लामखुट्टेले कसरी टोक्छ ? टोकेको भागमा किन चिलाउँछ?

लामखुट्टेले टोकेको ठाउँमा अत्यन्तै चिलाउने गर्छ । त्यसरी लामखुट्टेले टोकेको ठाउँमा चिलाउने मुख्य कारण लामखुट्टेको र्‍याल (saliva) मा रहेका प्रोटीनहरूले गर्दा हुन्छ ।  लामखुट्टेले हामीलाई टोक्दा त्यसको सुँडमार्फत हाम्रो छालामा त्यो र्‍याल प्रविष्ट गराउँछ, जसले हाम्रो शरीरमा एलर्जिक प्रतिक्रिया (allergic reaction) निम्त्याउँछ। त्यसले छालामा चिलाउने, रातो दाग आउने, र कहिलेकाहीँ सुन्निने जस्ता लक्षणहरू उत्पन्न गर्छ।

लामखुट्टेले कसरी टोक्छ?

लामखुट्टेको टोकाइमा विशिष्ट प्रक्रिया हुन्छ, जसमा यसको मुख (mouthpart) को संरचना र कार्य महत्त्वपूर्ण हुन्छ। लामखुट्टेको मुखको भागलाई प्रोबोसिस (proboscis) भनिन्छ, जुन एक लामो, पातलो र सुइजस्तो हुन्छ। यसमार्फत उसले हामीलाई टोक्छ र रगत चुस्छ।

लामखुट्टेको प्रोबोसिसको संरचना विशेष किसिमको हुन्छ । त्यसमा दुईवटा नली (tube) हुन्छन्। उसले एक नली प्रयोग गरेर हाम्रो छालाको भित्र रगतसम्म पुग्न प्रोबोसिसलाई प्रवेश गराउँछ।

प्रोबोसिसको अर्को नलीबाट उसले आफ्नो र्‍याल हाम्रो छालामा प्रविष्ट गराउँछ। यो र्‍यालमा रहेका केही प्रोटीनहरूले रगतको जम्ने प्रक्रिया (anti-coagulant) रोकिदिन्छन् । अर्थात् त्यसले लामखुट्टेले टोकेको भागमा रगतलाई जम्न दिँदैन । फलत: लामखुट्टेले सजिलै रगत चुस्न सक्छ ।

लामखुट्टेले रगत चुस्ने प्रक्रियामा उसले प्राय: ०.०१ देखि ०.०१ मिलीलीटरसम्म रगत चुस्न सक्छ। र्‍यालले रगतलाई जम्न नदिने मात्र हैन, पातलो समेत बनाउने गर्छ । फलत: लामखुट्टेले टोकेको ठाउँबाट सजिलै र निरन्तर रगत पिउन सक्छ ।

जब लामखुट्टेले पर्याप्त रगत चुस्छ, उसले प्रोबोसिसलाई बाहिर तानेर निकाल्छ र त्यहाँबाट  उडेर जान्छ। टोकेको ठाउँमा भने र्‍याल रहन्छ, जसले हाम्रो शरीरमा प्रतिरक्षा प्रणालीलाई सक्रिय बनाउँछ।

लामखुट्टेको टोकाइले किन चिलाउँछ?

जब लामखुट्टेले आफ्नो र्‍याल हाम्रो छालामा प्रविष्ट गराउँछ, हाम्रो शरीर यसलाई एलर्जेनको रूपमा चिन्छ। त्यसको प्रतिकारमा शरीरले हिस्टामिन (histamine) नामक रसायन उत्पादन गर्छ । हिस्टामिन शरीरको इम्यून सिस्टमको एक भाग हो, जसले छालामा एलर्जी र चिलाउने प्रतिक्रियाहरू निम्त्याउँछ। त्यसक्रममा रगतको नसा नजिकका क्षेत्रहरु चाउरिने र फुलिने क्रिया शुरु हुन्छ । यस प्रतिक्रियाले चिलाउने र टोकेको भागमा सुन्निने लक्षण उत्पन्न गर्छ।

के सबै लामखुट्टेले टोक्छन्?

