खिरको पोषण तथा ओजस विज्ञानबारे वैदिक चर्चा

नेपाली भान्छाको अपरिहार्य तथा प्रिय परिकार खिर, जसलाई सामान्य मीठो भोजनका रूपमा मात्र बुझिए पनि, यो वस्तुतः वैदिक ज्ञान (Vedic wisdom), गहन पोषण विज्ञान (nutritional science) र आध्यात्मिक मूल्य (spiritual value) को एक अद्भुत संगम रहेको परिकार हो। यसको पोषण तथा ओजस विज्ञानको पक्ष केवल स्वादमा मात्र सीमित छैन। यो त मानव शरीरमा जीवन शक्तिको सार 'ओजस' (Ojas) निर्माण गर्ने एक शक्तिशाली माध्यमका रूपमा आयुर्वेदद्वारा हजारौँ वर्षदेखि प्रमाणित अमृत रूपी प्रसाद रहेको छ।

खिर मुख्यतया दूध, चामल, मह वा चिनी वा सख्खर र विभिन्न सुकेका फलफूल तथा मसलाहरू (dry fruits and spices) को समिश्रण हो। यसलाई कम तापक्रममा  लामो समयसम्म पकाएर बाक्लो र क्रिमिलो (creamy) बनाइन्छ, जसले चामलका कणहरूलाई पूर्णतः नरम र सुपाच्य बनाउँछ। यसमा अलैंची, तेजपत्ता, दालचिनी, केशर, नरिवल, किसमिस, काजु (cashews) र पिस्ता (pistachios) जस्ता सामग्रीहरूले यसको स्वाद र सुगन्धलाई मात्र बढाउँदैनन्, बरु यसको पोषण मूल्यलाई (nutritional value) समेत समृद्ध बनाउँछन्।

वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा खिर एक सन्तुलित आहारको उत्कृष्ट उदाहरण हो। यो ऊर्जाको स्रोत () हो। चामलमा पाइने जटिल कार्बोहाइड्रेट र दूधमा रहेको ल्याक्टोजले शरीरलाई दीर्घकालीन ऊर्जा प्रदान गर्दछ, जसले शारीरिक क्रियाकलापका लागि आवश्यक इन्धन उपलब्ध गराउँछ। दूध उच्च गुणस्तरको प्रोटिनको महत्त्वपूर्ण स्रोत हो, जसमा आवश्यक एमिनो एसिडहरू पर्याप्त मात्रामा हुन्छन्। यसले मांसपेशीको निर्माण, तन्तुहरूको मर्मत  र समग्र शारीरिक कार्यका लागि अपरिहार्य भूमिका खेल्छ। दूध क्याल्सियमको उत्कृष्ट स्रोत हो, जुन हड्डी  र दाँतको स्वास्थ्यका लागि अत्यावश्यक छ। यसमा भिटामिन डी, भिटामिन बी१२ जस्ता महत्त्वपूर्ण भिटामिनहरू र फस्फोरस, पोटासियम जस्ता खनिजहरू पनि पाइन्छन्। सूक्ष्म पोषक तत्त्वहरू पाइने खिरमा प्रयोग गरिने मसलाहरू र सुकेका फलफूलले  एन्टीअक्सिडेन्ट  तथा अन्य फाइटोकेमिकलहरू प्रदान गरी शरीरलाई फ्री-र्याडिकलबाट बचाउन मद्दत गर्छन्। चामल र सुकेका फलफूलमा केही मात्रामा फाइबर  पाइन्छ, जसले पाचन प्रणालीलाई स्वस्थ राख्न सहयोग पुर्याउँछ।

आयुर्वेदमा खिरलाई केवल एक पौष्टिक भोजनका रूपमा मात्र नभई 'ओजस' (Ojas) नामक सूक्ष्म जीवन शक्ति (subtle life force) निर्माण गर्ने माध्यमका रूपमा विशेष सम्मान दिइन्छ। ओजसलाई शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता (immunity), बल (strength), जीवन शक्ति र चेतनाको स्पष्टताको (clarity of consciousness) सार मानिन्छ। आयुर्वेदका अनुसार, हामीले खाएको भोजन सात 'धातु' (Dhatus) अर्थात् शारीरिक तन्तुहरूमा क्रमिक रूपमा परिणत हुन्छ (रस, रक्त, मांस, मेद, अस्थि, मज्जा, शुक्र) र यी सातै धातुहरूको पूर्ण पाचन तथा पोषणपछि त्यसको अन्तिम सारका रूपमा ओजसको निर्माण हुन्छ। खिरको मुख्य स्वाद 'मधुर रस' हो, जुन आयुर्वेदमा ओजस बढाउने प्रमुख रस मानिन्छ। मधुर रसले शरीरमा 'कफ' (Kapha) दोष बढाउँछ, जसले स्थायित्व (stability), स्नेह (lubrication) र पोषण प्रदान गर्छ। यसले शरीरका तन्तुहरूलाई पोषण दिई ओजस निर्माणका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्छ।

