​​​​​​​विरुवाको स्वस्थ विकासका लागि आवश्यक ह्युमिक एसिड

कङ्क्रिटको जङ्गलले वातावरणको विनाश गरिरहेको बेलामा थोरै भए पनि प्रकृतिलाई बचाउने उपाय हो– कौशी खेती । सुखद नै मान्नुपर्छ– आजभोलि मानिसहरुमा कौशी खेतीप्रति रुचि बढ्दै गइरहेको छ । कौशी खेतीमा रमाउनेहरुले जान्नैपर्ने एउटा विषय हो– ह्युमिक एसिड ।

ह्युमिक एसिड (Humic Acid) जैविक पदार्थ हो । यो  माटोको जैविक विघटन प्रक्रियाबाट बन्ने ह्युमसमा पाइन्छ। ह्युमिक एसिड एउटा जैविक-अणुहरूको जटिल समूह हो । यो माटो, कोइला (विशेषतः लियोनार्डाइट), पानी र कम्पोस्टमा पाइन्छ। यो पृथ्वीमा सबैभन्दा पुराना कार्बन यौगिकहरू मध्ये पर्छ। यसको मुख्य रूप ह्युमिक एसिड, फुल्विक एसिड र ह्युमिन को रूपमा हुन्छ। यसले माटोको गुणस्तर सुधार्नेदेखि बिरुवाको वृद्धि प्रवर्धनसम्मका धेरै काम गर्छ।

विरुवाको विकासमा ह्युमिक एसिडको भूमिका

विरुवाको स्वस्थ विकासका लागि ह्युमिक एसिडको भूमिका निकै महत्वपूर्ण हुन्छ। यो माटोमा प्राकृतिक रूपमा पाइने जैविक पदार्थ हो, जसले माटोको गुणस्तर सुधार्न र बिरुवाको विकासमा सहयोग पुर्याउँछ। माटोमा ह्युमिक एसिडले माटोका कणहरूलाई राम्रोसँग जोडी माटोलाई ससक्त र बढी हावा-पानी समावेश हुने बनाउँछ। यसले माटोको पानी समात्ने क्षमता पनि बढाउँछ, जसले विरुवा सुख्खाबाट बच्न सहयोग गर्छ।

ह्युमिक एसिडले माटोमा रहेका पोषक तत्त्वहरूलाई बिरुवाले सजिलै प्रयोग गर्न मिल्ने अवस्थामा ल्याउँछ। यो मुख्यतः माटोमा रहेका आवश्यक खनिजहरू जस्तै क्याल्सियम, म्याग्नेसियम र फलामलाई बिरुवाले सजिलै सोस्न सक्ने बनाउने काम गर्छ। त्यस्तै, यसले बिरुवाका पातहरूमा हरियोपन बढाएर क्लोरोप्लास्ट निर्माणमा सहयोग पुर्याउँछ।

यसले बिरुवाको जरा प्रणालीलाई पनि मजबुत बनाउँछ। ह्युमिक एसिडको कारण जरा छिटो फैलिन्छ र जरा प्रणाली तिब्रगतिमा विकसित हुन्छ, जसले बिरुवालाई धेरै पोषक तत्त्व र पानी लिन सजिलो बनाउँछ। यसले बिरुवालाई स्वस्थ र बलियो बनाउने काम गर्छ।

त्यसबाहेक, ह्युमिक एसिडमा विरुवाको स्वस्थ विकासको लागि चाहिने प्रमोटिङ हर्मोनजस्तै प्रभाव पनि हुन्छ। जसले बीउको अंकुरणदेखि लिएर फूल फुल्ने प्रक्रियासम्म बिरुवाको विकासलाई सहयोग पुर्याउँछ। माटोमा ह्युमिक एसिडको उपस्थितिले प्राकृतिक माइक्रोबियल जनसंख्या पनि बढाउँछ, जसले माटोमा भएका रोगजनक जीवाणुहरूको वृद्धि रोक्न मद्दत गर्दछ। यसले बिरुवालाई रोगबाट बचाउने काम पनि गर्छ।

