विश्व–महानायक कार्ल मार्क्स : जसले संसारको व्याख्या हैन, बदल्ने कुरा गरे !

Title Image: https://ic.pics.livejournal.com

परिचय

वैज्ञानिक समाजवादका प्रवर्तक, सर्वहारा वर्गका मुक्तिदाता र इतिहासको एक महान व्यक्तित्व कार्ल मार्क्सको जन्म सन् १८१८ मे ५ मा  प्रसियाको राइन प्रान्तको ट्रियर नामक एक शहरको यहूदी परिवारमा भएको थियो। उनकी आमा हल्याण्डकी एक यहूदी महिला थिइन्। छ वर्षको उमेरसम्म उनी यहूदी संस्कार अनुसार हुर्किए। उनका बुबा हेनरिक मार्क्स एक वकिल थिए र उनकी आमा हेनरिटा मार्क्स घरेलु कामदार थिइन्। १८२४ मा  मार्क्सको परिवार यहूदी धर्मबाट ईसाई धर्ममा परिवर्तन भयो। यहूदी धर्मको बारेमा मार्क्सको धारणा जीवनभर विपरीत रह्यो। मार्क्स आफ्ना बुबाका नौ सन्तानमध्ये जेठा थिए। बाल्यकालदेखि नै उनलाई आफ्नै घरभन्दा छिमेकीको घरमा बढी माया लाग्थ्यो । उनको शिक्षा १८३० देखि १८३५ सम्म ट्रियरको एक विद्यालयमा पूरा भएको थियो।उनका बुबा पेशाले वकिल थिए।उनी छोरालाई पनि वकिल नै बनाउन चाहन्थे। यसपछि उनलाई उच्च शिक्षाको लागि १८३५ मा बोन विश्वविद्यालयमा पठाइयो तर उनले कानून पढ्नुको सट्टा इतिहास र दर्शनको अध्ययन गर्न थाले । त्यसको एक वर्षपछि मार्क्सले आफ्नो सम्पूर्ण ध्यान बर्लिन विश्वविद्यालयमा इतिहास र दर्शनमा लगाए। यहाँ उनले हेगेलको द्वन्द्वात्मक दर्शनको अध्ययन गरे।

सन् १८४१ मा उनले जेना विश्वविद्यालयबाट ‘डेमोक्रिटस र एपिक्यूरसको प्राकृतिक दर्शन बीचको भिन्नता’ मा एक निबन्ध लेखेर आफ्नो डक्टरेट (पीएचडी) प्राप्त गरे। त्यसपछि उनले शिक्षक बन्ने निर्णय गरे । तर उनका विचारहरू तत्कालीन सरकार विरोधी भएका कारण उनलाई जर्मनीबाट निष्कासित गरियो । उनको शिक्षक बन्ने सपना भंग भयो। यसपछि उनले आफ्नो जीविकोपार्जनका लागि अक्टोबर १८४२ मा ‘Rheinisch Zaitung’ नामक पत्रिकामा सम्पादकको रूपमा काम गरे। यहाँ पनि उनको क्रान्तिकारी विचार, धर्मको आलोचना, आदिको कारणले सरकारले यो पत्रिकालाई प्रतिबन्ध लगायो। यही अवधिमा उनले फ्रान्स, इङ्गल्याण्ड, जर्मनी र अमेरिकाको इतिहास, म्याकियाभेली, रुसो, सेन्ट साइमन, मोन्टेस्क्यु, रवर्ट ओवेन र फूरिये जस्ता काल्पनिक समाजवादीहरूको रचनाहरूको गहिरो अध्ययन गरे र समाजवादी साहित्यमा आफ्नो विश्वास बढाए।

मार्क्सले ‘जर्मन विचारधारा’ मा शासक वर्गका विचारहरू नै शासक विचारहरू पनि हुन्छन् भन्ने उल्लेख गरे, जसलाई उनले युग चेतना भने र यसको विरुद्धमा वर्ग चेतनाको आवश्यकतालाई जोड दिए। मार्क्सका विचार समकालीन शासक वर्ग र उदारवादी र अराजकतावादी बुद्धिजीवीहरूको क्रोधको वस्तु बने।

२५ वर्षको उमेरमा कार्ल मार्क्सले सन् १८४३ मा आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षक वेस्टफेलेनकी छोरी जेनी वेस्टफेलेनसँग विवाह गरे। विवाहपछि मार्क्स दम्पती पेरिस गए र त्यहाँ मार्क्स ‘फ्रान्को-जर्मन शब्दकोश’ को सम्पादक भए। उनको शासन विरोधी र व्यवस्था विरोधी विचारका कारण उनले यो पत्रिकाको प्रकाशन रोक्नुपरेको थियो ।१८४३-४४ मा जर्मन-फ्रान्सेली वार्षिक जर्नलमा हेगेलको अधिकारको दर्शनको समीक्षामा योगदानबाट मार्क्सको दार्शनिक यात्रा शुरु भएको हो।मार्क्सले भनेका थिए –  “धर्म हृदयविहीन परिस्थितिहरूको हृदय हो; आत्माविहीन संसारको आत्मा र पीडितको राहत, धर्म जनताको लागि अफिम हो।” मार्क्सले दर्शनको अवधारणालाई आत्मसात गर्न सर्वहारा विद्रोहको आह्वान गरेका थिए। यो निबन्ध र आर्थिक र दार्शनिक पाण्डुलिपि (पेरिस पाण्डुलिपि) १८४४ मा लेखिएको र लगभग १०० वर्षपछि प्रकाशित भएको थियो ।यसलाई मार्क्सवादी दर्शनको आधार मानिन्छ। उनले इतिहास र अर्थशास्त्रको पनि गहिरो अध्ययन गरे। १८४५ मा मार्क्सले ‘जर्मन विचारधारा’ मा शासक वर्गका विचारहरू नै शासक विचारहरू पनि हुन्छन् भन्ने उल्लेख गरे, जसलाई उनले युग चेतना भने र यसको विरुद्धमा वर्ग चेतनाको आवश्यकतालाई जोड दिए। मार्क्सका विचार समकालीन शासक वर्ग र उदारवादी र अराजकतावादी बुद्धिजीवीहरूको क्रोधको वस्तु बने। विभिन्न किसिमका नराम्रा प्रचार र विचारमाथि प्रश्न उठ्न थाल्यो ।मार्क्स जसलाई उपयुक्त ठान्थे त्यसको जवाफ दिन्थे, बाँकीलाई बेवास्ता गर्दथे । अराजकतावादी दार्शनिक जोसेफ-पियरे प्रूँधोंले सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वको मार्क्सको अवधारणाको उपहास गर्दै एउटा पुस्तक लेखे – दरिद्रताको दर्शन, जसले नवीनताको अभावमा धेरै प्रभाव पार्न असफल भयो। मार्क्सले दर्शनको दरिद्रता लेखेर त्यसको प्रतिक्रिया दिए, जुन एक कालजयी कृति बन्नगयो। यसमा ऐतिहासिक भौतिकवादी उपादानको पहिलो स्पष्ट झलक पाइन्छ। मार्क्स बौद्धिक-क्रान्तिकारी थिएनन्, उनी क्रान्तिकारी-बौद्धिक थिए। मार्क्स-एंगेल्सले ‘पवित्र परिवार’ नामक पुस्तक रचना गरे, जुन १८४५ मा प्रकाशित भयो। यसमा सर्वहारा वर्गको विश्व-ऐतिहासिक उद्देश्यसँग सम्बन्धित विचारहरूको लगभग सम्पूर्ण प्रणाली स्थापित गरिएको थियो।

मार्क्सले एङ्गेल्ससँग मिलेर आफ्नै समाजवादी सोचको विकास गरे र १८४७ मा कम्युनिस्ट लीगको स्थापना गरे। यहाँ मार्क्स र एंगेल्स मिलेर  सन् १८४८ को क्रान्तिकारी वातावरणलाई ध्यानमा राख्दै कम्युनिष्ट विचारधाराको एक पुस्तिका प्रकाशित गरे, जुन ‘कम्युनिस्ट घोषणापत्र’ को रूपमा विश्वमा चर्चित भयो।

फ्रान्समा उनी प्रूँधों र बाकुनिन जस्ता अराजकतावादीहरूसँग सम्पर्कमा आए। उनीहरूको विचारले मार्क्सलाई धेरै प्रभावित गर्यो। १८४५ मा उनले फ्रान्सेली सरकारको आदेशमा देश छोड्नु पर्यो। अब उनी सीधैं इङ्गल्याण्ड गए र त्यसपछि उनी जीवनभरी त्यही बसे । यहाँ उनले प्रसिद्ध उद्योगपति फ्रेडरिक एंगेल्सलाई भेटे। मार्क्सले एङ्गेल्ससँग मिलेर आफ्नै समाजवादी सोचको विकास गरे र १८४७ मा कम्युनिस्ट लीगको स्थापना गरे। यहाँ मार्क्स र एंगेल्स मिलेर  सन् १८४८ को क्रान्तिकारी वातावरणलाई ध्यानमा राख्दै कम्युनिष्ट विचारधाराको एक पुस्तिका प्रकाशित गरे, जुन ‘कम्युनिस्ट घोषणापत्र’ को रूपमा विश्वमा चर्चित भयो। यहीँबाट वैज्ञानिक समाजवादको जन्म भयो । मार्क्स र एंगेल्स १८४८ को क्रान्तिमा भाग लिन जर्मनी (कोलोन) आएका थिए । क्रान्ति र प्रति-क्रान्ति पछि मार्क्स गिरफ्तारीबाट बच्न लन्डन गएका थिए।

एंगेल्सबाट आर्थिक सहायता प्राप्त गरेर कार्ल मार्क्सले आफ्ना क्रान्तिकारी विचारहरू स्वतन्त्र रूपमा आफ्ना लेखहरूमार्फत् प्रस्तुत गरे। एंगेल्सको ऋण स्वयम् स्वीकार गर्दै उनले आफ्नो समाजवादी सोचलाई ‘हाम्रो सिद्धान्त’ भनेका छन् । कार्ल मार्क्सले Das Capital (पूँजी) जस्ता महान् पुस्तकहरू रचना गर्नमा एंगेल्सको अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको छ।एंगेल्सले मार्क्सलाई आर्थिक, वैचारिक, आदि विभिन्न क्षेत्रमा निरन्तर सहयोग गरिरहे । आफ्ना सिद्धान्तलाई व्यावहारिक रूप दिन उनले 1864 मा लन्डनमा पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय (First International) मा जर्मनीका श्रमिक वर्गको प्रतिनिधित्व गरे। यसपछि कार्ल मार्क्सले आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक ‘पूँजी’ का बाँकी भागहरू पूरा गर्न आफ्नो कलम उठाए र उनले अन्य धेरै महत्त्वपूर्ण पुस्तकहरूको रचना गरे। अस्वस्थ्यताका कारण पूँजीको दोस्रो र तेस्रो खण्ड भने उनको कार्यकालमा पूरा गर्न सकेनन् र पछि एंगेल्सले यसलाई पूरा गरेर क्रमशः सन् १८८५ र १८९४ मा प्रकाशन गराए। क्यान्सरका कारण १४ मार्च १८८३ मा यस्ता महान कम्युनिष्ट सन्तको निधन भयो ।

विश्वका मजदूरहरूको एकताको नारा लिएर शोषणविहीन, दमनविहीन,  वर्गहीन, राज्यविहीन समाजमा मानव मुक्तिको सपना देख्ने दूरदर्शी; क्रान्तिकारी विचारक र कालजयी  थिए कार्ल मार्क्स । उनी क्रान्तिकारी विचारक; शिक्षक; समतावादी, सामूहिकतावादी समाजका आयोजक मानव इतिहासका महान् चिन्तक हुन्।

विश्वका मजदूरहरूको एकताको नारा लिएर शोषणविहीन, दमनविहीन,  वर्गहीन, राज्यविहीन समाजमा मानव मुक्तिको सपना देख्ने दूरदर्शी; क्रान्तिकारी विचारक र कालजयी  थिए कार्ल मार्क्स । उनी क्रान्तिकारी विचारक; शिक्षक; समतावादी, सामूहिकतावादी समाजका आयोजक मानव इतिहासका महान् चिन्तक हुन्। उनका शिक्षा मानव मुक्तिसम्म सान्दर्भिक रहिरहनेछन्। अद्वितीय विश्व दृष्टिकोण र अन्तरदृष्टि; मानव मुक्तिप्रतिको अटल प्रतिबद्धता र दुःख र पीडा (शोषण) रहित समाज स्थापना गर्ने संकल्प र समर्पण थियो मार्क्समा । उनी संसारलाई बुझाउन मात्र होइन, यसलाई परिवर्तन गर्न पनि चाहन्थे। बर्लिन विश्वविद्यालयमा आफ्नो पीएचडी अध्ययनको क्रममा उनले सर्वहारा वर्गलाई इतिहासको नयाँ नायकको रूपमा पत्ता लगाएका थिए।

मार्क्सका विचारहरू (मार्क्सवाद) को प्रेरणा स्रोतहरू

मार्क्सको दर्शन जति देखिन्छ, त्यति मौलिक छैन। वास्तवमा उनले आफ्नो समयको धड्कन पहिचान गरेका थिए। उनले समकालीन विचारधाराहरूलाई स्वीकार गर्नमा अलिकति पनि हिचकिचाएनन्। त्यसैले उनको दर्शनलाई मौलिक मान्ने गरेको पाइँदैन। उनी धेरै चिन्तकहरूबाट प्रभावित थिए। त्यसैले उनका विचारहरूको महत्त्व उनको विचारको मौलिकतामा होइन, तिनीहरूको गतिशील समग्रतामा छ। मार्क्सलाई राम्रोसँग थाहा थियो कि यदि उनी सफल हुन चाहन्छन् भने उनले जनताले चाहेको भाषा बोल्नुपर्छ। त्यसैले उनले धेरै विचारधारालाई समयसापेक्ष गतिशीलता दिएर तिनीहरूलाई जनउपयोगी बनाएका हुन् ।एक विद्वान ग्रेका अनुसार – “यो एक निर्विवाद सत्य हो कि कार्ल मार्क्सले आफ्नो विचारको भवनको विभिन्न भागहरू निर्माण गर्न विभिन्न स्रोतहरूबाट प्रेरणा लिएका थिए। उनले यसलाई निर्माण गर्न धेरै भट्टाबाट इँटा लिए, तर तिनीहरूको प्रयोग भने अलग तरीकामा गरे।” त्यस्तै सोरोकिनका अनुसार “मार्क्सवाद अनेकौं विचारधाराहरूको थुप्रो हो।” उनको बारेमा के पनि भन्ने गरिन्छ भने उनले एक चतुर मालीले जस्तै विभिन्न रंग र रूपका फूलहरू (विचारधाराहरू) संकलन गरे र तिनीहरूलाई वैज्ञानिक समाजवादको माला (विचारधारा) मा गाँसे, जुन सर्वहारा वर्गको गलामा सजियो। यसरी मार्क्सका विचारहरूमा धेरै विचारधाराहरूको व्यापक प्रभाव परेको थियो।जसलाई संक्षीप्तमा यसरी पनि देखाउन सकिन्छ –