खिरको गुरु (Heavy) गुणले गर्दा यो सजिलै हतारमा पच्दैन, जसले पोषक तत्त्वहरूको पूर्ण अवशोषण सुनिश्चित गर्छ। यसको विशेषगरी दूध र घिउबाट प्राप्त हुने स्निग्ध गुण (Unctuous) शरीरका हरेक 'धातु' लाई पोषण दिन्छ र तन्तुहरूबीच स्नेह प्रदान गर्छ। यसले धातु निर्माण प्रक्रियालाई सहज बनाई ओजसको गुणस्तर र मात्रा दुवै बढाउँछ। खिरको 'शीतल वीर्य' (cooling potency) गुणको हुन्छ, जसले शरीरमा उत्पन्न हुने अत्यधिक 'पित्त' (Pitta) दोषलाई शान्त गर्छ। पित्तले पाचन अग्निलाई (digestive fire) अति सक्रिय बनाई पोषक तत्त्वहरूको उचित शोषणमा बाधा पुर्याउन सक्छ। शीतलताले पाचन प्रक्रियालाई सहज र सन्तुलित बनाउँछ, जसले गर्दा भोजनको सार ओजसका रूपमा रूपान्तरण हुन सक्छ।

खिरलाई लामो समयसम्म पकाउनाले चामलका कणहरू अत्यन्त 'मृदु' (Soft) र सुपाच्य (Easily Digestible Nature) हुन्छन्। आयुर्वेदले 'अग्नि' कमजोर भएका वा बिरामी व्यक्तिहरूका लागि पनि खिर उपयुक्त हुने भन्दछ। राम्रो पाचनले मात्रै भोजनको पूर्ण सार शरीरले अवशोषण गर्न सक्छ, जुन ओजस निर्माणका लागि अपरिहार्य छ। दूध र चामलको मिश्रणलाई आयुर्वेदमा 'सहयोगी द्रव्य' (supportive substances) मानिन्छ। यी दुईको संयोजनले शरीरलाई सन्तुलित पोषण दिन्छ र जीवन शक्तिको प्रवाहलाई सहज बनाउँछ। अलैंची, केशर जस्ता मसलाहरूले पाचनलाई मात्र सहयोग गर्दैनन्, बरु तिनीहरूले ओजसको 'वहन' (carrying) मा पनि मद्दत गर्छन्, जसले शरीरभरि जीवन्त ऊर्जा (vital energy) फैलाउँछ।

खिरको मीठो र आरामदायक स्वादले मनलाई शान्ति (peace) र आनन्द (joy) प्रदान गर्छ। आयुर्वेद अनुसार, हाम्रो भावनात्मक अवस्थाले पाचन र ओजस निर्माणमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ। जब मन शान्त र सन्तुष्ट हुन्छ, शरीरले भोजनलाई राम्रोसँग पचाउँछ र त्यसबाट प्राप्त हुने सारलाई ओजसका रूपमा रूपान्तरण गर्न सक्छ। तनाव (stress) र नकारात्मक भावनाहरूले पाचन अग्निलाई कमजोर पार्छन्, जसले ओजस निर्माणमा बाधा पुर्याउँछ।

आयुर्वेदले ओजस निर्माणका लागि खिरलाई सधैँ मध्यम मात्रामा (moderate quantity) र उचित समयमा (appropriate time) सेवन गर्न सल्लाह दिन्छ। यसलाई दिउँसोको भोजनपछि (after lunch) वा साँझको हल्का नाश्ताको (light snack) रूपमा उपयुक्त मानिन्छ। राति अबेर वा भारी खानाको रूपमा यसको सेवनले यसको 'गुरु' गुणका कारण पाचनमा कठिनाई ल्याउन सक्छ।

खिरको इतिहास हजारौँ वर्ष पुरानो छ र यसका जराहरू वैदिक कालसम्म (Vedic period) फैलिएका छन्। प्राचीन नेपालमा यसलाई 'पायस' (Payas) नामले चिनिन्थ्यो र ऋग्वेद (Rigveda) लगायतका वैदिक ग्रन्थहरूमा (Vedic texts) दूध र चामलबाट बनेका परिकार पायसको उल्लेख पाइन्छ। यसलाई देवताहरूलाई (deities) चढाइने पवित्र प्रसाद (sacred offering) को रूपमा, यज्ञ (Yagna) र होमहरूमा (Homa) मुख्य सामग्रीको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो। महाभारत (Mahabharata) र रामायण (Ramayana) जस्ता महाकाव्यहरूमा पनि यसको महत्त्वलाई दर्शाउने कथाहरू पाइन्छन्, जस्तै रामको जन्मका लागि दशरथ महाराजले गरेको पुत्रेष्टि यज्ञमा 'पायस' बाटै पुत्रप्राप्तिको वरदान मिलेको प्रसङ्ग छ।