माटोमा ह्युमिक एसिडको प्रभाव के हो भन्ने कुरा बुझ्नका लागि यसको रासायनिक क्रियाकलाप बुझ्न जरुरी छ। यसमा भएका विभिन्न रासायनिक समूहहरूले माटोमा रहेका आवश्यक खनिजलाई बिरुवाका लागि सजिलो बनाउँछन्। यो प्रक्रिया 'चेलटिङ' भनिन्छ, जसले पोषक तत्त्वलाई माटोबाट बगेर नजाने गरी रोक्छ र बिरुवासम्म पुर्याउँछ। साथै, ह्युमिक एसिडले माटोको pH सन्तुलनमा पनि सहयोग पुर्याउँछ, जसले अम्लीय वा क्षारीय माटोलाई बढी अनुकूल बनाउँछ।

प्रयोग गर्ने तरिका

ह्युमिक एसिडलाई प्रयोग गर्ने तरिकाहरू पनि महत्वपूर्ण हुन्छन्। यसलाई माटोमा सिधै मिसाएर प्रयोग गर्न सकिन्छ, जहाँ बिरुवा रोप्नु अघि वा पानी दिने समयमा माटोमा हालिन्छ। यसको मात्रा सामान्यतया फसल र माटोको प्रकारअनुसार ५ देखि १० किलो ग्राम प्रति बिगाहा सम्म हुन्छ। अर्को प्रभावकारी तरिका भनेको पानीमा घोलेर 'फर्टिगेसन' प्रणालीमार्फत बिरुवालाई दिनु हो, जसले ह्युमिक एसिडलाई सिधै जरामा पुर्याउँछ।

यसलाई पातमा छर्ने फोलिएर स्प्रेको रूपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। यसका लागि १ देखि २ मिलिलिटर लिक्विड ह्युमिक एसिडलाई १ लिटर पानीमा मिसाएर पातमा छरिन्छ। बीउ भिजाउने क्रममा पनि हल्का ह्युमिक एसिड घोलमा बीउ डुबाएर रोप्दा अंकुरण राम्रो हुन्छ।

ख्याल गर्नुपर्ने कुरा

ह्युमिक एसिडको प्रयोगमा केही सावधानी अपनाउनु पर्छ। यसलाई रासायनिक मलसँग सिधै मिसाउन मिल्दैन किनभने यसले क्रिस्टल बन्न सक्छ। अत्यधिक मात्रामा प्रयोग गर्दा माटोको pH बिग्रन सक्छ, त्यसैले सिफारिस अनुसार मात्र प्रयोग गर्नु आवश्यक हुन्छ। गुणस्तरमा कम भएका ह्युमिक एसिडले भने माटोमा क्षारीयता बढाउन सक्छ, जसले बिरुवामा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।

बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने ह्युमिक एसिड प्राकृतिक रुपमा माटोको उर्वरता बढाउने, बिरुवाको वृद्धि प्रवर्द्धन गर्ने र दीर्घकालीन माटो स्वास्थ्य संरक्षणमा सहायक एक प्रभावकारी जैविक पदार्थ हो। सही मात्रामा र उपयुक्त तरिकाले प्रयोग गरिए यसले कृषकहरूलाई राम्रो फसल उत्पादनमा मद्दत पुर्याउन सक्छ।

गमलामा रोपिएका फूलका विरुवाहरुमा ह्युमिक एसिड प्रयोग

गमलामा रोपिएका फूलका विरुवामा ह्युमिक एसिड प्रयोग गर्नुको मूल उद्देश्य माटोको गुणस्तर सुधार गर्नु, पोषक तत्त्वको उपलब्धता बढाउनु, र बिरुवाको समग्र वृद्धि प्रवर्धन गर्नु हो। ह्युमिक एसिडले माटोलाई हल्का, हावायुक्त र पानी सोस्न सक्ने बनाउँछ, जसले जराको विकासमा सहुलियत पुर्याउँछ। साथै, यसले बिरुवाले नाइट्रोजन, फोस्फोरस, पोटासियम जस्ता मुख्य पोषक तत्त्व सजिलैसँग सोस्न सक्ने बनाउँछ। यसले बिरुवालाई सुख्खा अवस्था वा असमान सिँचाइमा पनि दीगो बनाइदिन्छ।

कति मात्रा रोज्ने ?

