फासीवादी उत्पीडनलाई दर्शाउने चलचित्र ‘पुतलीको जिब्रो’

सन् १९९९ मा प्रदर्शनमा आएको स्पेनी फिल्म Butterfly Tongue (La lengua de las mariposas) अर्थात् ‘ पुतलीको जिब्रो’ एउटा उत्कृष्ट  उत्कृष्ट सिनेमाटिक कृति हो। होसे लुइस क्वेर्दा (José Luis Cuerda) ले निर्देशन गरेको  यो फिल्म म्यानुअल रिभासको कथामा आधारित छ । यस फिल्मले स्पेनको गृहयुद्धको पूर्वसन्ध्यामा एउटा निर्दोष बालक र उसको शिक्षकबीचको सम्बन्ध तथा तत्कालीन राजनीतिक परिस्थितिहरू, र समाजमा परिवर्तन आउने क्रमलाई सुक्ष्म रूपमा चित्रण गर्छ।

फिल्मको केन्द्रमा मोन्को नाम गरेका एक निर्दोष बालक छ । ऊ एक गाउँमा बस्छ। सासप्रश्वाससम्बन्धी रोग र शर्मीला स्वभावका कारण, मोञ्चो लामो समयसम्म घरमै बसेको थियो र विद्यालय जान डराउँथ्यो। ऊ पहिलो पटक विद्यालय जान्छ । त्यहाँ उसको भेट डोन ग्रेगोरियो नाम गरेका एक बुद्धिमान र दयालु शिक्षकसँग हुन्छ। डोन ग्रेगोरियो परम्परागत शिक्षण शैलीभन्दा भिन्न छन्; उनी विज्ञान, स्वतन्त्र सोच, र जिज्ञासालाई प्रोत्साहित गर्छन्। शिक्षक डन ग्रेगोरियोले छिट्टै नै उसको डर हटाइदिन्छन्।

मोन्को र उसको शिक्षकबीचको सम्बन्ध शिक्षक-विद्यार्थी भन्दा बढी एक गुरु-शिष्य जस्तै भएर जान्छ । डोन ग्रेगोरियोले मोन्कोलाई प्रकृति, प्रेम, स्वतन्त्रता, र विज्ञानको सुन्दरता देखाउँछन्। उनले मोन्कोलाई 'बटरफ्लाई टङ' (फूलबाट रस चुस्ने पुतलीको विशेष जिब्रो) को बारेमा सिकाउँछन् ।

उनी मोञ्चो र अन्य बालबालिकालाई संसारका विविध चीजहरू परिचित गराउँछन्। विशेष गरी मोञ्चोसँग उनीहरूको गहिरो सम्बन्ध बन्छ, र उनीहरू एक-अर्कालाई अत्यन्त माया गर्छन्। मोञ्चोको परिवारले पनि उनलाई धेरै सम्मान गर्छ। मोञ्चोको दाजु आन्द्रेस सङ्गीतकार बन्न चाहन्छ, र फिल्मले विभाजित समाजमा उसको वयस्क हुने अनुभवलाई पनि समेट्छ। मोञ्चोको टेलर-मास्टर बुवा गणतन्त्रवादी र नास्तिक हुन् र प्रगतिशील पार्टीका कार्डहोल्डर पनि। आमाले उनलाई समर्थन गर्छिन्, तर धर्मभीरु र "व्यावहारिक" छिन्।

त्यस समयमा स्पेनमा राजनीतिक परिवर्तनका घटनाहरु भइरहेका हुन्छन् । सन् १९३१ मा स्पेनको राजतन्त्र हटेर र स्पेनी गणतन्त्रको स्थापना भएको हुन्छ। त्यसपछिका पाँच वर्षको अवधिमा, यो नयाँ सरकारले गरेका सुधारका कामहरुले रूढीवादी चर्च, सेना, जमींदारहरू, फैलांजिस्ट र अन्य अतिवादी दक्षिणपन्थी शक्तिहरूलाई चिढ्यायो । 1936 मा सामाजिकवादीहरू, कम्युनिस्टहरू, र अराजकतावादीहरू मिलेर "गणतान्त्रिक मोर्चा" (Popular Front) को सरकार गठन गरे। यसको विरोधमा फ्रान्सिस्को फ्रान्को (Francisco Franco) जस्ता सैन्य अधिकारीहरूले विद्रोह सुरु गरे, जसले गृहयुद्ध निम्त्यायो।

गालिसियाको त्यो सुन्दर गाउँको शान्त जीवन अचानक अशान्त बन्छ, जब म्याड्रिडमा जनरल फ्रान्कोले सैनिक कू गरी गणतन्त्रलाई पल्टाउँछ, र उनका समर्थक फैलांजिस्ट दस्ताहरू देशभर कम्युनिस्ट, नास्तिक र "देशद्रोही" गणतन्त्रवादीहरूमाथि आक्रमण र धरपकड गर्न थाल्छन्।