फ्रान्सेली समाजवाद

मार्क्सभन्दा अगाडि पनि फ्रान्समा सेन्ट साइमन, चार्ल्स फूरिये, रवर्ट ओवेन, प्रूँधों, आदि विचारकहरूले समाजवादी विचारधाराको प्रचार गरेका थिए। यो समाजवादको स्वरूप काल्पनिक भए पनि क्रान्तिकारी थियो, यसको क्रान्तिकारी चरित्रले मार्क्सलाई सोच्न बाध्य बनायो, सेन्ट साइमनले ऐतिहासिक पद्धतिको आधारमा आर्थिक परिवर्तन राजनीतिक परिवर्तनकै परिणाम हो भनी बताए । फूरियेले इतिहासको आर्थिक व्याख्यालाई पनि जोड दिए। कार्ल मार्क्स भने फ्रान्सेली समाजवादी क्याबेटको विचारबाट धेरै प्रभावित थिए।उनका अनुसार सबै आवश्यक कार्यहरू राज्यद्वारा नियन्त्रित हुँदा मात्र साम्यवादको स्थापना सम्भव हुन्छ। यसबाट स्पष्ट हुन्छ कि सन् १८४७ मा कम्युनिष्ट लीग स्थापना गर्दा मार्क्स र एंगेल्सले ‘समाजवाद’ को सट्टा ‘साम्यवाद’ शब्द प्रयोग गरेका थिए । यसबाट उनले काल्पनिक समाजवाद शब्द प्रयोग गरे। त्यसपछि उनले आफ्नो साम्यवादलाई काल्पनिक समाजवादबाट छुट्याए।

कार्ल मार्क्स र एंगेल्स आफैंले फ्रान्सेली समाजवादी चिन्तकहरूको प्रभावलाई स्वीकार गरेका छन् र भनेका छन् – “श्रमिकहरूको ज्ञानको लागि उनीहरूले उपलब्ध गराएको अमूल्य सामग्रीलाई बिर्सन सकिँदैन।”

कार्ल मार्क्सले फ्रान्सेली समाजवादबाट वर्गसंघर्षको सिद्धान्त, उत्पादनका साधनको स्वामित्वको सिद्धान्त, मजदूरको उदय र पूँजीवादी वर्गको विनाशको सिद्धान्त, आदि ग्रहण गरेका थिए, उनले “वर्गहीन समाज” को परिकल्पना सेन्ट साइमनबाट गरेका थिए। कार्ल मार्क्स र एंगेल्स आफैंले फ्रान्सेली समाजवादी चिन्तकहरूको प्रभावलाई स्वीकार गरेका छन् र भनेका छन् – “श्रमिकहरूको ज्ञानको लागि उनीहरूले उपलब्ध गराएको अमूल्य सामग्रीलाई बिर्सन सकिँदैन।” फ्रान्सेली समाजवादीहरूको ‘धनी-गरीबको संघर्षको सिद्धान्त’ को अवधारणामा नै मार्क्सको पूँजीपति वर्ग र मजदूर वर्गको आपसी संघर्ष (वर्ग-संघर्ष) को विचार टिकेको मानिन्छ। यसरी मार्क्सको वैज्ञानिक समाजवाद फ्रान्सेली समाजवादमा आधारित छ भन्न सकिन्छ ।

हेगेल र फायरबाख

जर्मन-दार्शनिकहरू हेगेल र फायरबाखले मार्क्सलाई गहिरो प्रभाव पारेका छन्। हेगेलको गतिशीलताको सिद्धान्तबाट उनलाई इतिहास भनेको घटनाको शृङ्खला मात्र होइन, विकासको क्रमिक प्रक्रिया हो भन्ने कुरा स्पष्ट भयो । यस सम्बन्धमा मार्क्सले हेगेलका रचनाहरू ‘फिलोसफी अफ राइट’ र ‘फेनोमेनोलजी अफ माइन्ड’ बाट धेरै कुरा लिएका छन्। उनले फायरबाखको रचना ‘एसेन्स अफ क्रिस्चियनिटी’ बाट पनि धेरै कुरा लिएका छन्। कार्ल मार्क्सले हेगेलको द्वन्द्वात्मक पद्धतिलाई स्वीकार गरेका छन् । हेगेलका अनुसार यस संसारमा प्रत्येक वस्तुको विकास द्वन्द्वात्मक रूपमा वाद (Thesis), प्रतिवाद (Anti-Thesis) तथा संवाद (Synthesis)  को प्रक्रियाबाट विकसित हुन्छ।हेगेलका अनुसार सबै चीजको अस्तित्व हुनु ‘वाद’ हो। ‘वाद’ मा नै विरोधाभासको कारणले गर्दा ‘प्रतिवाद’ लुकिरहेकोको हुन्छ। कालान्तरमा ‘वाद’ प्रतिवाद बन्छ र पछि वाद र प्रतिवाद दुवैको संयोजनबाट ‘संवाद’ को जन्म हुन्छ। यो प्रक्रिया निरन्तर चलिरहन्छ ।तर हेगेलको द्वन्द्वात्मक व्याख्या आदर्शवादी थियो। कार्ल मार्क्सले यो पद्धतिलाई भौतिकवादमा परिवर्तन गरे। मार्क्स पदार्थ वा आर्थिक शक्तिलाई द्वन्द्वात्मक विकासको आधार मान्छन् ।

विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल (१७७०–१८३१) शास्त्रीय जर्मन दर्शनका एक प्रवर्तक थिए । उनले विचार (आत्म) स्व–विकासको प्रक्रियाबाट अघि बढ्छ भन्ने मान्यता अघि सारे । आफ्नो कृति ‘तर्कशास्त्र’ मा हेगेलले शास्वत सत्य तार्किक या ऐतिहासिक प्रक्रियाको अलावा अरु केही होइन भन्ने निष्कर्ष निकालेका थिए । तर उनले विचार स्वतन्त्र रहेको र विश्वको अस्तित्वमा पहिलेदेखि नै विद्यमान भएको कुराको व्याख्या गरे । उनले स्व–विकासको प्रक्रियाबाट अघि बढ्ने द्वन्द्ववादी दृष्टिकोण केबल विचारको प्रश्नमा मात्र लागू गरे, पदार्थको प्रश्नमा लागू गरेनन् ।यसकारण उनको दर्शन द्वन्द्ववादी भएर पनि आदर्शवादी धारामा उभियो।

‘इसाई धर्मको सार’ नामक आफ्नो पुस्तकमा उनले के निष्कर्ष निकाले भने मानिसले मान्दै आएको उच्चतम सत्ता (ईश्वर) अरु कोही नभएर मानिस स्वयं हो ।

मार्क्सले फायरबाखको भौतिकवादलाई हेगेलको अमूर्त आदर्शवादसँग जोडेर नयाँ द्वन्द्वात्मक पद्धतिलाई मूर्त रूप दिएका थिए। लुडविग फायरवाख (१८०४–१८७२) हेगेलकै समर्थक थिए । तर उनले हेगेलको अध्यात्मवादी धारालाई अस्वीकार गरी भौतिकवादिर लगे । त्यसकारण उनको दर्शननलाई भौतिकवादमा विकसित हुने क्रमको रूपमा लिइन्छ । फायरवाखले धर्मको आदि, मध्य र अन्त्य मानव हो भन्ने विचार व्यक्त गरे । ‘इसाई धर्मको सार’ नामक आफ्नो पुस्तकमा उनले के निष्कर्ष निकाले भने मानिसले मान्दै आएको उच्चतम सत्ता (ईश्वर) अरु कोही नभएर मानिस स्वयं हो । उनले प्रकृति र मानवभन्दा पर कुनै चीजको अस्तित्व छैन, मानिसको कल्पनाको उडानले आफ्नै स्तरका कल्पनात्मक प्रतिविम्बको रूपमा नै उच्चस्तरका प्राणीहरू (देवताहरू) को सृष्टि भएका हुन् भन्ने कुरा स्पष्ट पारे। फायरवाखले के पनि भने भने एक मात्र वास्तविकता भनेको इन्द्रीयगोचर भौतिक जगत नै हो, जसको हामी स्वयं एक अंग हौं । तर फायरवाख भौतिकवादी भए पनि उनले धर्मलाई सम्पूर्ण रूपमा अस्वीकार गर्न सकेनन्, त्यसलाई मानवतावादको खोल पहिर्याए । पशुमा धर्म हुँदैन भन्ने मान्यता अघि सारी उनले धर्मलाई पशु र मानवबीच भिन्नता कोर्ने आधार बनाए । उनमा पशुलाई यन्त्रजस्तो ठान्ने यान्त्रिक भौतिकवादको प्रभाव पनि रह्यो ।

यसरी मार्क्सले हेगेलको द्वन्द्ववाद र फायरवाखको भौतिकवादबाट प्रभावित भएर तिनीहरूलाई नै आफ्नो दार्शनिक यात्राको प्रस्थानबिन्दु बनाए । तर उनी दुवैका कमजोरीप्रति सचेत पनि भए र दुवैका अनुपयोगी मान्यताहरूलाई परित्याग गरी तिनका तर्कसम्मत सारतत्वलाई ग्रहण गरे । उनले हेगेलको द्वन्द्ववाद र फायरवाखको भौतिकवादलाई समन्वय गरी ‘द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद’ को प्रतिपादन गरे । मार्क्स एंगेल्सको जीवनकालमा द्वन्द्ववादी दर्शनलाई पुष्टि गर्नका निम्ति थुप्रै वैज्ञानिक खोज र आविस्कार भएका थिए । तर एंगेल्सको शब्दमा ‘सर्वोपरि तीन महान खोजहरू’ – कोषिकाको खोज, ऊर्जाको रूपान्तरण र क्रम विकासको सिद्धान्त – ले प्राकृतिक प्रक्रियाहरूको अन्तरसम्बन्धी उनीहरूको ज्ञानलाई तीव्रतापूर्वक अघि बढायो।

मार्क्सले द्वन्द्ववादी धारणा हेगेलबाट ग्रहण गरे पनि यसको उनले भिन्न अर्थमा प्रयोग गरे तथा यसको प्रकृतिलाई नै बदलिदिए। हेगेलका अनुसार मानिसको सामाजिक विकास स्वतन्त्र गतिमा भइरहन्छ र यो प्रक्रिया विचार अथवा भाव (Idea) मा आधारित हुन्छ।हेलेगका अनुसार विश्वमा समस्त विचार द्वन्द्वात्मक पद्धतिबाट विकसित हुन्छन्।विचारको विकासबाट नै भौतिक जगतमा परिवर्तन हुन्छ।हेगेल यो भौतिक जगतलाई प्रतिरूप मान्दछन्। उनका अनुसार विश्वको प्रवाह एक निश्चित अन्तिम बिन्दुतिर अग्रसर भइरहेको छ।त्यसानुसार यो विकासको प्रक्रिया सीधा नभएर बाँङ्गोटिङ्गो बाटो भएर हुन्छ।यसले आफ्नो पूर्णतालाई विश्वात्मामा प्राप्त गर्दछ।

मार्क्सले हेगेलको द्वन्द्ववादी पद्धतिलाई ग्रहण त गरे तर उनले विचारलाई पदार्थद्वारा स्थानापन्न गरे। उनले हेगेलको आध्यात्मिक द्वन्द्ववादको स्थानमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको सिद्धान्त प्रतिपादन गरे।उनले पदार्थलाई भौतिक जगतको मूल तत्व हो भन्ने कुरा स्पष्ट पारे। उनका अनुसार पदार्थ हमेशा गतिशील अवस्थामा रहन्छ।भौतिक परिस्थितिबाट मात्र विचारको निर्माण हुन्छ।यसप्रकार पदार्थ प्रथम हो र विचार गौण।यसरी मार्क्सले हेगेलको द्वन्द्ववादी पद्धतिलाई विकासको नियमको रूपमा ग्रहण त गरे तर त्यसको आधार परिवर्तन गरिदिए।

कार्ल मार्क्सले आफ्नो कृति ‘दास क्यापिटल’ को प्रस्तावनामा लेखेका छन्, “मेरो द्वन्द्ववाद हेगेलको भन्दा फरक मात्र होइन, ठ्याक्कै विपरीत पनि छ।” सेवाइनका अनुसार हेगेलको द्वन्द्ववादी चिन्तन, जुन टाउको टेकेर उभिएको थियो, त्यसलाई मार्क्सले खुट्टाको बलमा प्राकृतिक स्थितिमा उभ्याएका हुन्। हेगेलको द्वन्द्वात्मक पद्धति नै मार्क्सको दर्शनको आधार हो । मार्क्सले जुनसुकै रूप अपनाए पनि मार्क्सको दर्शनमा हेगेलको प्रभाव ठूलो थियो। यद्यपि मार्क्सले हेगेल र फायरबाखलाई अन्धाधुन्ध रूपमा अपनाएनन्, उनले उपयोगी तत्वहरू मात्र अपनाए। यसरी अप्रत्यक्ष रूपमा मार्क्सले हेगेल र फायरबाखबाट धेरै कुराहरू लिए। मार्क्सले आफ्नो कृति ‘दास क्यापिटल’मा हेगेलको अप्रत्यक्ष प्रभावलाई स्वीकारेका छन् ।

ब्रिटिश राजनीतिक अर्थशास्त्र

कार्ल मार्क्समा सबैभन्दा बढी प्रभाव पार्ने अंग्रेजी अर्थशास्त्रीहरू एडमस्मिथ, रिकार्डो र हग्स्किन थिए। यी अर्थशास्त्रीहरूले ‘श्रममा आधारित मूल्य सिद्धान्त’  र ‘अतिरिक्त मूल्य सिद्धान्त’ प्रस्तुत गरेर पूँजीपतिहरूको हितलाई पोषित गरेका थिए। यी सिद्धान्तहरूलाई आफ्नो आधार बनाएर कार्ल मार्क्सले “अतिरिक्त-मूल्यको सिद्धान्त” (Theory of Surplus–Value) प्रतिपादन गरे र यसलाई श्रमिकहरूको हितको लागि प्रयोग गरे। पूँजीपति वर्गले श्रमजीवी वर्गको शोषण गर्नको लागि अतिरिक्त पूँजीको प्रयोग गर्ने कुरा मार्क्सले औंल्याए । यद्यपि यो पूँजीमा मजदूरको अधिकार हुन्छ । तर आफ्नो सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक प्रभावका कारण पूँजीपति वर्गले मजदूरहरूलाई अधिकारबाट वञ्चित गर्न सक्षम छ। यसरी मार्क्सले ब्रिटिस राजनीतिक अर्थशास्त्रीहरूको सिद्धान्तलाई पूँजीवादी वर्गको स्थानमा मजदूर वर्गको हितलाई व्याख्या गर्नको लागि मात्र प्रयोग गरे। त्यसैले ग्रेले भनेका छन्- “सामान्य मानिसका लागि मार्क्सको ‘अतिरिक्त मूल्य सिद्धान्त’ रिकार्डोको मूल्य सिद्धान्तबाहेक अरू केही होइन।” यस हिसाबले ब्रिटिश अर्थशास्त्रीहरूको पनि मार्क्समाथि व्यापक प्रभाव छ भन्न सकिन्छ। ब्रिटिश राजनीतिक अर्थतन्त्र मार्क्सको ‘अतिरिक्त मूल्य सिद्धान्त’ को लागि प्रेरणाको स्रोत हो।