सांस्कृतिक रूपमा, खिर नेपाली समाजको अभिन्न हिस्सा हो। शिशुलाई पहिलो ठोस भोजन खुवाउँदा गरिने 'नवअन्नप्राशन' वा पास्नीमा (Pasni) खिर नै खुवाइन्छ, जसले अन्नको शुभ प्रवेशलाई जनाउँछ। विवाह (weddings), व्रतबन्ध (Bratabandha) र अन्य चाडपर्वहरूमा (festivals) यसलाई खुसी, समृद्धि र सामूहिकताको प्रतीकका रूपमा ग्रहण गरिन्छ। जनै पूर्णिमामा गेडागुडीको क्वाँटीसँगै खिर खाने चलनले शरीरलाई सन्तुलित पोषण दिने वैदिक तथा व्यावहारिक ज्ञानलाई दर्शाउँछ।

अध्यात्मिक दृष्टिकोणबाट, खिरको शुद्धता (purity) र सात्त्विक गुण (sattvic quality) ले यसलाई विशेष महत्त्व दिएको छ। यसले मनलाई शान्त र एकाग्र (focused) बनाउन मद्दत गर्छ, जुन ध्यान (meditation) र प्रार्थनाका (prayer) लागि उपयुक्त हुन्छ। प्रसादका रूपमा खिर ग्रहण गर्दा यसलाई ईश्वरीय कृपा (divine grace) र पूर्णताको प्रतीक मानिन्छ, जसले भौतिक शरीरलाई मात्र नभई आत्मालाई समेत पोषण दिने विश्वास गरिन्छ।

खिरको पोषणगत संरचना र यसले शरीरमा पार्ने प्रभावहरूलाई आधुनिक न्यूरोसाइकियाट्रिक अनुसन्धानले (neuropsychiatric research) समेत पुष्टि गरेको छ। जसले वैदिक ज्ञान (Vedic wisdom) र समकालीन विज्ञान (contemporary science) बिचको गहिरो समानता रहेको पक्षको उजागर गर्दछ। जस्तै, खिरमा पाइने कार्बोहाइड्रेट (carbohydrates) र दूधमा रहेको ट्रिप्टोफ्यान (tryptophan) नामक एमिनो एसिडको (amino acid) संयोजनले मस्तिष्कमा सेरोटोनिन (serotonin) नामक न्यूरोट्रान्समिटरको (neurotransmitter) उत्पादन बढाउन मद्दत गर्छ। सेरोटोनिनलाई 'खुसीको हर्मोन' (happiness hormone) पनि भनिन्छ, किनभने यसले मुड (mood) लाई स्थिर राख्न, तनाव (stress) कम गर्न र निद्राको गुणस्तर (sleep quality) सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। पर्याप्त सेरोटोनिन स्तरले चिन्ता (anxiety) र डिप्रेसनका (depression) लक्षणहरूलाई कम गर्न वैज्ञानिक अध्ययनहरूले देखाएका छन्। खिरमा पाइने जटिल कार्बोहाइड्रेटले मस्तिष्कलाई स्थिर र दीर्घकालीन ऊर्जा (sustained energy) प्रदान गर्दछ। मस्तिष्क ऊर्जाको उच्च उपभोक्ता हो, जसको उचित कार्यका लागि निरन्तर गुणस्तरीय ग्लुकोज (glucose) को आपूर्ति आवश्यक पर्छ। जुन खिरबाट उपलब्ध हुन्छ। ऊर्जाको सन्तुलनले संज्ञानात्मक कार्यहरू (cognitive functions) जस्तै ध्यान (attention), एकाग्रता (concentration) र स्मरणशक्तिलाई (memory) सुधार गर्न मद्दत गर्छ। जब मस्तिष्कले पर्याप्त ऊर्जा पाउँछ, तब मानसिक थकान (mental fatigue) कम हुन्छ र व्यक्ति मानसिक रूपमा बढी सक्रिय (active) र स्पष्ट (clear) महसुस गर्छ।

यदि खिरमा घिउ (ghee) र केही मात्रामा नट्स (nuts) जस्तै ओखर (walnuts) वा बदाम (almonds) प्रयोग गरिएको छ भने, यसले ओमेगा-३ फ्याट्टी एसिड्स (Omega-3 fatty acids) को स्रोतको आपूर्ति गर्न सहयोग गर्दछ। ओमेगा-३ फ्याट्टी एसिड्स मस्तिष्क कोशिकाको (brain cell) संरचना (structure) र कार्यका लागि अत्यावश्यक हुन्छन् र यिनले मुड नियन्त्रण (mood regulation) तथा न्यूरोइन्फ्लेमेसन (neuroinflammation) घटाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। न्यूरोइन्फ्लेमेसन डिप्रेसन र अन्य मानसिक विकारहरू (mental disorders) निम्त्याउने कारक हुने गर्दछ।