फिल्मको अन्तिम १० मिनेट दर्शकलाई गहिरोसँग झस्काइदिन्छ, जब देखाइन्छ कि डर र आत्मरक्षा गर्ने प्रवृत्तिले मानिसलाई के-कसरी बदल्न सक्छ।

गाउँभरिका मानिसहरूलाई चोकमा जम्मा गरिन्छ, जहाँ पक्राउ परेका मानिसहरूलाई सजायका लागि लगिंदैछ। एक-एक गरेर तिनीहरू बाहिर निकालिन्छन्। तिनीहरूको अनुहार र शरीर यातनाका चिन्हहरूले भरिएका छन्। तिनीहरूमा शहरका मेयर, एउटा पबको मालिक, मोञ्चोको सबैभन्दा मिल्ने साथीको बुबा, आन्द्रेसको ब्याण्डको गायक, र एक दर्जनभन्दा बढी गणतन्त्रवादी समावेश छन्। सबैभन्दा अन्त्यमा, डन ग्रेगोरियोलाई ल्याइन्छ, जसलाई केही दिनअघि मात्र गाउँलेहरूले आफ्ना छोराछोरीलाई शिक्षित गराएकोमा सम्मान गरेका थिए।

हतियारधारी फैलांजिस्टहरूले उपस्थित जनतालाई गणतन्त्रवादीहरूको अपमान गर्न उक्साउँछन्। मोञ्चोकी आमा रोजा, जसले आफ्नो घरमा भएका सबै अखबार, किताबहरू र आफ्ना पतिका पार्टी कार्ड जलाइसकेकी छिन्, पक्राउ परेका मानिसहरूलाई "नास्तिक", "लाल गद्दार" आदि भनेर सराप्न थाल्छिन्। उनी आफ्ना पति र छोराछोरीलाई पनि त्यही गर्न दबाब दिन्छिन्।

भीडमा शहरका धनी मानिसहरू छन्, जो घृणाका साथ गणतन्त्रवादीहरूलाई गाली गरिरहेका छन्, र आम मानिसहरू छन्, जो डरले वा पीडाले ती शब्दहरू दोहोर्याइरहेका छन्। केही मानिसहरू पक्राउ परेका व्यक्तिहरूसँग जान खोज्छन्, तर तिनीहरूलाई बन्दुकका कुन्दाले हिर्काएर पछाडि धकेलिन्छ।

आन्द्रेस र उनका पिता पनि "नास्तिक", "अराजकतावादी", "देशद्रोही" जस्ता शब्दहरू दोहोर्याउन थाल्छन्, तर तिनीहरूको अनुहार पीडाले भरिएको छ र आँसु झरिरहेको छ। त्यसपछि, मोञ्चो पनि उस्तै गर्छ। अन्य साना केटाकेटीहरूजस्तै, ऊ पनि पक्राउ परेका मानिसहरू बोकिरहेको ट्रकतर्फ दौडिन्छ र ढुङ्गा हान्न खोज्छ।

दौडँदै ऊ चिच्याउँछ - "तिलोनोरिन्को" र "प्रोबोसिस" (पुतलीको जिब्रो) । यी शब्दहरू डन ग्रेगोरियोले उनलाई सिकाएका थिए, र यी शब्दहरू प्रयोग गरेर मोञ्चो उनलाई बताउन खोजिरहेको थियो कि ऊ उनलाई कहिल्यै बिर्सने छैन।

डन ग्रेगोरियोको भद्र अनुहारमा गहिरो पीडाका रेखाहरू देखिन्छन्। लाग्छ, उनलाई सबभन्दा धेरै चोट उनीहरूको मृत्युले होइन, तर यस कठोर वास्तविकताले पुगेको छ कि मानिसका दृढ लागेका विश्वासहरू कति सजिलै ध्वस्त पार्न सकिन्छ।

फिल्मको प्रमुख सन्देशहरू

डोन ग्रेगोरियोले मोन्कोलाई किताबहरू, विज्ञान, र प्रकृतिको ज्ञान प्रदान गर्छन्। उनले विद्यार्थीलाई स्वतन्त्र रूपमा सोच्न सिकाउँछन्, जुन अधिनायकवादी सत्ताले सहन सक्दैन। फिल्मले शिक्षा मात्र सूचना दिने माध्यम होइन, तर आलोचनात्मक सोच, प्रश्न गर्ने क्षमता, र बौद्धिक स्वतन्त्रता दिने साधन हो भन्ने दर्शाउँछ।

मोन्को, जो सुरुमा निर्दोष छ, राजनीतिक द्वन्द्वको शिकार बन्छ। फिल्मले निर्दोष मानिसहरूलाई युद्धले कसरी प्रभावित गर्छ भन्ने गहिरो चित्रण गर्छ। मोन्कोले आफ्नो प्रिय शिक्षकलाई अन्त्यमा गाली गर्नुपर्दा उसको भित्री पीडा दर्शकको मन छुने गरी प्रस्तुत गरिएको छ।