युरोपको सामाजिक–आर्थिक परिस्थिति

मार्क्सको समयमा पूँजीपति वर्ग (बुर्जुवा वर्ग) ले युरोपको समाजमा सर्वहारा वर्गको शोषण गरिरहेको थियो । कारखानामा पूँजीपति वर्गको पूर्ण नियन्त्रण थियो । यो वर्गले मजदूर वर्ग (सर्वहारा वर्ग) को हितलाई निरन्तर बेवास्ता गर्दै आएको थियो। त्यस युगमा जन्मेका समाजवादी चिन्तकहरूले सर्वहारा वर्गको दुर्दशाको बारेमा धेरै विचारहरू लेखेका थिए । मार्क्सले पहिलो पटक औद्योगिक क्रान्तिको समयमा जन्मिएका सर्वहारा वर्गको बारेमा विस्तृत रूपमा सोचेका थिए । मार्क्सले तत्कालीन सामाजिक–आर्थिक असमानतालाई समाजका लागि घातक मान्दै सर्वहारा वर्गलाई पूँजीवादी वर्गका विरुद्ध संगठित गर्ने प्रयास गर्दै काल्पनिक समाजवादीहरूको चक्र तोडेर सर्वहारा वर्गको हितका लागि आवाज उठाए । उनले सर्वहारा वर्गलाई क्रान्तिकारी दर्शन दिए । उनले आफ्नो पुस्तक ‘कम्युनिस्ट घोषणापत्र’ मा पूँजीवादी वर्गको शोषण अन्त्य गर्न मजदूर वर्गलाई संगठित हुन आह्वान गरे । यसरी मार्क्सले तत्कालीन सामाजिक-आर्थिक अवस्थाबाट पनि धेरै कुरा सिकेका थिए र आफ्नो दर्शनलाई वैज्ञानिक आधार प्रदान गरेका थिए ।

कार्ल मार्क्सको वैज्ञानिक समाजवाद धेरै विचारधाराका ईंटहरूको संग्रह हो। उनको मार्क्सवादको आधार धेरै चिन्तकहरूको बहुमूल्य विचारहरूको समन्वय हो, जुन मार्क्सको अत्यन्तै महत्वपूर्ण प्रयास हो ।

यसरी हेर्दा हेगेल, फायरबाख, एडम स्मिथ, रिकार्डो, सेन्ट साइमन, रवर्ट ओवेन, आदिका विचारहरूले मार्क्समाथि ठूलो प्रभाव पारेको थियो भन्न सकिन्छ। तर मार्क्सले बहुमूल्य चिन्तन सामग्रीलाई मात्र स्वीकार गरे र अनावश्यक र बेकार सामग्रीलाई त्यागे। उनले प्रत्येक विचारलाई तार्किक आधारमा जाँचेर प्रयोग गरे। उनले छरिएका विचारहरूलाई तार्किक एकता प्रदान गरे। त्यसैले मार्क्सवाद धेरै विचारधाराहरूको बन्डल हो भन्ने सोरोकिनको धारणा सत्य सावित हुन्छ। कार्ल मार्क्सको वैज्ञानिक समाजवाद धेरै विचारधाराका ईंटहरूको संग्रह हो। उनको मार्क्सवादको आधार धेरै चिन्तकहरूको बहुमूल्य विचारहरूको समन्वय हो, जुन मार्क्सको अत्यन्तै महत्वपूर्ण प्रयास हो । त्यसैले मार्क्सको महत्त्व उनको मौलिकतामा होइन, उनको संश्लेषणमा छ। समसामयिक सामाजिक-आर्थिक अवस्थाले यस संश्लेषणलाई व्यापक आधार प्रदान गरेको छ। यी परिस्थितिहरू मार्क्सवादको शुरूवात र अन्तिम बिन्दु हुन्।

मार्क्सवाद (वैज्ञानिक समाजवाद) को परिचय

मार्क्स समाजवादी विचारधाराका प्रतिपादक वा सामाजिक र राष्ट्रिय व्यवस्थामा परिवर्तनको कुरा गर्ने पहिलो विचारक होइनन्। मार्क्सभन्दा अगाडि बेलायत र फ्रान्सका चिन्तकहरूले समाजवादी विचार व्यक्त गरेका थिए । फ्रान्समा सेन्ट साइमन, चार्ल्स फूरिये र लुइस ब्लांकी र इङ्गल्याण्डमा जोन डे सिल्मेन्डी, डा. हल थम्पसन र रोबर्ट ओवेन, आदिले समाजवादी विचारको व्याख्या गरेका थिए ।यी चिन्तकहरू पूँजीवादी व्यवस्थामा विद्यमान सम्पत्तिको असमानता,  स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धा र आर्थिक क्षेत्रमा राज्यको नीतिका कटु आलोचक थिए। तर असमानता के कारणले हुन्छ भन्ने कुरा उनीहरूले बताएनन् र  न त असमानता निवारणको लागि घटनाहरूको चक्र नै प्रस्तुत गरे। मार्क्सले सर्वप्रथम वैज्ञानिक समाजवादको प्रतिपादन गर्दै समाजवादको स्थापनाका लागि विश्लेषणमा आधारित व्यावहारिक योजना प्रस्तुत गरेका थिए ।

मार्क्स शब्दमा ध्यान दिँदा सामान्यतया मार्क्सवाद नै त्यो विचारधारा हो भन्ने देखिन्छ, जसको आधार मार्क्सका विचारहरू हुन् । यस सन्दर्भमा यो वास्तविकता होइन। १९ औं शताब्दीमा जर्मनीमा कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगेल्स नामका दुई महान् चिन्तक थिए ।दुवैले सँगै मिलेर दर्शन, इतिहास, समाजशास्त्र, विज्ञान, अर्थशास्त्र, धर्मशास्त्र, शासनपद्धति, कानून, आदि विभिन्न समस्याका बारेमा गम्भीर र विस्तृत रूपमा अध्ययन-अनुसन्धान, छलफल, विश्लेषण र संश्लेषण गरी सबै समस्याहरूको सम्बन्धमा विश्वसामु एक निश्चित विचारधारा र नयाँ दृष्टिकोण राखे ।यही दृष्टिकोणको विचारधारालाई विश्वमा मार्क्सवादको नामले चिनिन्छ ।यस विचारधारामा एंगेल्सको योगदान पनि महत्त्वपूर्ण थियो। यसमा वैज्ञानिक-दार्शनिक पक्षको चिन्तन मुख्यतया एंगेल्सले र राजनीतिक-आर्थिक पक्षको चिन्तन मुख्यतया मार्क्सले गरेका थिए। यसरी मार्क्सवाद समाजको एक रूप हो। यसका मुख्य प्रतिपादक भने जर्मन दार्शनिक कार्ल मार्क्स हुन्।मार्क्सले ऐतिहासिक अध्ययनका आधारमा समाजवादको प्रतिपादन गरेका छन् । त्यसैले उनलाई वैज्ञानिक समाजवादी भनिन्छ । मार्क्स-एंगेल्स पछि मार्क्सवादको विकासमा लेनिन, स्टालिन, रोजा लक्जेम्बर्ग, माओ, ग्राम्सी, जर्ज लुकास, आदिको महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको पाइन्छ।

फ्रान्सेली समाजवादी चिन्तक सेन्ट साइमन, चार्ल्स फूरिये, लुइस ब्लाकी र बेलायती समाजवादी चिन्तक रोबर्ट ओवेनको विचारले कार्ल मार्क्सको विचारधारालाई प्रभाव पारेको थियो। अठारौं शताब्दीको अन्त्यमा भएको औद्योगिक क्रान्तिले सम्पूर्ण विश्व र विशेषगरी पश्चिमी समाज र अर्थतन्त्रमा आमूल परिवर्तन ल्याएको थियो । औद्योगिक क्रान्तिले समाजमा पूँजीवादी र मजदूर वर्गलाई जन्म दियो । आर्थिक असमानता बढ्दै जाँदा पूँजीपति वर्गबाट ​​मजदूर वर्गको निरन्तर शोषण हुन थाल्यो । यो बदलिएको सामाजिक र आर्थिक व्यवस्थाले मार्क्सको विचारधारामा पनि गहिरो प्रभाव पारेको थियो। मार्क्स आफ्ना पूर्ववर्ती जर्मन दार्शनिक हेगेलको द्वन्द्वात्मक आदर्शवादबाट भने निकै नै प्रभावित थिए, जसले संघर्षबाट समाजको विकास हुन्छ भन्ने धारणा राखेका थिए।

आफ्नो बौद्धिक जीवनको प्रारम्भमा उनले आफ्नो विचारहरूको क्रान्तिकारितालाई यसरी घोषणा गरेका थिए – “दार्शनिकहरूले संसारको विभिन्न तरीकाले व्याख्या गरेका छन्,  तर मुख्य कुरा यसलाई बदल्नु हो।”

व्यवस्था बदल्नको लागि त्यसको गतिविज्ञानका नियमहरूको एक वैज्ञानिक बोधको आवश्यकता थियो। यसका लागि मार्क्सले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको दार्शनिक आधारमा ऐतिहासिक भौतिकवादी विज्ञानको खोजी गरे। द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद मार्क्सवादको दर्शन हो र ऐतिहासिक भौतिकवाद यसको विज्ञान हो।मार्क्सवाद वैज्ञानिक सिद्धान्तको आधारमा संसारलाई बुझ्ने र परिवर्तन गर्ने गतिशील विचारधारा हो। मार्क्स निजी स्वामित्व र ज्यालादारी दासत्वमा आधारित पूँजीवादको राजनीतिक अर्थशास्त्रको व्याख्या गर्न मात्र चाहँदैनथे, बरू वर्गीय एकतामा आधारित सर्वहारा क्रान्तिमार्फत् त्यसलाई परिवर्तन गर्न पनि चाहन्थे। आफ्नो बौद्धिक जीवनको प्रारम्भमा उनले आफ्नो विचारहरूको क्रान्तिकारितालाई यसरी घोषणा गरेका थिए – “दार्शनिकहरूले संसारको विभिन्न तरीकाले व्याख्या गरेका छन्,  तर मुख्य कुरा यसलाई बदल्नु हो।” अर्थात् संसार व्याख्या गर्ने कुरा मुख्य होइन, बरु यसलाई बदल्ने कुरा मुख्य हो।

यसरी मार्क्स-एंगेल्स भन्दा पहिले पनि समाजमा व्याप्त बेथितिको विरुद्ध आवाज उठाउने र अथक परिश्रमले ती विकृतिहरुलाई हटाउने प्रयास गरेका यस्ता विद्वानहरु धेरै थिए तर ती विचारहरूको आफ्नो कुनै व्यावहारिक कार्यक्रम थिएन, त्यसकारण उनीहरूले आफ्नो सिद्धान्त र विचारलाई कुनै क्रियात्मक रूप दिन सकेनन् । त्यसैले राजनीतिको क्षेत्रमा यी विचारहरूलाई ‘यूटोपियन’ विचार भनिन्छ। यसको विपरीत मार्क्सले आफ्ना समाजवादी विचारहरूलाई जनतासामु व्यवस्थित ढंगले प्रस्तुत गरेका थिए । उनले आफ्ना विचारहरूको कार्य-पद्धतिको प्रकारका कारण नै उनको समाजवादलाई वैज्ञानिक समाजवाद भनिएको कुरा बताएका थिए । वास्तवमा मार्क्सभन्दा पहिले कुनै पनि चिन्तकले आफ्नो विचार यसरी व्यवस्थित ढंगले कसैको अगाडि राखेका थिएनन् । उनको कार्यक्रमको आधार वैज्ञानिक पद्धति अनुसार थियो । त्यसैले विद्वानहरूले कार्ल मार्क्सलाई वैज्ञानिक समाजवादका पिता पनि भनेका छन् ।

मार्क्सवाद वा वैज्ञानिक समाजवादका मूलभूत कुराहरू

• विश्वको उत्पत्ति र विकासको मूल तत्त्व पदार्थ हो तथा विश्वका विविध दृश्यहरू गतिशिल पदार्थकै विभिन्न रूपहरू हुन्।
• विश्वको सामाजिक विकास द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद अनुसार हुन्छ तथा सामाजिक विकासको रूपको निर्धारणमा भौतिक र आर्थिक परिस्थितिहरू नै प्रमुख हुन्छन्।
• अहिलेसम्मका सामाजिक विकासका विविध रूप, जुन विभिन्न युगहरू (आदिम साम्यवादी युग, दास युग, सामन्ती युग तथा पूँजीवादी युग ) छन्, तिनीहरू आर्थिक परिस्थिति अनुकूल नै विकास भएका हुन् र राज्यको समेत ती युगका सामाजिक संस्थाहरूको रूप पनि त्यस युगको आर्थिक परिस्थिति अनुकूल नै रहेको हो।
• सामाजिक विकासको सम्पूर्ण युगमा वर्गसंघर्ष निरन्तर भइरहेको छ।र, जबसम्म साम्यवादी व्यवस्था स्थापित हुँदैन, तबसम्म वर्गसंघर्ष समाप्त हुँदैन।पूँजीवादी युगमा यो संघर्ष पूँजीपति र श्रमिकहरूको बीचमा चलिरहेको छ। पूँजीवादको विनाश अवश्यम्भावी छ।
• पूँजीवादको चिहानमा नै साम्यवादको जन्म हुन्छ। यसमा उत्पादनका साधनहरू वितरणको सम्पूर्ण व्यवस्था र राज्यसंस्थाको रूप सर्वहारा वर्गको अधिनायकवाद अन्तर्गत हुन्छ।
• समाजवाद तथा सर्वहारा वर्गको अधिनायकवादले पूँजीवादी व्यवस्थालाई उखालेर फ्याँक्नेछ र साम्यवादको स्थापना गर्नेछ।
• साम्यवादी युगमा समाज वर्गविहीन हुनुको साथसाथै राज्यविहीन पनि हुनेछ।