खिरमा दूधको प्रयोग हुने भएकाले, यदि यसलाई परम्परागत विधिले (traditional method) तयार पारिएको छ भने, यसमा प्रोबायोटिक्स (probiotics) पनि प्रसस्त भेटिन्छ। प्रोबायोटिक्स आन्द्रामा (gut) नभई नहुने स्वस्थ माइक्रोबायोम (microbiome) हो जुन मानसिक स्वास्थ्यका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ। मानिसको आन्द्रा र मस्तिष्कबीच 'गट-ब्रेन एक्सिस' (gut-brain axis) हुन्छ, जस मार्फत खाना, खानको पाचन र आन्द्राको स्वास्थ्यबारेको हरेक सूचना मस्तिष्कमा प्रत्यक्ष सञ्चार हुन्छ। स्वस्थ गट माइक्रोबायोमले आन्द्रामा हुने मस्तिष्क र टाउकोमा हुने मस्तिष्कबीच सन्देश आदानप्रदान गर्ने न्यूरोट्रान्समिटरहरूको उत्पादनमा सहयोग पुर्याउनुका साथै शरीरको तनाव प्रतिक्रियालाई (stress response) नियमन गर्छ।

खिरको मीठो स्वाद र आरामदायी बनावटले मानसिक रूपमा सन्तुष्टि र सान्त्वना (comfort) प्रदान गर्छ। भोजनबाट प्राप्त हुने यो भावनात्मक सन्तुष्टिले (Emotional Satisfaction and Stress Reduction) तनाव हर्मोन (stress hormones) जस्तै कोर्टिसोलको (cortisol) स्तर घटाउन मद्दत गर्छ। जसले मानसिक रूपमा शान्त र सन्तुष्ट अवस्था पैदा गरी शरीरलाई पोषण राम्रोसँग अवशोषण गर्न सहयोग पुर्याउँछ, जसले अन्ततः समग्र शारीरिक र मानसिक कल्याणलाई (overall well-being) बढाउँछ।

एक व्यक्ति कामको अत्यधिक बोझ (workload) वा व्यक्तिगत समस्याका कारण लगातार मानसिक तनावमा (mental stress) पुग्ने स्थिति बन्यो भने, त्यो अवस्थामा उसको मस्तिष्कको प्रिफ्रन्टल कोर्टेक्स (Prefrontal Cortex) ले तार्किक सोच (logical thinking) र आवेग नियन्त्रण (impulse control) गर्ने क्षमता गुमाउने गर्दछ। नियमित रूपमा सन्तुलित खिरको सेवनले सेरोटोनिनको स्तर बढाउन मद्दत गर्ने हुँदा त्यसले त्यस समयमा उक्त व्यक्तिको मुडलाई स्थिर राख्छ र तनाव प्रतिक्रियालाई कम गर्न भूमिका खेल्दछ। यसले मस्तिष्कलाई आवश्यक ऊर्जा प्रदान गरी संज्ञानात्मक कार्यहरूलाई (cognitive functions) सुधार गर्छ, जसबाट व्यक्तिले समस्याहरूलाई बढी स्पष्टताका साथ हेर्न र सही निर्णय लिन सक्छ। साथै, खिरको आरामदायी गुणले मनोवैज्ञानिक सन्तुष्टि प्रदान गर्छ, जसले तनावका कारण हुने मानसिक बेचैनीलाई (mental restlessness) शान्त पार्न मद्दत गर्छ।

यसरी, खिर केवल एक मीठो परिकार नभई, आधुनिक न्यूरोसाइकियाट्रिक अनुसन्धानले समेत पुष्टि गरेअनुसार, मानसिक स्वास्थ्यलाई सबल बनाउन मद्दत गर्ने एक पौष्टिक र सन्तुलित आहार हो। समग्रमा वैदिक ज्ञान, आयुर्वेदको सूक्ष्म विज्ञान र आधुनिक विज्ञानलाई समेत नतमस्तक गर्ने गरी नेपाली संस्कृति र परम्पराको एक जीवन्त खाना खिर व्यक्तिको शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक कल्याणका लागि उपयुक्त भएकोले यसलाई प्रसादको रूपमा समेत बाँडिने गरिएको हो। हाम्रा पुर्खाले आफ्नो प्राचीन ज्ञानको आधारमा निर्माण गरेको यो खाना आजको आधुनिक जीवनशैलीमा पनि उत्तिकै सम्मानका साथ जीवन्त रहनु निकै उत्तम र सान्दर्भिक छ। यो वैज्ञानिक छ।