डोन ग्रेगोरियो र मोन्कोबीचको सम्बन्ध गुरु-शिष्य सम्बन्धभन्दा बढी आत्मीय मित्रताको रूपमा देखिन्छ। तर, जब समाजले शिक्षकलाई 'शत्रु' घोषणा गर्छ, तब मोन्कोले उनलाई साथ दिन सक्दैन। यो दृश्यले शक्ति, डर, र सामाजिक दबाबका कारण मानिसले आफ्नै प्रियजनलाई समेत धोका दिन बाध्य पारिने अवस्थालाई चित्रण गर्छ।

स्पेनको गृहयुद्धले ल्याएको फासीवादको उदय र यसले समाजमा ल्याएको आतङ्क फिल्मको मूल विषय हो। स्वतन्त्र विचारधाराका शिक्षकहरूलाई फासीवादी सत्ताले कसरी दमन गर्छ भन्ने फिल्मले गहिरो रूपमा देखाउँछ।

फिल्मको सिनेमाटोग्राफी शान्त, प्राकृतिक, र सौन्दर्ययुक्त छ। ग्रामीण स्पेनी गाउँको दृश्यहरू, स्कूलको वातावरण, र मोन्कोको संसारलाई दर्शकले वास्तविक जीवनको अनुभूति गर्न सक्ने गरी प्रस्तुत गरिएको छ। José Luis Cuerda को निर्देशनले पात्रहरूका भावनात्मक पक्षहरूलाई अत्यन्त संवेदनशील तरिकाले प्रस्तुत गरेको छ।

फिल्मको प्रकाश र रंग योजना दुई मुख्य भागमा विभाजित छ: मोन्को र डोन ग्रेगोरियोबीचको सम्बन्धलाई चित्रण गर्ने प्रारम्भिक दृश्यहरूमा उज्ज्वल, प्राकृतिक रंगहरू छन्, जसले निर्दोषता र स्वतन्त्रताको अनुभूति दिन्छ।

गृहयुद्धको छायाँ गाढा हुँदै जाँदा, फिल्मको रंग धुमिल र अँध्यारो बन्छ, जसले डर र अस्थिरता दर्शाउँछ।

फिल्मले पार्ने प्रभाव

निर्दोष शिक्षक, बुद्धिजीवी, र स्वतन्त्र विचारधाराका व्यक्तिहरूलाई  अधिनायकवादी सत्ताले कसरी दमन गर्छ भन्ने कुरा यस चलचित्रमा राम्ररी देखाइएको छ। वास्तवमा यो केवल स्पेनको इतिहासको कथा मात्र होइन, विश्वभर अधिनायकवादी सत्ताले गरिरहेको मानवअधिकार उल्लङ्घनको गहिरो चित्रण हो।

फिल्मले शिक्षा भनेको केवल पाठ्यपुस्तकको ज्ञान नभई स्वतन्त्र सोच, आलोचनात्मक विचारधारा, र विवेकको विकासको आधार हो भन्ने देखाउँछ। अधिनायकवादी शासनहरू किन शिक्षालाई नियन्त्रित गर्न खोज्छन् भन्ने प्रश्न फिल्मले उठाउँछ।

बालबालिका राजनीति र युद्धको कारण कसरी प्रभावित हुन्छन् भन्ने यस फिल्मको प्रमुख विषय हो। मोन्कोले आफ्नो शिक्षकलाई प्रेम गर्दा गर्दै पनि सामाजिक दबाबमा परेर उनलाई त्याग्नुपर्छ।

फिल्मले इतिहासबाट सिक्नुपर्ने आवश्यकतामा जोड दिन्छ। यो फिल्म केवल स्पेनको गृहयुद्धको कथा मात्र नभई विश्वभर दोहोरिइरहेका इतिहासका घटनाहरूको प्रतिनिधित्व पनि हो।

निष्कर्ष

‘पुतलीको जिब्रो’ लाई एउटा फिल्म मात्र नभई समाज, राजनीति, र मानव स्वभावको मनोवैज्ञानिक अध्ययन हो भनेर भन्न सकिन्छ। यसमा निर्दोष बालक, बुद्धिजीवी शिक्षक, र अधिनायकवादी शासनबीचको द्वन्द्वलाई अत्यन्त मार्मिक ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ।

यस फिल्मले हामीलाई सिकाउँछ कि स्वतन्त्र चिन्तनको महत्व कति गहिरो हुन्छ । साथै यस फिल्मले समाजले राजनीतिक प्रभावमा परेर कसरी निर्दोष व्यक्तिहरूलाई सजाय दिन्छ भन्ने कुरालाई पनि राम्ररी देखाउँछ। होसे लुइस क्वेर्दाको उत्कृष्ट निर्देशन, सुन्दर सिनेमाटोग्राफी, र गहिरो सन्देशका कारण यो फिल्म शिक्षा, राजनीति, र मानवीय सम्बन्धहरूको सन्दर्भमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण कलात्मक कृति बनेको छ।

लखनउ सिनेफ्लिक्स र इन्टरनेटका विभिन्न साइटहरुमा प्रकाशित सामग्रीको आधारमा तयार सामग्री ।