मार्क्सवाद सर्वहारा क्रान्तिको विचारधाराको संसार बुझ्ने र बदलने गतिशील विज्ञान हो। मार्क्सले दार्शनिक दृष्टिले कल्पना छोडेर वास्तविक तथ्य र घटनाहरूको आधारमा सोच्न सिकाए।उनले मूल्य, मान्यता तथा नैतिकताको सिद्धान्त शास्वत हुँदैनन्, ती विश्वमा हुने परिवर्तनसँगै देश-काल अनुसार बदलिंदै जान्छन् भन्ने कुरा स्पष्ट पारे। उनले सम्पूर्ण अन्धविश्वासको खण्डन गरे।उनले आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक विकासलाई वैज्ञानिक र तथ्यपूर्ण ढंगले प्रकाश पारे। मार्क्सवादले मार्क्स र एंगेल्सका विचारहरू मात्र नभई पछिका प्रमुख मार्क्सवादीहरू, लेनिन, माओ, ग्राम्सी, चे, आदिका विचारहरूलाई पनि समेट्छ।किन सबै कुरा गतिशील र परिवर्तनशील भएजस्तै मार्क्सवाद पनि निरन्तर विकसित भइरहन्छ। लेनिनले राज्यको मार्क्सवादी व्याख्या मात्र दिएनन् तर सर्वहारा वर्गको अधिनायकवादको राष्ट्रव्यापी अभ्यासमा जनवादी केन्द्रीयताको सिद्धान्त पनि दिएका थिए; माओले अल्पविकसित पूँजीवादी देशमा किसान क्रान्ति र औद्योगिक तथा कृषि कम्युनहरूको निर्माणको सिद्धान्त प्रस्तुत गरेका थिए। ग्राम्सीले सांस्कृतिक सर्वोच्चतासहित धेरै नयाँ आयामहरू थपे। एंगेल्सले 1891 मा लेखेका थिए – मार्क्सवादी त्यो होइन, जो मार्क्स र उनका लेखहरू उद्धृत गर्दै जान्छ तर त्यो हो जसले विशिष्ट परिस्थितिहरूमा मार्क्सले जस्तै प्रतिक्रिया दिन्छ। त्यसकारण मार्क्सवाद एक विज्ञान हो र मार्क्सले विज्ञानलाई गतिशील मानेका छन्, त्यसैले यो स्थिर विश्वास होइन,  गतिशील विचार हो, जसको बौद्धिक स्रोत मार्क्स र एंगेल्सको लेखनको भण्डारमा मात्र सीमित छैन। यो निरन्तर अगाडि बढिरहने प्रक्रिया हो।मार्क्स-एंगेल्सपछि यो लेनिन, स्टालिन, माओ, रोजा, ग्राम्सी, चे ग्वेभारा, आदिका रचनाहरू र क्रियाकलापबाट निरन्तर समृद्ध हुँदै अगाडि बढिरहेको छ र निरन्तर अगाडि बढिरहनेछ।

मार्क्सवादी दर्शन –  द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद

द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको सिद्धान्त मार्क्सको सम्पूर्ण चिन्तनको केन्द्रबिन्दु हो। मार्क्सले हेगेलको द्वन्द्ववादलाई र फायरबाखको भौतिकवादलाई आफ्नो सिद्धान्तको आधार बनाएका हुन् । कार्ल मार्क्सका दार्शनिक विचारहरू ‘द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद’ मा आधारित छन्। मार्क्सले आफ्ना सबै सिद्धान्तहरूलाई द्वान्द्वात्मक भौतिकवादी दृष्टिकोणमा आधारित बनाएका छन् र यही दृष्टिकोणबाट उनले संसार, यसको विकास तथा विकासको गतिलाई निर्धारण गर्ने तत्व र नियमहरू पनि पत्ता लगाएका छन्। उनको यो दृष्टिकोणका केही विशेषाताहरू पनि छन्। सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विशेषता के हो भने संसार भौतिक मात्र होइन, द्वन्द्वात्मक प्रणालीबाट विकसित भएको हो । त्यसैले यसलाई द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद भनिन्छ । द्वन्द्वात्मकता यसको विकासमा सक्रिय सिद्धान्त हो। के हो यो द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद ?  एमिल बर्न्सक अनुसार  “सामान्यतया के बुझिन्छ भने द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद कुनै विचित्र रहस्यमय चीज होइन, किनकि यो वास्तविक संसारको प्रतिबिम्ब नै त हो र सबैलाई थाहा हुने दैनिक जीवनका सामान्य कुराहरू वर्णन गर्ने कुरा हो।” द्वन्द्वात्मक पद्धति मार्क्सको आधारभूत सिद्धान्त होइन । यो हेगेलको दर्शनबाट शुरू भएको हो। हेगेल एक आदर्शवादी जर्मन दार्शनिक थिए। उनले द्वन्द्वात्मक विकासको सिद्धान्त स्थापित गरी ‘विश्वास’लाई केन्द्रमा राखेका थिए ।

द्वन्द्वात्मक शब्द ‘Dialectics’ को अनुवाद हो। यसको अर्थ हो – वाद-विवाद (तर्क) गर्नु, तर यहाँ यसको अर्थ विरोधाभास (अन्तर्विरोध) हो, सबै कुरा अन्तर्विरोधको परिणाम हो। भौतिक संसारमा हरेक वस्तुले जीवनको लागि अन्य धेरै तत्वहरूसँग संघर्ष गर्दछ, यो द्वन्द्ववाद हो।हेगेलले द्वन्द्वात्मक विधिबाट विकास कसरी हुन्छ भन्ने व्याख्या गरेका छन् ।यसको बारेमा केही कुरा त हामीले माथि पनि उल्लेख गरिसकेका छौं। यसका लागि उनले एउटा क्रम बताएका छन् । यो वाद (Thesis), प्रतिवाद (Antithesis)  र संवाद (Synthesis) को  रूपमा आन्तरिक विरोधद्वारा शासित हुन्छ। प्रत्येक विचार (वाद, तर्क) मा अन्तर्विरोध हुन्छ र यो अपूर्ण पनि हुन्छ,  त्यसकारण स्वाभाविक रूपले विरोधी विचार (प्रतिवाद) उत्पन्न हुन्छ र अन्तमा यी दुईबाट सत्य (संवाद) निस्कन्छ। तर यो क्रम यहीँ रोकिँदैन, वाद र प्रतिवादबाट निस्कने संवाद फेरि थप विकासको लागि वाद बन्छ र फेरि त्यही प्रक्रिया शुरू हुन्छ ।यो नित्य निरन्तर चलिरहन्छ।

इतिहासको प्रगति द्वन्द्वात्मक विधिबाट हुन्छ भन्ने हेगेलको कुरासँग मार्क्स पूर्ण रूपले सहमत थिए तर विकास वा प्रगतिको मूल तत्त्वको रूपमा ‘विचार’ (चेतना) ले नियामक तत्वको रूपमा काम गर्छ भन्ने कुरा स्वीकार गर्न उनी तयार भएनन्। मार्क्सका अनुसार वास्तवमा विकासको मूल तत्व विचार होइन अपितु पदार्थ हो।मार्क्सले भनेका छन् – हामी आत्मा (चेतना) वा विचारलाई प्रत्यक्ष देख्न सक्दैनौं। यसको विपरीत हामी भौतिक पदार्थ देख्न सक्छौं, त्यसैले तिनीहरू हाम्रो लागि अनन्त सत्य हुन्।यसरी मार्क्सले हेगेलको ‘द्वन्द्वात्मक आध्यात्मिकता’ (Dialectical spiritualism) को स्थानमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद (Dialectical materialism) लाई आफ्नो दर्शनको आधार बनाए। हेगेलको सिद्धान्तलाई झूटो र असत्य सावित गर्दै र त्यसबाट आफ्नो प्रक्रियालाई छुट्याएर मार्क्सले पूँजीको दोस्रो जर्मन संस्करणको परिशिष्टमा लेखेका छन् –  “मेरो द्वन्द्वात्मक विधि हेगेलको विधिभन्दा फरक मात्र होइन, यसको ठीक विपरीत छ।” हेगेलका लागि  मानव मनको जीवन-प्रक्रिया अर्थात् सोच्ने प्रक्रिया, जसलाई उनले ‘विचार’ नामले स्वतन्त्र अभिकर्ता बनाए, वास्तविक संसारको सृष्टिकर्ता हो, र वास्तविक संसार ‘विचार’ को बाह्य, इन्द्रियग्राह्य रूप मात्र हो। यसको विपरीत, मेरो लागि विचार मानव-मस्तिष्कमा प्रतिबिम्बित र चिन्तनको रूपमा परिवर्तित भौतिक संसार भन्दा बढी केही होइन।” मार्क्सले थप लेखेका छन्, “हेगेलको द्वन्द्ववाद आफ्नो टाउकोको भरमा उभिएको छ। यदि तपाईं यसको रहस्यमय आवरण भित्र लुकेको तर्कसंगत सार पत्ता लगाउन चाहनुहुन्छ भने, तपाईंले यसलाई पल्टाएर खुट्टाको भरमा सीधा उभ्याउनुपर्छ।” लेनिनले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई विकासको सिद्धान्त मानेका छन्। यसलाई गतिको सिद्धान्त पनि भन्न सकिन्छ।

द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका मान्यता र आवश्यक तत्त्वहरू

द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी प्रक्रियाका केही मान्यताहरू (धारणाहरू) र आवश्यक तत्त्वहरूलाई निम्नलिखित रूपमा बुझ्न सकिन्छ –

पदार्थहरूमा गतिशीलता – गतिशीलता जड प्रकृतिमा पाइन्छ। आन्तरिक तत्वहरू इट्टा,  ढुङ्गा, आदिमा लुकेका हुन्छन्,  जुन सधैं गतिशील  रहेका  हुन्छन्।

जड पदार्थमा परिवर्तन – प्रकृति रहेका पदार्थहरू परिवर्तनशील हुन्छन्। एंगेल्सका अनुसार प्रकृतिमा रहेका सबै कुरा, सानो वस्तुदेखि लिएर ठूलोसम्म, बालुवाको कणदेखि देखि लिएर सूर्यसम्म,  निरन्तर प्रवाहमा अनवरत गति तथा परिवर्तनको स्थितिमा हुन्छन्।परिवर्तनको नियमबाहेक अरू सबै परिवर्तनशील छ।

प्रकृतिको संयुक्त समष्टि – भौतिक जगतका सम्पूर्ण वस्तुहरू र घटनाहरू एकअर्काबाट अलग, स्वतन्त्र र असंबद्ध नभएर एक-अर्कासँग सम्बन्धित र एकअर्कामा निर्भर छन्। यसरी प्रकृति एक सुसम्बद्ध एवम् संयुक्त समष्टि हो।

जड पदार्थमा विरोधी तत्वहरूको समागम – जसरी काठमा आर्द्रता र कठोरता दुवै पाइन्छ, त्यसरी नै प्रत्येक जड पदार्थमा विरोधी तत्वहरूको समागम सधैं पाइन्छ।

जड वस्तुहरूबाट संसारको सृष्टि – संसारको सृष्टि गर्ने ईश्वर जस्तो कुनै अरू अलौकिक शक्ति छैन। बरु,  सृष्टिकर्ता स्वयं प्रकृति नै हो। प्रकृतिका जड वस्तुहरू इन्द्रियगोचर हुन्छन् अर्थात् दृष्टिगोचर र यी जड वस्तुहरूले नै ब्रह्माण्डको निर्माण गर्दछन्।यसरी नै जगतको मूल कारण जड प्रकृति नै हो।

वस्तु र घटनाहरूमा आन्तरिक द्वन्द्व – हरेक वस्तु र घटनामा आन्तरिक विरोधको अवस्था देखिन्छ । यी आन्तरिक विरोधहरूको सङ्घर्षको परिणामस्वरूप नयाँ वस्तुको जन्म हुन्छ। पूँजीवादको जन्म सामन्तवादी विरोधी तत्वहरूको संघर्षबाट भएको हो । पूँजीवादका आन्तरिक विरोधी तत्वहरूले समाजवादको जन्म दिन्छ । यसरी विपक्षी तत्वहरूको सङ्घर्षका कारण नयाँ–नयाँ परिवर्तनको प्रक्रिया चलिरहन्छ । यो प्रकृतिको एक शाश्वत नियम हो।

संघर्ष विकासको कारण – प्रकृतिको संघर्ष वा द्वन्द्व नै विकासको एकमात्र कारण हो ।

मात्रात्मकबाट गुणात्मक परिवर्तन –  परिवर्तन शुरूमा मात्रात्मक हुन्छ र त्यसपछि गुणात्मक हुन्छ। जसरी पानी शुरूमा तातो हुँदै हुन्छ र पछि बाफ बन्छ।

पदार्थको स्थितिमा द्वन्द्व  – प्रत्येक पदार्थका दुई पक्ष हुन्छन्। सकारात्मक र नकारात्मक पक्षको बीचमा निरन्तर द्वन्द्व चलिरहेको हुन्छ। सङ्घर्षका कारण पुराना तत्वहरू नष्ट भएर जान्छन् र त्यहीबाट नयाँ तत्वहरूको उदय हुन्छ ।

मार्क्सले आफ्नो द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी सिद्धान्तको माध्यमले पूँजीवादबाट नै साम्यवादको जन्म हुन्छ भन्ने प्रमाणित गरे । प्रत्येक युगमा पूँजीको विवादमा समाजमा दुई वर्ग पाइन्छन् भन्ने मार्क्सको विचार छ ।

यसरी मार्क्सले आफ्नो द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी सिद्धान्तको माध्यमले पूँजीवादबाट नै साम्यवादको जन्म हुन्छ भन्ने प्रमाणित गरे । प्रत्येक युगमा पूँजीको विवादमा समाजमा दुई वर्ग पाइन्छन् भन्ने मार्क्सको विचार छ । उत्पादन शक्ति प्राप्त गर्न मानिसले संघर्ष गर्नुपर्छ र संघर्षको फलस्वरूप नै सामाजिक सम्बन्धको जन्म हुन्छ । यी सम्बन्धहरूको परिणामस्वरूप मानव समाज विभिन्न वर्गमा विभाजित हुन्छ र विभिन्न आर्थिक र सामाजिक विचारधाराहरू पनि यही सङ्घर्षको परिणाम हुन्। मार्क्सको धारणा स्पष्ट छ, “मानिसको चेतनाले उनीहरूको अस्तित्व निर्धारण गर्दैन, बरु यसको विपरीत उनीहरूको सामाजिक अस्तित्वले नै उनीहरूको मानसिक चेतनालाई निर्धारण गर्दछ।” यस प्रकारको संघर्ष पहिले वाद, त्यसपछि प्रतिवाद र अन्तमा संवादमा परिणत हुन्छ।वास्तवमा, द्वन्द्वात्मक सिद्धान्तमा मार्क्सले संघर्षबाट कसरी साम्यवाद स्थापित हुन्छ भनेर देखाउने प्रयास गरेका छन्। पूँजीवाद एक वादको क्रममा र श्रमिक उसको प्रतिवादको रूपमा तथा समाजवाद त्यसको संवादको क्रममा रहने उनको धारणा थियो । यसकारण पूँजीवादमै उसको विनाशको कारण अन्तर्निहित रहेको हुन्छ।

द्वान्द्वात्मक भौतिकवादका विशेषताहरूलाई बुँदागत रूपमा निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ –

• यो भौतिक संसारका सबै चीज र घटनाहरू एकअर्कासँग सम्बन्धित छन्। यसको कारण यो संसार भौतिक हुनु हो। यहाँ विचार भन्दा पहिले पदार्थको अस्तित्व हुन्छ। संसारका सबै पदार्थ र घटनाहरू एकअर्कामा निर्भर छन्, अर्थात् आपसी निर्भरताको गुण तिनीहरूमा निहित हुन्छ।
• विश्वका सबै क्रियाकलापहरूको आधार आर्थिक शक्तिहरू हुन्। यसले सामाजिक र राजनीतिक विकासको प्रक्रियामा पनि गहिरो प्रभाव पार्छ। यी आर्थिक शक्तिहरू स्वयं परिवर्तनशील हुन्छन् र सामाजिक विकासको प्रक्रियालाई पनि परिवर्तन गर्छन्। यी सबै द्वन्द्वात्मक प्रक्रियामा नै आधारित छन् । त्यसैले संसारमा कुनै पनि चीज शाश्वत र स्थायी छैन। प्रकृतिले निरन्तर आफ्नो रूप परिवर्तन गरिरहन्छ। परिवर्तन नै सृष्टिको नियम हो ।
• प्रकृतिमा पाइने हरेक पदार्थ गतिशील हुन्छ ।आज जे छ हिँजो थिएन, हिँजो भएको चीज आज छैन र जुन आज छ, त्यो भोलि हुनेछैन । गतिशीलताको यो सिद्धान्तले यस जड प्रकृतिमा निरन्तर काम गर्दछ र नयाँ-नयाँ वस्तु वा पदार्थहरू सिर्जना गर्दछ। त्यसैले यो भौतिकवादी संसार सधैं गतिशील र प्रगतिशील छ। यसलाई गतिशील बनाउन कुनै बाह्य शक्तिको आवश्यकता पर्दैन। यो स्वतः गतिशील रहन्छ किनकि गतिशीलता जड प्रकृतिको स्वभाव हो।
• प्रकृतिमा परिवर्तन एवम् विकास सामान्य रूपमा मात्रात्मक (Quantitative) मात्र होइन, गुणात्मक (Qualitative) रूपमा पनि हुन्छ।यसलाई मात्राबाट गुणमा रूपान्तरण पनि भनिन्छ। यी परिवर्तनहरू क्रान्तिकारी तरीकाले हुन्छन्। पुराना चीजहरू नष्ट भएर नयाँ रूपमा परिणत हुन्छन् र पुराना चीजहरूमा मात्रात्मक परिवर्तन विशेष बिन्दुमा आउँछ र त्यसले गुणात्मक परिवर्तनको रूप लिन्छ। उदाहरणका लागि पानी तातेपछि यो एक विशेष बिन्दुमा वाफमा परिणत हुनेछ र त्यहाँ एक गुणात्मक परिवर्तन हुनेछ। यस गुणात्मक परिवर्तनको प्रक्रियालाई क्रान्तिकारी प्रक्रिया भनिन्छ। यी परिवर्तनहरू क्रमशः होइन तर धक्कापूर्वक वा तीव्र हुन्छन्। यसैबाट पदार्थको पुरानो रूप नष्ट भएर नयाँ रूप अस्तित्त्वमा आउँदछ। यसलाई निषेधको निषेध पनि भन्न सकिन्छ।
• संघर्ष वा प्रतिरोधको गुण प्रत्येक वस्तुमा अवश्य पाइन्छ ।यो विरोध सकारात्मक र नकारात्मक दुवै हुन्छ। यो संघर्ष नै जगतको विकासको आधार हो । संघर्षको माध्यमबा नै विपरीत पदार्थ टकराएर नयाँ पदार्थको जन्म हुन्छ । यो संघर्षमा नै नयाँ वस्तुको अस्तित्व लुकेको हुन्छ।

द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका नियमहरू

• यो नियम मार्क्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको प्रमुख भाग हो। यसलाई द्वन्द्ववादको सार पनि भन्न सकिन्छ । प्रकृति, समाज र विचारको विकासको द्वन्द्वात्मक प्रक्रिया बुझ्नको लागि यो नियम आवश्यक छ। यस नियम अनुसार संसारका सबै वस्तुहरूभित्र अन्तर्रविरोध अन्तर्निहित हुन्छ।विपरीत तत्त्वहरूको संघर्षको परिणामस्वरूप नै जगतको विकासको प्रक्रिया अगाडि बढ्दछ ।यो नियमानुसार प्रत्येक वस्तुमा विपरीतहरू हुन्छन्, जसमा अविच्छिन्न एकता हुन्छ, जसले विभिन्न सन्दर्भहरूमा मात्र होइन, बरु एउटै सन्दर्भमा पनि एक-अर्कोलाई वर्जित गर्दछन् अर्थात् परस्पर अन्तर्प्रवेश गर्दछन्।
• जब मात्रामा ठूलो भिन्नता हुन्छ, त्यहाँ गुणमा पनि ठूलो भिन्नता हुन्छ। यो नियम प्रकृतिमा हुने आकस्मिक घटनाहरूको व्याख्याको आधार हो। विकासको यो नियमले अदृश्य, क्रमिक परिमाणात्मक परिवर्तनहरूको संचयले प्रत्येक प्रक्रियाको लागि एउटा निश्चित घडीमा आवश्यकतावस आमूल गुणात्मक परिवर्तनहरू, पुरानो गुणबाट नयाँ छलांगमय संक्रमणतिर लैजान्छ भन्ने कुरा बताउँदछ।यो नियम प्रकृति, समाज तथा चिन्तनको विकासका सम्पूर्ण प्रक्रियाहरूमा लागू हुन्छ।
• यो नियम प्रकृतिको विकासको अन्तिम नियम हो, जसले प्रकृतिको विकासको सामान्य अवस्थालाई प्रकाश पार्छ। ‘निषेध’ शब्द सर्वप्रथम हेगेलले विचार तत्वको विकासका लागि प्रयोग गरेका थिए। कार्ल मार्क्सले यसलाई भौतिक संसारमा प्रयोग गरे। निषेध शब्दको अर्थ पुरानो कुराबाट उत्पन्न हुने नयाँ कुराले पुरानो कुरालाई ओझेलमा पार्नु हो। तसर्थ  निषेध विकासको एक प्रमुख भाग हो। पुरानो अस्तित्वलाई अस्वीकार नगरेसम्म कुनै पनि क्षेत्रमा विकास हुन सक्दैन। निषेधितले मात्र विरोधाभासहरू समाधान गर्दछ। पुराना कुराको स्थान नयाँ कुराले लिन्छ। विकासको यो प्रक्रियामा पुरानो नयाँ बन्छ र त्यसपछि फेरि अरू नयाँले त्यसको ठाउँ लिन्छ। यसरी विकासको यो क्रम निरन्तर चलिरहन्छ । निषेधको यो प्रक्रिया समयको निरन्तर प्रवाह जस्तै अविरल रूपमा चलिरहन्छ। हरेक पुरानोले नयाँलाई जन्म दिँदा त्यसको निषेध जन्म दिएर विकासको यो प्रक्रियालाई गतिशील बनाउँछ । त्यसकारण विकास भनेको अनगिन्ती क्रमबद्ध निषेधहरूको एक सत्य कथा हो। अर्थात् प्रगति द्वन्द्वात्मक विकासको सामान्य अवस्था हो। यो सर्पिल आकारमा माथिबाट उच्च स्थानमा निरन्तर बगिरहन्छ।

ऐतिहासिक भौतिकवाद

ऐतिहासिक भौतिकवादको सिद्धान्त कार्ल मार्क्सद्वारा प्रतिपादित प्रमुख सिद्धान्तहरू मध्ये एक हो। यसबाट सम्पूर्ण विश्वको इतिहासमा एक क्रान्तिको सूत्रपात भयो । यसले मानव इतिहासको गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्छ। यस सिद्धान्तद्वारा मार्क्सले हेगेलले प्रस्तुत गरेको इतिहासको आदर्शवादी व्याख्याको स्थानमा आफ्नो भौतिकवादी व्याख्या स्थापित गरेका हुन् । ऐतिहासिक भौतिकवादका आधारभूत कुराहरू मार्क्सले आफ्नो कृति जर्मन विचारधारामा प्रस्तुत गरेका छन्। मार्क्सको यो मूलभूत ऐतिहासिक नियम भौतिक मूल्यहरूको उत्पादनमा समाजको भौतिक जीवनका अवस्थाहरूबाट प्राप्त भएको थियो।मार्क्सले आफ्नो सिद्धान्तमा सामाजिक-आर्थिक संरचनामा हुने परिवर्तनहरू केही निश्चित वस्तुनिष्ठ नियम अन्तर्गत आउँछन् भनी बताएका छन्।यसको फलस्वरूप एक प्रकारको सामाजिक-आर्थिक संरचना हुन्छ। ऐतिहासिक भौतिकवादले सबै निर्णायक ऐतिहासिक घटनाहरूलाई चलाउने महत्त्वपूर्ण शक्तिको रूपमा इतिहासको दिशा खोज्छ।

मार्क्सको ऐतिहासिक भौतिकवादको बारेमा एंगेल्सले लेखेका छन् – सामाजिक विज्ञानमा ऐतिहासिक भौतिकवादको अवधारणा राख्ने मार्क्स पहिलो विचारक थिए। ऐतिहासिक भौतिकवाद बाहेक मार्क्सको अर्को ठूलो योगदान अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त हो। मार्क्सले आफ्नो ऐतिहासिक भौतिकवादको सिद्धान्त दार्शनिक विवेचनाको आधारमा निरुपण गरेका थिए।मार्क्सले पूँजीवादको क्रूर कार्यलाई नजिकबाट नियालेका थिए।यसलाई उनले ऐतिहासिक भौतिकवादी विज्ञानमार्फत् विहंगम ढंगले व्याख्या गरेका छन्।

एंगेल्सले लेखेका छन् – सामाजिक विज्ञानमा ऐतिहासिक भौतिकवादको अवधारणा राख्ने मार्क्स पहिलो विचारक थिए। ऐतिहासिक भौतिकवाद बाहेक मार्क्सको अर्को ठूलो योगदान अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त हो।

ऐतिहासिक भौतिकवाद एक व्यावहारिक विज्ञान हो। उत्पादनको प्रणालीमा आएको परिवर्तनको आधारमा यसले मानव इतिहासका युगहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। यसले आदिम साम्यवादको युग उत्पादनको आदिम प्रणालीमा आधारित; दास उत्पादन प्रणालीको दास युग र सामन्ती प्रमाणको सामन्ती युग तथा अन्तिम वर्गीय समाज पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीमा आधारित पूँजीवादी युग त्यसपछि वर्गहीन, राज्यविहीन साम्यवादी युग, जुन निरन्तर सर्वहारा क्रान्तिबाट आउने तर समय सीमा तोकिएको छैन, को भौतिकवादी ढंगले व्याख्या गर्दछ।

मार्क्सका मतानुसार भौतिक परिस्थितिहरू अर्थात् भौगोलिक अवस्था, जनसंख्या, भूमि, आदि सामाजिक विकासमा निर्णायक हुन्छन्।सामाजिक विकासको प्रक्रियामा आर्थिक तत्त्वको प्रधानता हुन्छ।मार्क्सको इतिहाससम्बन्धी यो व्याख्यालाई इतिहासको आर्थिक व्याख्या भनिन्छ। सामाजिक विकासको दृष्टिले वास्तविक रूपमा महत्त्वपूर्ण भौतिक परिस्थितिहरूमा उत्पादनको विधि, उत्पादनका साधन, समाजको उत्पादक शक्ति तथा उत्पादन सम्बन्धलाई मानिन्छ।यसलाई यसरी अझ स्पष्ट पार्न सकिन्छ –

उत्पादनको विधि – मानिस खाना, बस्त्र र आवास बिना जीवित रहन सक्दैन। त्यसकारण यी वस्तुहरूको व्यवस्था गर्न अथवा यिनीहरू उत्पादन गर्नु आवश्यक हुन्छ। जुन विधिबाट यिनीहरूको उत्पादन हुँदै आएको छ, त्यसबाट नै समाजको विकासको गति निर्धारण हुन्छ।

उत्पादनका साधन – मानिसलाई आवश्यक वस्तुहरूको उत्पादनको लागि केही साधनहरूको आवश्यकता हुन्छ। जस्तो कि कृषि कार्यको लागि भूमि, विउ तथा केही औजार, आदिको आवश्यकता हुन्छ। बस्त्र बनाउनको लागि पनि विभिन्न उपकरणहरूको आवश्यकता हुन्छ। यसैगरी आवास निर्माणको लागि माटो, इटा, ढुंगा, फलाम, सिमेन्ट, इत्यादिको आश्यकता हुन्छ।उत्पादनको आधुनिक ढंगमा यी साधनहरूको रूप पूँजी, श्रम, आदिलाई भनिएको छ।मार्क्सका अनुसार उत्पादनका उक्त साधनहरूको रूपको समाजको विकासको गतिमा निर्णायक प्रभाव पर्दछ।

समाजको उत्पादन शक्तिहरू – उत्पादनका साधनहरू निर्माण गर्नका लागि तथा ती साधनहरूको प्रयोगको लागि मानव शक्तिको आवश्यकता हुन्छ। उत्पादनका साधनहरूबाट मात्र उत्पादन हुँदैन। यसको लागि उत्पादक शक्तिको पनि आवश्यकता पर्दछ। उत्पादन प्रक्रियामा यसको धेरै महत्त्व हुन्छ। यसकारण श्रमिक जनसमुदाय पृथ्वीमा सम्पूर्ण भौतिक मूल्यहरूको सृजनकर्ता र इतिहासका वास्तविक निर्माता हुन्।

उत्पादन सम्बन्ध – मार्क्सका अनुसार उत्पादनका विविध साधन (भूमि, श्रम, पूँजी, आदि) परस्पर सम्बन्धित हुन्छन्।उत्पादनका साधनहरूलाई प्रभावकारी ढंगले प्रयोग गर्नको लागि समाजले आफूलाई एक विशेष प्रकारले संगठित गर्दछ। मार्क्सले यो संगठनलाई उत्पादन सम्बन्धको संज्ञा दिएका छन्। समाजको स्थिति तथा त्यसको भविष्यको स्थितिमाथि यी सम्बन्धको निर्णायक प्रभाव पर्दछ। समाजको आर्थिक उत्पादन सम्बन्ध जस्तो हुन्छ, त्यही अनुसार त्यो समाजको राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक संस्थाहरू तथा कानून, दर्शन, कला एवं साहित्य, इत्यादिको विकास हुन्छ।

ऐतिहासिक भौतिकवादको सारतत्व

• ऐतिहासिक विकास जीवन वा बाँच्नको लागि आवश्यक भौतिक वस्तुहरू अथवा मूल्यहरूको उत्पादन र पुनःउत्पादनमा निर्भर गर्दछ।
• मानव अस्तित्वको लागि, सबैभन्दा पहिले ऊ जीवित हुनु आवश्यक हुन्छ। यसका लागि खाना, लत्ताकपडा र आवास पहिलो आवश्यकता हो।
• मानिसलाई सबभन्दा पहिले गाँस, बास र कपास चाहिन्छ। त्यसपछि उसले मात्र धर्म, कला, आदर्श र राजनीतिको बारेमा सोच्न सक्दछ । यस सम्बन्धमा मार्क्स र एंगेल्सले ‘द जर्मन आइडियोलोजी’ ‘The German Ideology’ मा लेखेका छन्, ‘पहिलो ऐतिहासिक कार्य ती साधनहरूको उत्पादन हो, जसबाट खाद्यान्न, लत्ताकपडा र आवास, आदिका आवश्यकताहरू पूरा गर्न सकिन्छ, अर्थात् स्वयं भौतिक जीवनको उत्पादन नै सर्वप्रथम ऐतिहासिक कार्य हो। जीवन आफैमा पहिलो ऐतिहासिक कार्य हो। वास्तवमा यो यस्तो ऐतिहासिक कार्य हो, जुन आज पनि मानव जीवनलाई हजारौं वर्ष पहिलेको रूपमा कायम राख्न नितान्त आवश्यक छ, अर्थात् यो सम्पूर्ण इतिहासको आधारभूत शर्त हो।
• उत्पादन प्रणालीले नै समाजका संगठन र त्यसका विभिन्न संस्थाहरू अर्थात् ऐतिहासिक घटनाहरूलाई निर्धारित गर्दछ।
• इतिहासका सबै प्रमुख परिवर्तनहरू उत्पादन प्रणालीमा भएको परिवर्तनका कारण भएका छन्।
• इतिहासको विकास विचार, आत्मा वा आदर्शमा आधारित हुँदैन, बरू यसको वास्तविक आधार समाजको आर्थिक जीवन, उत्पादन शक्ति र उत्पादन सम्बन्ध हो।
• यो भौतिक मूल्यहरूको उत्पादनको प्रक्रियामा सबैभन्दा आधारभूत, सबैभन्दा आवश्यक र सबैभन्दा सामान्य ऐतिहासिक घटना हो। इतिहास असंख्य साधारण व्यक्तिहरूले बनाएका हुन्।