सामान्यतया, पोथी लामखुट्टे (female mosquitoes) मात्र रगत चुस्छन्। उनीहरूले रगतलाई प्रजनन (egg development) गर्नको लागि आवश्यक पोषणको रूपमा प्रयोग गर्छन्। भाले लामखुट्टेले भने सामान्यतया फूलको रस (nectar) र अन्य सुक्खा पदार्थबाट पोषण प्राप्त गर्छन्, र तिनीहरूले रगत चुस्दैनन्।

लामखुट्टे र रगतको खोजी:

लामखुट्टेहरू विशेष रूपमा कार्बन डाइअक्साइड (CO₂), शरीरको गर्मी, र पसीनाको गन्धतर्फ आकर्षित हुन्छन्।जब हामीले अक्सिजन प्राप्त गर्नका लागि  श्वास लिन्छौं र हामीले स्वास फेर्दा हाम्रो शरीरबाट कार्बन डाइअक्साइड बाहिर निस्किन्छ । लामखुट्टेले त्यसरी श्वासको माध्यमबाट निस्केको कार्बन डाइअक्साइडलाई महसुस गर्छन् र रगत चुस्नको लागि हामीतिर आकर्षित हुन्छन्।लामखुट्टेहरू विशेष गन्ध र गर्मीलाई चिन्न सक्षम हुन्छन्, जसले उनीहरूलाई प्रजनन र खाना (रगत) पाउन सहयोग गर्छ।

लामखुट्टेको टोकाइसँग जोडिएका स्वास्थ्य समस्या

लामखुट्टेको टोकाइले गम्भीर रोगहरू फैलाउन सक्छ। वास्तवमा संसारमा सबैभन्दा बढी मृत्यु नै लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने रोगहरुका कारण हुने गर्छ । लामखुट्टेले टोक्दा हाम्रो शरीरबाट रागतमा मात्र चुसिरहेको हुँदैन, त्यसले  यो र्‍यालमार्फत् विभिन्न खाले भएका भाइरस वा परजीवीहरू पनि सारिरहेको हुन्छ ।

लामखुट्टेले फैलाउने सबैभन्दा मुख्य रोग मलेरिया (Malaria) हो । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार संसारमा यो रोगले वर्षेनी ६ लाख जनाको ज्यान लिने गर्छ ।

त्यसै गरी, लामखुट्टेले फैलाउने अर्को खतरनाक भाइरसजन्य रोग डेंगु (Dengue) हो। यो रोगले मानिसलाई पूरै गलाइदिन्छ । यसै रोगका कारण वर्षेनी २० हजारजनासम्मको मृत्यु हुने गर्छ । त्यसबाहेक, चिकुनगुनिया, पश्चिम नाइल भाइरस (West Nile Virus), जीका भाइरस (Zika Virus), आदि पनि लामखुट्टेले नै फैलाउने रोगहरू हुन्।

 

मान्छेको रगत चुस्न लामखुट्टेको मुखमा फरक फरक सुइ

लामखुट्टेको मुखमा फरक फरक खालका सुइहरु हुन्छन् र ती प्रत्येकले रगत चुस्ने क्रममा फरक फरक कामहरु सम्पन्न गर्ने गर्छन् ।

वास्तवमा, लामखुट्टेको मुखको संरचना अत्यन्त जटिल हुन्छ । त्यसको मुखमा फरक-फरक खालका सुइहरू हुन्छन्, जसले रगत चुस्ने क्रममा फरक-फरक कामहरू सम्पन्न गर्छन्। लामखुट्टेको मुखमा रहेको प्रोबोसिस (proboscis) भन्ने संरचनामा ती सुइहरू पाइन्छन्, र यो प्रणालीले लामखुट्टेलाई छालामा प्वाल पार्न, रगत चुस्न, र र्‍याल प्रविष्ट गराउन मद्दत गर्छ।

लामखुट्टेको प्रोबोसिस वास्तवमा ६ वटा सुइजस्तै मसिनो भागहरूको समूह हो, जसलाई वैज्ञानिक रूपमा स्टाइलस (stylets) भनिन्छ। यी स्टाइलसहरूले मिलेर हामीलाई टोक्ने र रगत चुस्ने प्रक्रिया सम्पन्न गर्छन्।