तरल अवस्थाको ह्युमिक एसिड प्रयोग गर्दा त्यसलाई २ देखि ५ मिलिलिटरको दरले एक लिटर पानीमा मिसाएर प्रयोग गर्नुपर्छ। यदि पाउडर (soluble powder) प्रयोग गर्ने हो भने १ देखि २ ग्राम ह्युमिक एसिड एक लिटर पानीमा घोलेर प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ। प्रयोग गर्नु अघि ह्युमिक एसिडको प्रकार र ब्रान्ड अनुसारको सिफारिस अवश्य हेर्नुपर्छ।

प्रयोगको समयावधि र अन्तराल:

गमलामा फूलका बिरुवा रोपिएको करिब १ देखि २ हप्तापछि पहिलोपटक ह्युमिक एसिड प्रयोग गर्न सकिन्छ। त्यसपछि नियमित रूपमा १५ दिनको अन्तरालमा प्रयोग गरिन्छ। तर यदि बिरुवा सुस्त देखिन्छ वा जरामा वृद्धि कम देखिन्छ भने ७ देखि १० दिनको अन्तरालमा प्रयोग गर्दा राम्रो परिणाम आउन सक्छ। यदि बिरुवा स्वस्थ रूपमा बढिरहेको छ भने महिनामा एकपटक मात्र प्रयोग गरे पनि पुग्छ। विशेषगरी फूल आउने चरणमा अत्यधिक ह्युमिक एसिड प्रयोग नगर्नु राम्रो हुन्छ, किनभने यसले हरियाली त बढाउँछ तर फूल आउने प्रक्रियामा बाधा पुर्याउन सक्छ।

प्रयोग विधि:

ह्युमिक एसिड प्रायः पानीमा मिसाएर सिँचाइ गर्ने (soil drenching) विधिबाट प्रयोग गरिन्छ। यसरी प्रयोग गर्दा घोललाई जरा वरिपरि रहेको माटोमा हाल्नु आवश्यक हुन्छ ताकि बिरुवाले सजिलैसँग सोस्न सकोस्। केही अवस्थामा, ह्युमिक एसिड पातमा छर्ने (foliar spray) रूपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। यस्तो स्प्रे गर्न चाहिने घोल २ देखि ३ मिलिलिटर प्रति लिटर पानीको अनुपातमा तयार गर्नुपर्छ। तर यसअघि, प्रयोग गर्न लागिएको उत्पादनको लेबलमा दिइएको निर्देशन अनुसार मात्र पातमा छर्नु उपयुक्त हुन्छ।

सावधानीहरू:

ह्युमिक एसिड कहिल्यै सिधै पाउडरको रूपमा माटोमा छर्कनु हुँदैन; सधैं पानीमा घोलेर मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ। अत्यधिक प्रयोगले बिरुवामा नकारात्मक असर पार्न सक्छ, जसको परिणाम स्वरूप पात पहेँलो हुनसक्छ, माटो अत्यधिक चिसो हुनसक्छ, वा च्याउजन्य रोग लाग्नसक्छ। साथै, फस्फोरसयुक्त रासायनिक मलहरूसँग ह्युमिक एसिडलाई एकैचोटि प्रयोग गर्नाले पोषक तत्त्वहरूको अवशोषणमा अवरोध आउन सक्ने सम्भावना हुन्छ, त्यसैले यस्तो संयोजनबाट टाढा रहनुपर्छ।

निष्कर्ष:

गमलामा फूलका बिरुवाका लागि ह्युमिक एसिडको प्रयोग अत्यन्त लाभदायक हुन्छ, यदि त्यसलाई सही मात्रामा र विधिपूर्वक प्रयोग गरियो भने। त्यसका लागि २ देखि ५ मिलिलिटर ह्युमिक एसिड एक लिटर पानीमा मिसाएर तयार पारिएको घोललाई १५ दिनको अन्तरालमा माटोमा सिँचाइको रूपमा प्रयोग गर्नु सबैभन्दा उपयुक्त हुन्छ। बिरुवाको अवस्था हेरेर मात्रा र प्रयोगको अन्तराललाई आवश्यक अनुसार समायोजन गर्दा झनै सकारात्मक परिणाम प्राप्त गर्न सकिन्छ।