विभिन्न युगहरूको ऐतिहासिक भौतिकवादी व्याख्या

मार्क्सका अनुसार उत्पादन पद्धतिमा हरेक परिवर्तनसँगै मानिसहरूको आर्थिक सम्बन्ध र सामाजिक व्यवस्था, आदिमा पनि परिवर्तन आउँछ । यस दृष्टिकोणबाट उनले मानव इतिहासलाई पाँच युगमा विभाजन गरेका छन्। यी पाँच युग आदिम साम्यवादी युग, दास युग, सामन्तवादी युग, पूँजीवादी युग र समाजवादी युग हुन् । मार्क्सका अनुसार यीमध्ये तीन युगको अन्त्य भइसकेको छ, चौथो चलिरहेको छ र पाँचौं आउन बाँकी छ । यी पाँच युगहरूको सारसंक्षेप यहाँ निम्नअनुसार उल्लेख गरिन्छ –

आदिम साम्यवादी युग –  यो युग इतिहासको प्रारम्भिक युग हो। यस युगमा उत्पादनका साधनहरू कुनै व्यक्तिको होइन, सम्पूर्ण समुदायको हुन्थ्यो। उत्पादन र वितरण साम्यवादी ढंगले हुन्थ्यो । पहिले ढुङ्गाको औजारले र पछि धनुष र बाणले  मानिसहरूले फलफूल र कन्दमूल सङ्कलन गर्दथे तथा जनावरको शिकार गर्दथे। जङ्गलबाट फलफूल सङ्कलन, पशुपंक्षीको शिकार, माछा मार्ने, बस्नका लागि कुनै न कुनै प्रकारको ‘घर’ बनाउने लगायतका काममा सबै मानिसहरू मिलेर काम गर्न बाध्य भएका थिए । किनभने अवस्था यस्तो थियो कि यी सबै काम एक्लैले गर्न सकिँदैनथ्यो। संयुक्त श्रमका कारण उत्पादनका साधन र त्यसबाट प्राप्त वस्तुमाथि सबैको अधिकार हुन्थ्यो । त्यतिबेला उत्पादनका साधनमाथि व्यक्तिगत अधिकारको अवधारणाको अभाव थियो । त्यसैले त्यहाँ कुनै वर्ग व्यवस्था थिएन र कुनै प्रकारको शोषण पनि थिएन।

दास युग –  त्यसपछि दोस्रो युगको रूपमा दास युगको शुरुवात भयो। दास-व्यवस्था अन्तर्गत उत्पादनका साधनहरूमा दास मालिकहरूको अधिकार हुन्थ्यो साथै उत्पादनको काम गर्ने मजदूरहरू (श्रमिकहरू) अर्थात् दासहरूमाथि पनि दास मालिकहरूकै अधिकार थियो। यी दासहरूलाई तिनीहरूका मालिकहरूले पशुहरू जस्तै बेच्न,  किन्न वा मार्न सक्थे। यस युगमा कृषि र पशुपालनको आविष्कार र धातुका उपकरणहरूको प्रयोग भयो। यही युगमा निजी सम्पत्तिको अवधारणा विकसित भयो, धन केही व्यक्तिको हातमा बढी जम्मा हुन थाल्यो र सम्पत्ति भएको यो अल्पसंख्यकले बहुसंख्यकलाई दास बनायो। पहिले जस्तै अब मानिसहरू स्वेच्छाले मिलेर काम गर्दैनथे, बरु दास बनाएर काम गर्न बाध्य पारिएको थियो । यसरी समाज दुई वर्गमा विभाजित भयो – दास र दास मालिक । यो शोषक र शोषित वर्गबीचको संघर्ष पनि स्वाभाविक थियो ।

सामन्ती युग – तेस्रो युग सामन्ती युग थियो । यस युगमा उत्पादनका साधनमा सामन्तहरूको अधिकार हुन्थ्यो । यी सामन्तहरू उत्पादनका साधनहरू, विशेषगरी जमिनका मालिक थिए। गरीब अर्ध-दास किसानहरू यी सामन्तहरूको अधीनमा थिए। उत्पादनको काम यिनै भूमिहीन किसानले मात्रै गर्थे । किसानहरू दास थिएनन्, तर तिनीहरूसँग धेरै प्रकारका बन्धनहरू थिए। उनीहरूले जबरजस्ती ज्यालाका रूपमा सामन्तहरूको भूमि जोत्ने र रोप्ने गर्नुपर्थ्यो  र युद्धको समयमा उनीहरूले सेनामा सिपाहीको रूपमा काम गर्नुपर्थ्यो। यी सबैको बदलामा उनीहरूलाई आफ्नो गुजारा चलाउनका लागि सामन्तहरूबाट जग्गा प्राप्त हुन्थ्यो। यस युगमा निजी सम्पत्तिको अवधारणा अझ बलियो हुँदै गयो र सामन्तहरूद्वारा किसानको शोषण पनि प्रायः दासप्रथाको युगजस्तै भयो। यी दुई वर्गबीचको संघर्ष झनै स्पष्ट थियो ।

पूँजीवादी युग – चौथो युग आधुनिक पूँजीवादी युग हो । मेसिनको आविष्कार र ठूला उद्योगहरूको जन्मले गर्दा यस युगको उदय भएको हो, यस युगमा उत्पादनका साधनहरूमा पूँजीपतिहरूको अधिकार छ। उत्पादक कार्य गर्ने दोस्रो वर्ग—ज्यालादारी श्रमिक—व्यक्तिगत रूपमा स्वतन्त्र हुन्छन्; यसकारण पूँजीपतिहरूले उनीहरूलाई दासले जस्तै बेच्न वा मार्न सक्दैनन् तर उत्पादनका साधनहरूमा मजदूर (श्रमिक) हरूको केही पनि अधिकार नहुँदा आफू र आफ्नो परिवारका अन्य सदस्यहरूलाई भोकै मर्नबाट जोगाउन उनीहरूले पूँजीपतिहरूलाई आफ्नो श्रम बेच्नुपर्छ। उनीहरूलाई नाममात्रको तलब दिनेहरूको हातमा बेच्नु पर्छ। पूँजीपतिहरुको यस्तो बढ्दो शोषणको परिणामस्वरूप मजदूरहरुको अवस्था दिन- प्रतिदिन दयनीय बन्दै जान्छ र अन्ततः मजदूर वर्ग क्रान्तिद्वारा पूँजीपतिहरुलाई परास्त गर्न बाध्य हुनेछ । यसरी सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व स्थापित हुनेछ र समाजवादी वा कम्युनिस्ट युगको आगमनको लागि मार्ग प्रशस्त हुनेछ।

समाजवादी वा साम्यवादी युग – पाँचौं र सबैभन्दा आधुनिक युग समाजवादी वा कम्युनिस्ट युग हुनेछ। यो युग वर्गहीन, राज्यविहीन र सबै प्रकारका शोषणरहित हुनेछ । यो तब मात्र सम्भव हुनेछ, जब मजदूर वर्गले रक्तरंजित क्रान्तिमार्फत पूँजीवादी व्यवस्थालाई उखेल्छ र सत्ता कब्जा गर्छ । तर मजदूर वर्गको हातमा सत्ता आएपछि मात्र समाजवाद वा समाजवादी व्यवस्थाको स्थापना सम्भव हुँदैन,  किनभने पूँजीवादी वर्गको पूर्ण विनाश त्यो तहमा पनि हुने छैन र त्यसका अवशेषहरू बाँकी रहनेछन् ।पूँजीवादी अवशेषले नयाँ समाजवादी व्यवस्था पल्टाउने प्रयत्न गर्नेछन् । यी मानिसहरूको विनाश क्रमशः हुनेछ र यसको लागि आवश्यक तयारी आवश्यक हुनेछ। सिंगो समाजलाई नयाँ ढंगले निर्माण गर्नुपर्छ । यो नै संक्रमणकालीन युग हुनेछ। यस युगमा राज्यका मुख्य कार्यहरू निम्न हुनेछन् – भूमिको व्यक्तिगत स्वामित्व, व्यापार–व्यवसायको नियमन, सम्पत्तिको उत्तराधिकारको उन्मूलन, कलकारखानामा बालश्रमको निषेध र सबै प्रकारका एकाधिकार वा विशेषाधिकारको उन्मूलन ।

यसरी मार्क्सका अनुसार समाजमा द्वन्द्वात्मक विकास त हुन्छ तर त्यसको आधार वैचारिक नभई भौतिकवादी हुन्छ ।उनका अनुसार एउटा उत्पादन प्रणाली आउँछ र जब त्यो समाजको पूर्व अपेक्षाअनुसार चल्दैन, त्यसपछि त्यसको सट्टा अर्को उत्पादन प्रणालीको जन्म हुन्छ र एक नयाँ समाजको निर्माण हुन्छ । यसरी नै समाजको विकास जारी रहन्छ र समाजमा कम्युनिष्ट व्यवस्थाको स्थापना नभएसम्म समाजको विकास र परिवर्तनको यो क्रम जारी रहनेछ ।

मार्क्सले इतिहासको भौतिकवादी व्याख्याद्वारा मानव समाजमा हमेशा दुई वर्गहरू शोषक र शोषित रहेका छन् भन्ने कुरा सिद्ध गर्ने प्रयास गरेका छन्।

हेगेलवादी दर्शनको मान्यता अनुसार समाज स्वयं सन्तुलनको अवस्थामा हुन्छ।तर मार्क्सले समाजमा हमेशा सन्तुलन मात्र हुँदैन भने।त्यसमा असन्तुलन,  असमानता तथा विभेद पनि व्याप्त हुन्छ,  जसको कारण वर्गसंघर्ष भइरहन्छ।ऐतिहासिक भौतिकवाद समाजको असमानताको अध्ययनको एक विशेष विज्ञान हो, जसद्वारा आर्थिक असमानताको साथसाथै हामी उपरिसंरचनात्मक असमानताको पनि अध्ययन गर्न सक्दछौं।

वर्गसंघर्ष तथा क्रान्तिको सिद्धान्त

मार्क्सको वर्ग-संघर्षको अवधारणा उनको विचारको एक महत्वपूर्ण अवधारणा हो । कार्ल मार्क्सका अनुसार इतिहासको प्रेरक शक्ति भौतिक तत्व हो । उत्पादन प्रक्रियाको मानवीय सम्बन्धले इतिहासको निर्माण गर्दछ। उत्पादन प्रक्रियाले धनी र गरीब गरी दुई वर्गलाई जन्म दिन्छ। हरेक वर्गको आपसमा संघर्ष हुन्छ । यही नै समाजको प्रगतिको आधार हो । यसरी मार्क्सको वर्गसंघर्षको सिद्धान्तको जन्म हुन्छ ।

मार्क्सले इतिहासको भौतिकवादी व्याख्याद्वारा मानव समाजमा हमेशा दुई वर्गहरू शोषक र शोषित रहेका छन् भन्ने कुरा सिद्ध गर्ने प्रयास गरेका छन्। आदिम युगपछि जब दास युगको प्रारम्भ भयो, त्यसपछि वर्गको प्रार्दुर्भाव भयो र समाजमा शोषण आरम्भ भयो।त्यसबेलादेखि अहिलेसम्म कुनै न कुनै रूपमा यी दुई वर्गहरू समाजमा रहेका छन्।यी वर्गहरूको परस्पर विवाद एवं संघर्षद्वारा नै इतिहासको विकासको क्रम अगाडि बढेको छ।मार्क्सको वर्गसंघर्षको सिद्धान्त उनको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको धारणा अन्तर्गत नै आउँदछ।उनी वर्गसंघर्षको सिद्धान्तको आधारमा नै समाजमा विरोधी वर्गको अस्तित्त्व, साम्यवादी कार्यक्रम एव भावी युगको चित्र उपस्थित गर्दछन्।यसरी मार्क्सले इतिहासको अध्ययनको आधारमा समाजमा सदैव दुई वर्गहरू रहने र तिनीहरूको हित परस्पर विरोधी हुने कुरा सिद्ध गर्ने प्रयास गरे।एउटा वर्गको उत्पादनका साधनहरूमाथि एकाधिकार रहेको हुन्छ।अर्को वर्गलाई प्रथम वर्गले शोषण गरेको हुन्छ।प्रथम वर्गलाई मार्क्सले शोषक वर्गको संज्ञा दिएका छन्।यो वर्गसँग सबै धन हुन्छ।मार्क्सका अनुसार व्यक्तिगत सम्पत्तिको विकासले मानिसहरूमा आर्थिक विषमता वृद्धि भयो।सर्वप्रथम जो मानिसहरू कविलाका सरदार थिए, उनीहरूले सम्पत्ति तथा उत्पादनका साधनहरूमा एकाधिकार जमाए र अन्य मानिसहरूलाई काम गर्न बाध बनाए।यसप्रकार सर्वप्रथम समाजको विघटन आरम्भ भयो र वर्ग बन्न शुरु भयो।यो प्रक्रिया त्यतिबेलादेखि अहिलेसम्म निरन्तर चलिरहेको छ तथा यसले सम्पत्ति एवं स्रोतसाधन भएका वर्गहरूलाई शोषण गर्ने अवसर दिएको छ।

मार्क्सका अनुसार वर्गव्यवस्थाको आरम्भ आदिमकालीन सामाजिक व्यवस्था भंग भइरहेको र त्यसको स्थानमा दासव्यवस्थाको उदय भइरहेको बेलामा भयो।समाजमा वर्गहरूको यो विरोधी स्थितिको परिणामस्वरूप उनीहरूमा संघर्ष आरम्भ भयो।यो वर्गसंघर्ष समाजको प्रमुख विशेषता शताब्दियौंदेखि मानव जातिको विकासको प्रमुख कारण रहेको छ।दास व्यवस्थापछि सामन्तवादी व्यवस्थाको उदय भयो।यो युगमा समाज शोषक र शोषित वर्ग गरी दुई वर्गमा विभाजित भयो।यी विरोधी वर्गहरूमा संघर्ष अझ तीव्र रूपमा भयो। सामन्तवादी व्यस्थापछि आधुनिक पूँजीवादी व्यवस्थाको जन्म भयो।पूँजीवादी व्यवस्थामा पनि दुई विरोधी वर्गको अस्तित्त्व थियो, जसमा एक वर्ग त शक्ति तथा अधिकारले युक्त तथा अर्को साधनहीन थियो। शक्ति एवं अधिकारले युक्त वर्गद्वारा साधनहीन वर्गलाई शोषण गरिन्छ।यसरी वर्गहरूमा विरोधी हितका कारण संघर्ष भइरहन्छ।मार्क्सका अनुसार यो संघर्ष त्यतिबेलासम्म जारी रहन्छ, जतिबेलासम्म पूँजीपति वर्गको विनाश तथा समाजवादको स्थापना हुनेछैन।