लामखुट्टेको प्रमुख सुइ म्यान्डिबल्स (Mandibles) मा यी दुई सुइजस्तै स्टाइलसहरू हुन्छन्, जसले लामखुट्टेलाई छालामा प्वाल पार्न र प्रोबोसिसलाई छालामा प्रवेश गराउन मद्दत गर्छ।म्यान्डिबल्सले छालाको सतहलाई छेड्ने काम गर्छन् र त्यसै मार्ग भएर अन्य स्टाइलसहरू छालाभित्र सजिलै प्रवेश गर्न सक्छन्।

लामखुट्टेको सुइको अर्को भागलाई म्याक्सिला (Maxillae) भनिन्छ । म्याक्सिलाहरू पनि दुईवटा हुन्छन् र तिनमा स-साना दाँतहरू हुन्छन्। म्यान्डिबल्सले प्वाल पारिसकेपछि, म्याक्सिलाहरूले छालाभित्र प्रवेश गरेर बाँकी प्वाल विस्तार गर्ने काम गर्छन्।

यसले छालाको भित्री भागमा अझ गहिरोसम्म प्रोबोसिसलाई लैजान मद्दत पुर्‍याउँछ।

लामखुट्टेको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सुइमध्ये एक लाब्रम (Labrum)  हो। यो सुइ रगत चुस्नका लागि प्रयोग हुन्छ।लाब्रमले छालाभित्र रगतसम्म पुगेर, रगत चुस्ने नलीको रूपमा काम गर्छ। यसको भित्र रगत चुस्न सक्ने नली (tube) हुन्छ, जसको माध्यमबाट लामखुट्टेले रगत तानेर आफ्नो पेटमा भर्छ।

अर्को महत्त्वपूर्ण सुइ हाइपोफारिन्क्स (Hypopharynx) हो, जसले छालामा लामखुट्टेको र्‍याल प्रविष्ट गराउने काम गर्छ। जब लाब्रमले रगत चुस्छ, हाइपोफारिन्क्सले लामखुट्टेको र्‍याल छालामा छोड्छ। लामखुट्टेको र्‍यालमा एन्जाइमहरू हुन्छन्, जसले रगत जम्न नदिन मद्दत गर्छ, ताकि लामखुट्टेले सजिलै रगत चुस्न सकोस्।

लामखुट्टेको टोक्ने प्रक्रिया

लामखुट्टेले हामीलाई टोक्दा सबैभन्दा पहिले सुइहरू छालामा छेडिन्छन्: लामखुट्टेको म्यान्डिबल्स र म्याक्सिलाहरूले छालामा प्वाल पार्छन् र प्रोबोसिसलाई छालाभित्र लैजान मद्दत गर्छन्।

जब प्रोबोसिसले छालामा प्रवेश गर्छ, लाब्रमले रगतको स्रोतसम्म पुगेर रगत तान्छ। यसै समयमा, हाइपोफारिन्क्सले र्‍याल छोडेर रगत जम्नबाट रोक्छ। लामखुट्टेको र्‍यालले रगतलाई जम्न दिँदैन, जसले लामखुट्टेलाई रगत चुस्न निरन्तरता दिन मद्दत गर्छ।

लामखुट्टेले पर्याप्त रगत चुसेपछि प्रोबोसिसलाई बाहिर तान्छ र उडेर जान्छ ।

लामखुट्टेले हाम्रो छाला छेडेर रगतमा छाडेको र्‍यालमा भएको प्रोटिनको विरुद्ध हाम्रे शरीरको रोग प्रतिरोधी प्रणाली सक्रिय हुन्छ । त्यसका विरुद्धको संघर्षमा हाम्रो छालामा एलर्जीको प्रतिक्रिया शुरु हुन्छ । त्यही दौरानमा हाम्रो छालामा टोकेको भाग सुन्निने र चिलाउने प्रक्रिया पनि शुरु हुन्छ ।