मार्क्सका अनुसार मानवजातिको इतिहास वर्गसंघर्षको इतिहास हो। हरेक युगमा जीविकोपार्जनका विभिन्न माध्यमहरूले मानिसलाई वर्ग बनाउन भूमिका खेल्छन्, यी मानिसहरूको आर्थिक स्वार्थ नै समाज हो र तिनीहरूको सामुदायिक चेतनाले वर्गसंघर्षलाई जन्म दिन्छ। संघर्षको अर्थ लडाइँ मात्र होइन, यसको व्यापक अर्थ असन्तुष्टि, क्रोध र असहयोग पनि हो । मार्क्सका अनुसार सम्पूर्ण मानव समाज दुई वर्गमा विभाजित छ । एउटा वर्ग उत्पादनका साधनको मालिक हुन्छ र अर्को मजदूर वर्ग, जसले वास्तविक उत्पादन गर्छ । यी दुई वर्गका स्वार्थ एकअर्काका विरोधी हुन्छन् र दुई वर्गबीच आपसी संघर्ष भइरहन्छ । कम्युनिष्ट घोषणापत्रमा वर्गसंघर्षको व्याख्या गर्दै लेखिएको छ– ‘अहिलेसम्मको सम्पूर्ण समाजको इतिहास वर्गसंघर्षको इतिहास हो । मालिक र दास,  कुलीन परिवार र आम जनता, मिलका मालिक र त्यसमा काम गर्ने मजदूर र शिल्पकार अर्थात् शोषक तथा शोषितहरू एकअर्काको विरोधमा उभिएर कहिले प्रत्यक्ष र कहिले अप्रत्यक्ष रूपमा लडिरहेका छन्।

मार्क्सका अनुसार समाज आफैं वर्गहरूमा विभाजित हुन्छ- यो विभाजन धनी र गरीब, शोषक र शोषित र शासक र शासित वर्गहरूमा हुन्छ।आधुनिक समाजमा आम्दानीका साधनका आधारमा तीन ठूला वर्गहरू उल्लेख गर्न सकिन्छ। यीमध्ये पहिलो श्रमशक्तिको कब्जामा रहेका, दोस्रो पूँजीको कब्जामा रहेका र तेस्रो जमिनदारहरू हुन् । यी तीन वर्गको आम्दानीका स्रोत क्रमशः ज्याला, नाफा र भाडा (कर) हुन् । ज्यालादारी मजदूर, पूँजीपति र जमिनदारहरू पूँजीवादी उत्पादन पद्धतिमा आधारित आधुनिक समाजका तीन ठूला वर्ग हुन्।आधुनिक युगमा यी तीन वर्गको जन्म धेरै हदसम्म पूँजीवादी उद्योग फस्टाउनुको फलस्वरूप भएको हो । यो पूँजीवादी क्रान्तिको प्रत्यक्ष प्रभाव र सबैभन्दा महत्वपूर्ण परिणाम हो । राष्ट्रमा औद्योगिकीकरण र श्रम विभाजनको परिणामस्वरूप, औद्योगिक र व्यावसायिक श्रमलाई पहिले कृषि श्रम र गाउँलाई शहरबाट अलग गरिन्छ। यसैको फलस्वरूप विभिन्न स्वार्थ समूहहरूको पनि जन्म हुन्छ । जब श्रम विभाजनलाई व्यापक रूपमा लागू गरिन्छ, व्यावसायिक श्रम पनि औद्योगिक श्रमबाट अलग हुन्छ। यससँगै माथि उल्लिखित विभिन्न वर्गका निश्चित प्रकारका श्रममा सहयोग गर्ने व्यक्तिहरूबीच श्रम विभाजनको आधारमा विभिन्न प्रकारका विभाजनहरू हुन्छन्। यी विभिन्न समूहको सापेक्षिक स्थिति, कृषि, उद्योग र वाणिज्यको वर्तमान स्तरले पनि व्यक्तिको आपसी सम्बन्ध निर्धारण गर्छ।यसरी उत्पादन कार्यमा सक्रिय व्यक्तिहरूले निश्चित सामाजिक र राजनैतिक सम्बन्ध स्थापित गर्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ। यसरी जीविकोपार्जनका आर्थिक साधनका आधारमा वर्गको जन्म हुन्छ ।त्यसकारण, हामी भन्न सक्छौं कि विभिन्न प्रकारका उत्पादन कार्यमा संलग्न व्यक्तिहरू समूहहरूमा विभाजित हुन्छन्। तर ती सबैको एक मात्र पूँजी श्रम हो र उनीहरू आफ्नो श्रम बेचेर मात्र आफ्नो पेट पाल्दछन्। यस कारणले तिनीहरूलाई श्रमजीवी वा श्रमिक वर्ग भनिन्छ। यसको विपरीत समाजमा एउटा अर्को वर्ग हुन्छ, जो पूँजीको मालिक हन्छ र उसले अन्य मानिसहरूको श्रम खरिद गर्दछ ।यही नै पूँजीपति वर्ग हो ।

कार्ल मार्क्सका अनुसार आर्थिक उत्पादनको प्रत्येक तहमा मूलतया समाजका दुई वर्गहरू हावी हुन्छन्। उदाहरणका लागि, दासको युगमा दुई वर्गका दास र दास मालिक थिए, सामन्ती युगमा दुई ठूला वर्गको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विशेषता भनेको यी वर्गहरूमध्ये एउटाको हातमा आर्थिक उत्पादनका सम्पूर्ण साधनहरू केन्द्रित थिए, जसको आधारमा यो वर्गले अर्को वर्गको शोषण गरिरह्यो, जबकि यथार्थमा यो दोस्रो वर्ग हो । यसले आर्थिक वस्तु वा मूल्यहरू उत्पादन गर्दछ। यसलबाट शोषित वर्गमा असन्तुष्टि जन्मिन्छ र त्यो वर्गसंघर्षको रूपमा प्रकट हुन्छ।यसैलाई वर्गसंघर्षको सिद्धान्त भनिन्छ।

शुरुमा मालिक र मजदुरबीच आजको जस्तो वर्गीय विभेद थिएन, तर वर्ग भने अवश्य थिए र उनीहरूबीच संघर्ष अवश्य थियो। बिस्तारै मानव बुद्धिको विकास भयो र आविष्कारहरू हुन थाले। फलस्वरूप उत्पादनशक्तिको विकास, कलकारखानाको विस्तार र यातायातका साधनको विकास बढ्यो ।बजार विस्तार भयो, फलस्वरूप पूँजीवादको जन्म भयो।पूँजीवादको विस्तारसँगै त्यसको सामन्तवादसँग टक्कर भयो, जसमा पूँजीवादको विजय भयो । पूँजीवादका कारण उत्पादन शक्तिहरू विस्तार र विकास हुन थाले । पूँजीवादको विकाससँगै उत्पादनका साधनहरू जनताको हातमा कमभन्दा कम केन्द्रित हुन थाले र अर्कोतर्फ सर्वहारा वर्गको सङ्ख्यामा निरन्तर वृद्धि हुनथाल्यो ।

पूँजीवादको विकाससँगै सम्पूर्ण शोषित वर्ग एकसूत्रमा बाँधिएर पूँजीवादविरुद्ध लड्नेछन् भन्ने मार्क्सको धारणा छ । उद्योग र कलकारखानाको विकास हुने बित्तिकै मजदूर संघ र हडताल, आदिको कारबाही अगाडि आउनेछ । सर्वहारा वर्ग आफ्नो हितको रक्षार्थ पूँजीवादीसँग भावी सङ्घर्षको लागि सदैव तयार रहनेछ। पूँजीवादी वर्ग र सर्वहारा वर्गको एकअर्कासँग संघर्ष हुन्छ, जसले चरम सीमामा पुगेर क्रान्तिको रूप लिन्छ । एकातिर पूँजीपतिहरूले बढीभन्दा बढी शोषण गरिरहन्छन् भने अर्कोतिर सर्वहारा वर्ग यस्तो शोषणबाट असन्तुष्ट भएर यस शोषणबाट मुक्ति पाउन खोजिरहेका हुन्छन् । जबसम्म समाजमा उपरोक्त प्रकारको वर्ग व्यवस्था कायम रहन्छ र त्यसको आधारमा वर्गविहीन समाजको स्थापना हुँदैन, तबसम्म शोषण र त्यसबाट मुक्त हुने यो क्रम जारी रहनेछ ।जबसम्म वर्ग व्यवस्था रहन्छ, समाजमा सङ्घर्ष रहिरहन्छ । इतिहासका पानाहरूले वर्गहरूको आपसी सङ्घर्षलाई जनाउँछ।यो सङ्घर्षले चरम सीमामा क्रान्तिको रूप लिनेछ, जसमा सम्पूर्ण पुँजीवादी वर्गको अन्त्य हुनेछ र उत्पादनका सबै साधनहरूमा सर्वहारा वर्गको प्रभुत्व हुनेछ, त्यसपछि सम्पूर्ण विश्व शोषणमुक्त हुनेछ। यस प्रक्रियाबाट मानव इतिहासमा वर्गविहीन समाजको स्थापना हुनेछ, जसमा समाज वर्ग-संघर्षबाट मुक्त हुनेछ । यसमा उत्पीडन र शोषण पूर्ण रूपमा समाप्त हुनेछ।यही नै कार्ल मार्क्सको वर्ग संघर्षको सिद्धान्त हो ।

वर्गसंघर्षको प्रक्रिया

वर्ग र वर्गसंघर्ष – मार्क्सवादी विचार अनुसार मानिस सामान्यतया सामाजिक प्राणी हो तर अझ सटीक र आर्थिक रूपमा ऊ ‘वर्गीय प्राणी’ हो।मार्क्सका अनुसार कुनै पनि युगमा जीविकोपार्जनका विभिन्न माध्यमका साधनहरूको कारण विभिन्न वर्गमा विभाजन हुन्छन् र प्रत्येक वर्गमा एक विशेष वर्गीय चेतना उत्पन्न हुन्छ ।अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा उत्पादनको नयाँ तरीकाको आधारमा वर्गको जन्म हुन्छ । भौतिक उत्पादनको विधिमा परिवर्तन हुनासाथ नयाँ वर्गको उदय पनि हुन्छ । यसरी कुनै समयको उत्पादन प्रणालीले नै त्यस समयका वर्गहरूको प्रकृतिलाई निर्धारण गर्छ।

वर्गको निर्माणको आधार – आदिम समुदायमा कुनै वर्ग थिएन र मानिसले आफ्नो आवश्यकता पूरा गर्न प्रकृतिप्रदत्त चीजहरू प्रयोग गर्ने गर्थे। बाँच्नको लागि आवश्यक चीजहरूको वितरण धेरै समान थिए किनकि प्रत्येक व्यक्तिले प्रकृतिले प्रदान गरेका चीजहरूबाट आफ्नो आवश्यकताहरू पूरा गर्थे। अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा  प्रकृतिले बाँच्ने साधनको समान वितरण गरेको कारणले त्यसबेला वर्गको जन्म भएको थिएन तर चाँडै वितरणमा विभेद वा भिन्नता आउन थाल्यो र त्यससँगै समाज वर्गमा विभाजित भयो । कार्ल मार्क्सका अनुसार समाज आफैं वर्गहरूमा विभाजित हुन्छ- यो विभाजन धनी र गरीब, शोषक र शोषित र शासक र शासित वर्गहरूमा हुन्छ।

सर्वहारा वर्गको विकास – सर्वहारा वर्गको विकास संघर्षको प्रक्रियाको प्रारम्भिक चरण हो, यस चरणमा शोषित जनता क्रमशः एक-अर्कासँग सम्बन्धित हुन लाग्छन्। शुरूमा व्यक्तिगत स्वार्थका कारण श्रमिकहरू एक-अर्काबाट अलग रहन्छन् । तर ज्यालाको सामान्य समस्याहरूलाई लिएर उनीहरूको हित सामान्यतः बन्न लाग्दछ।सर्वहारा वर्गको विकासको समयमा मजदूरहरूले आफ्नो व्यक्तिगत प्रतिस्पर्धालाई बिर्सेर आफ्ना समस्याहरूबारे सोच्न थाल्छन्।यसरी सर्वहारा वर्गको विकास हुन्छ।

सम्पत्तिको बढ्दो महत्त्व – सम्पत्ति वा पैसाको सम्बन्धमा कुनै पनि समाजका मानिसहरूको दृष्टिकोण कस्तो हुन्छ, मानिसहरूको सामाजिक व्यवहार यसैको आधारमा मात्र निर्धारण हुन्छ । मार्क्सका अनुसार जुन वर्गमा सम्पत्तिको स्वामित्वको लालसा हुन्छ, त्यो पूँजीवादी बन्छ र अन्य मानिसहरू सर्वहारा वर्गमा सामेल हुन्छन्।

आर्थिक शक्तिबाट राजनैतिक शक्तिको उदय – उत्पादनका साधनको स्वामित्वको कारणले पूँजीपति वर्गको राजनीतिक शक्ति बढ्न थाल्छ र उनीहरूले त्यसलाई आम जनताको शोषणका लागि प्रयोग गर्न थाल्छन् ।

वर्गको ध्रुवीकरण – पूँजीपति वर्ग चाँडै आर्थिक र राजनीतिक रूपमा सशक्त हुँदै मजदूर र समाजका अन्य व्यक्तिहरूको शोषणमा संलग्न हुन्छ ।त्यसपछि आफ्नो निम्न आर्थिक अवस्थाका कारण आफ्नो आवश्यकता पूरा गर्न नसक्ने मजदूरहरू पनि क्रमशः जागरूक हुन थाल्छन् र सचेत भएर संगठित हुन थाल्छन्।

गरीबीमा बृद्धि – मार्क्सका अनुसार पूँजीपति वर्गले  गरेको मजदूरहरूको आर्थिक शोषणका कारण उनीहरूको आर्थिक अवस्था निरन्तर खस्किदै जान्छ । अर्कोतर्फ पूँजीपति वर्गले मजदूरबाट अतिरिक्त श्रम लिएर आफ्नो मूल्यमा वृद्धि गरिरहन्छ। यसरी बिस्तारै समयसँगै पूँजीपति वर्गले समाजको सम्पूर्ण स्रोतसाधनमाथि आफ्नो नियन्त्रण लिन्छ र मजदूर तीव्र गरीबीको चक्रमा फस्नजान्छ।

पृथकता – कार्यस्थलमा मेसिनको अवस्था र श्रमिकहरूको स्वस्थ वातावरण तथा उत्पादक प्रशासनको सहयोगात्मक परिस्थिति राम्रो हुँदैन। गरिबीका कारण र आफूले उत्पादन गरेको वस्तु उपभोग गर्नसक्ने क्षमता नभएको कारणले उत्पादन प्रणालीबाट श्रमिकहरू पृथक हुन जान्छन्।

वर्गीय एकता र क्रान्ति – औद्योगिक विकासको अर्को चरणमा सर्वहारा वर्गको सदस्य संख्या मात्रै धेरै वृद्धि हुँदैन, बरु यो वर्ग एक धेरै ठूलो जनसमूहमा परिणत हुन थाल्छ। जब यो वर्गको सदस्य संख्या बढ्दै जान्छ, तब यसले आफूलाई निकै शक्तिशाली महसुस गर्न थाल्छ ।त्यसपछि साझा समस्या र साझा स्वार्थका कारण सर्वहारा वर्गमा एकता स्थापित हुन थाल्छ।त्यसपछि केहि समयपछि मजदूरहरु संगठित भएर पूँजीपतिहरु विरुद्ध बलिदानीपूर्ण संघर्ष आरम्भ गर्दछन् ।त्यसपछि उनीहरूले समाजको सम्पूर्ण आर्थिक संरचनालाई परिवर्तन गरिदिन्छन्।

आधुनिक पूँजीवादी समाजमा वर्गसंघर्ष

मार्क्सका अनुसार आधुनिक पूँजीवादी समाजमा पनि दुई वर्ग हुन्छन् – पूँजीपति तथा सर्वहारा वा श्रमिक वर्ग।पूँजीपति वर्गले उत्पादनका साधनमा एकाधिकार जमाउँदछन्। राज्यसत्ता तथा उत्पादनका साधन पूँजीपति वर्गका हातमा हुन्छन्, जसद्वारा उसले श्रमिक वर्गको शोषण गर्दछ।मार्क्सका अनुसार पूँजीपति वर्गले लाभको उद्देश्यले श्रमिक वर्गको शोषण गर्दछ तथा जति-जति पूँजीवाद बढ्दै जान्छ, शोषण पनि बढ्दै जान्छ। पूँजीवादसँगै श्रमिकको श्रममा वृद्धि हुँदै जान्छ र त्यो वर्ग मेशिनको दास बनेर रहन्छ।यसरी श्रमिक पूँजीवादका खराबीहरूको शिकार हुन्छ। पूँजीवादको कारण बेरोजगारी तथा युद्ध हुन्छन्।जसको परिणामस्वरूप श्रमिकले कष्ट भोग्नुपर्दछ।

मार्क्सका अनुसार श्रमिक वर्गले यो स्थितिलाई सहन सक्दैन।पूँजीवादमा श्रमिकले आफ्नो परिश्रमको लाभ प्राप्त गर्न सक्तैन, त्यसकारण समाजमा उसको यो स्थितिले उसलाई पूँजीवादको विरोध गर्न प्रेरित गर्दछ।पूँजीवादी युगमा वर्गसंघर्ष अझ तीव्र हुन्छ, जसको परिणामस्वरूप श्रमिक वर्ग संगठित भएर पूँजीवादी व्यवस्थाको विरुद्धमा एकजुट हुन्छन्।

वर्गसंघर्षका रूपहरू

आर्थिक संघर्ष – मार्क्सका अनुसार श्रमिक वर्गले आफ्नो भौतिक स्थिति सुधार्नको लागि संघर्ष गर्दछ।उसले पूँजीपतिसँग आवश्यक ज्याला माग्दछ तथा काम गर्ने घण्टामा कमी गर्नको लागि संघर्ष गर्दछ।अर्कोतिर पूँजीपति वर्गले श्रमिक वर्गसँग धेरैभन्दा धेरै काम लिएर कमभन्दा कम ज्याला दिन चाहन्छ।परिणामस्वरूप दुवैमा संघर्ष हुन्छ।श्रमिक वर्ग आफ्नो आर्थिक हितको पूर्तिको लागि हड्ताल, आदि आन्दोलन शुरु गर्दछ।मार्क्सका अनुसार आर्थिक संघर्ष ऐतिहासिक रूपले श्रमिक वर्गको संघर्षको प्रथम रूप हो तथा क्रान्तिकारी आन्दोलनको विकासमा त्यसको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ।यो आर्थिक संघर्षको कारण श्रमिक वर्ग अधिक शक्तिशाली तथा संगठित हुँदै जान्छ।तर यो आर्थिक संघर्ष सम्पूर्ण श्रमिक वर्गको पूँजीपति वर्गको विरुद्ध संघर्ष होइन, बरु श्रमिकहरूका विभिन्न वर्ग व्यक्तिगत रूपले कलकारखाना तथा फ्याक्ट्रीहरूमा अन्यायको विरुद्ध संघर्ष गर्दछन्।यस सम्बन्धमा के कुरा उल्लेखनीय हुन्छ भने यो संघर्षले पूँजीवादको मुख्य आधारमा प्रहार गर्दैन र न यसको उद्देश्य पूँजीपति वर्गको राजनीतिक शक्तिलाई नै समाप्त गर्नु हो। यसको उद्देश्य शोषणलाई समाप्त गर्नु हुँदैन, बरू त्यसलाई कम र सीमित गर्नु हुन्छ।श्रमिक वर्गको संख्यामा वृद्धि तथा उनीहरू संगठित हुँदै गएपछि यो संघर्ष तीव्रतर हुँदै जान्छ र विस्तारै-विस्तारै संघर्षले राजनीतिक संघर्षको रूप लिन्छ।

राजनीतिक संघर्ष –  राजनीतिक संघर्षको उद्देश्य पूँजीवादी व्यवस्थाका मुख्य आधारहरूलाई नष्ट गर्नु तथा श्रमिक वर्गको अधिनायकत्वको लागि राज्यसत्तामाथि अधिकार गर्नु हो।आर्थिक संघर्षद्वारा श्रमिक वर्गले आफ्नो भौतिक आवश्यकताहरूमाथि थोरै सुधार गर्दछ तथा पूँजीपतिहरूबाट केही आर्थिक सुविधा प्राप्त गर्दछ। तर श्रमिक वर्ग आफ्ना मूलभूत आर्थिक तथा राजनीतिक हितहरूको प्राप्ति तब प्राप्त गर्दछ, जब उसले राज्यमाथि आफ्नो अधिकार गरी सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व स्थापित गर्दछ।यही उद्देश्यको प्राप्तिको लागि श्रमिक वर्गले राजनीतिक संघर्ष शुरु गर्दछ।

विचारधारत्मक संघर्ष – सर्वहारा वर्गको क्रान्तिकारी आन्दोलनमा सबभन्दा धेरै संघर्ष विचारधाराको संघर्ष हुन्छ।यो संघर्षद्वारा श्रमिक वर्गले पूँजीपति वर्गको विचारधाराको विरुद्धमा संघर्ष गर्दछ, जुन समस्त पूँजीवादी पद्धतिको आधारशिला हो।पूँजीवादको विकासको कारण श्रमिक वर्गमा एकता स्थापित हुन्छ तथा तिनीहरूको संगठन पहिलेभन्दा अधिक शक्तिशाली हुँदै जान्छ। तर पूँजीवादलाई समाप्त गर्नको लागि श्रमिकहरूले केवल संगठित हुनु मात्र पर्याप्त हुँदैन, बरु उनीहरूले वर्गीय हितप्रति जागरूक हुनुपर्दछ। उनीहरूले समाजवादको स्थापनामा आफ्नो ऐतिहासिक भूमिका प्रति सचेत रहुनु आवश्यक हुन्छ।यसको लागि क्रान्तिकारी विचारधाराको आवश्यकता पर्दछ। तर श्रमिक वर्ग समय तथा पर्याप्त शिक्षाको अभावको कारण क्रान्तिकारी विचारधारा अपनाउन पाउँदैन।यो कार्य बुद्धिजीवी वर्गले गर्दछन्।विचारधाराको संघर्षमा एकातिर क्रान्तिकारी विचारधारालाई जन्म दिनु आवश्यक हुन्छ भने अर्कोतिर त्यो विचारधारालाई श्रमिकहरूबीचमा लोकप्रिय बनाउनु तथा उनीहरूलाई राजनीतिक शिक्षा दिनु पनि आवश्यक हुन्छ।यसपछि क्रान्तिकारी विचारधारालाई पूँजीवादी विचारकहरूको आलोचनाबाट रक्षा गर्न सकिन्छ।

पूँजीवादको विनाश अनिवार्य

मार्क्सका अनुसार पूँजीवादको विनाश अनिवार्य छ किनकि उसको गर्भमा जुन अन्तर्विरोध निहित छ, त्यो नै उसको विनाशमा सहायक हुनेछ।मार्क्सले आफ्नो द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी सिद्धान्त, इतिहासको भौतिकवादी व्याख्या, उत्पादनका साधनहरूमाथि एकाधिकार तथा वर्गसंघर्षको सिद्धान्तद्वारा पूँजवादको अन्त अवश्यम्भावी छ भन्ने कुरा प्रमाणित गरेका थिए।उनका अनुसार पूँजीवादी समाज स्वयं आफ्नो चिहान खन्नेहरूको निर्माण गर्दछ। पूँजीवादको समाप्ति तथा सर्वहारा वर्गको विजय सुनिश्चित छ।

मार्क्सका अनुसार पूँजीवादको अनिवार्य विनाशका कारणहरू –

उत्पादनका साधनहरूमाथि एकाधिकार – मार्क्सका अनुसार पूँजीवादी अर्थव्यवस्थामा पूँजीवादीले उत्पादनका समस्त साधनहरूमाथि आफ्नो स्वामित्व स्थापित गर्दछन्।उनीहरू कारखानामाथि एकाधिकार व्यक्तिगत लाभ प्राप्त गर्ने उद्देश्यले गर्दछन्। उनीहरू ठूला-ठूला औद्योगिक नगरहरूको स्थापना गर्नेछन्।यसमा उनीहरूको उद्देश्य केवल लाभ कमाउनु हुन्छ।त्यसकारण उनीहरू कमभन्दा कम ज्याला दिएर श्रमिकहरूलाई बढीभन्दा बढी काम लगाउँदछन्।पूँजीवादी अर्थव्यवस्थामा श्रमिकहरूको उत्पादनका साधनमा कुनै अधिकार हुँदैन।श्रमिक वर्ग साधनविहीन हुन्छन्।परिणास्वरूप श्रमिक वर्ग अधिक संगठित हुन्छन्।

भारी मात्रामा उत्पादन – पूँजीवादी अर्थव्यवस्थाको एक अर्को विशेषता के हो भने उत्पादन भारीमात्रामा भइरहन्छ।पूँजीपतिको एक मात्र उद्देश्य अधिक लाभ कमाउनु हो।उनीहरूको लाभको मनोवृत्तिको कारण उद्योगको तीव्र रूपमा विकास हुन्छ र साथै तिनीहरूमा आपसमा प्रतिस्पर्धा बढ्दछ।यो प्रतिस्पर्धाको कारण श्रमिक वर्गको शोषण अझ बढ्दछ।पूँजीपति धेरैभन्दा धेरै मात्रामा उत्पादन गर्दछन्, जसबाट उनीहरूले अन्यको तुलनामा सामानहरू सस्तो बेच्न सकून्।यो प्रतिस्पर्धाको दुष्परिणामस्वरूप सर्वप्रथम श्रमिक वर्गको शोषण अधिकाधिक बढ्दै जान्छ र अर्कोतिर उत्पादनका साधनहरूमाथि पूँजीपतिको एकाधिकार स्थापित हुन्छ। त्यसकारण श्रमिकको सामु उसले आफ्नो जीवन निर्वाहको लागि श्रम पूँजीपतिलाई बेच्नु सिवाय अन्य कुनै मार्ग हुँदैन।पूँजीपतिले उसको यो ज्यालाको पूर्ण रूपमा लाभ उठाउँदछ र श्रमिकलाई अधिकाधिक शोषण गर्दछ।विशाल मात्रामा उत्पादन तथा प्रतिस्पर्धाको एक खराब परिणाम के निस्किन्छ भने बजारमा वस्तुको मूल्यमा खुल्ला प्रतिस्पर्धा हुन्छ, जसबाट ठूलो पूँजीपति विजयी हुन्छ तथा सानो पूँजीपति विस्तारै-विस्तारै श्रमिक वर्गको श्रेणीमा आउँदछ। यसरी पूँजीपति वर्ग खुम्चिदै जान्छ तथा श्रमिक वर्ग ठूलो हुँदै जान्छ।

श्रमिकको वर्गचेतनाको उदय –  पूँजीवादी समाजमा उत्पादनको कारण ठूला-ठूला औद्योगिक नगरहरूको स्थापना हुन्छ। औद्योगिक नगरहरूको स्थापनाबाट हजारौ-लाखौं श्रमिकहरू एक स्थानमा एकत्रित हुन्छन्।त्यहाँ उनीहरूको वस्तीहरू स्थापित हुन्छन्।यसबाट श्रमिकहरूमा एकता र संगठनको भावना उत्पन्न हुन्छ।पूँजीपतिहरूको विरुद्ध क्रोध तथा घृणाको भाव उत्पन्न हुन्छ।विस्तारै-विस्तारै उनीहरू वर्गीय हितलाई बुझ्न थाल्दछन्।यसप्रकार उनीहरूमा वर्गचेतना उत्पन्न हुन्छ, जुन अन्ततः पूँजीपति वर्गको लागि घातक सिद्ध हुन्छ।वर्गचेतनाको कारण श्रमिकहरू पूँजीपति वर्गको विरुद्ध संघर्षको लागि कम्मर कसेर तयार हुन्छन्।

यातायात तथा संचारका साधनहरूमा एकताको आधार –  मार्क्सका अनुसार पूँजीपति वर्ग यातायात तथा संचारका आधुनिक साधनहरूको प्रयोग आफ्नो व्यवसायको प्रसारको लागि गर्दछन्। तर यी साधनहरूको प्रयोग श्रमिक वर्गले आफ्नो एकता स्थापित गर्नको लागि गर्दछन्।यसबाट श्रमिक वर्गलाई आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय संगठन बनाउनमा सहायता मिल्छ।

वैज्ञानिक यन्त्रहरूको विकास – मार्क्सका अनुसार पूँजीपति आफ्नो व्यक्तिगत लाभको वृद्धिको लागि निरन्तर प्रयत्नशील हुन्छ।त्यसकारण उसले नयाँ मेशिनहरूको आविष्कार गरिरहन्छ, जसबाट कमभन्दा कम मजदूरहरूबाट अधिक उत्पादन गर्न सकियोस्।जति-जति कारखानामा आधुनिक मेशिनहरूको प्रयोग गरिन्छ, त्यति-त्यति मेशिन चलाउनको लागि कुशल तथा प्रशिक्षित श्रमिकहरूको आवश्यकता बढ्दै जान्छ तथा अप्रशिक्षित श्रमिकहरूको उपयोगिता कम हुँदै जान्छ।परिणामस्वरूप अधिकांश मजदूरहरूलाई कामबाट निकालिन्छ र उनीहरू बेकार हुन्छन्।यसबाट उनीहरूमा असन्तोष बढ्नजान्छ।पूँजीपति आफ्नो स्वार्थबाट प्रेरित भएर धन एकत्रित गर्नमा लागिरहन्छ।यसबाट समाजमा गरीबी, बेकारी, भोकमरी बढ्दै जान्छ।श्रमिक वर्गहरूको कष्टमा वृद्धि हुन्छ। त्यसकारण उनीहरू अधिक सचेत तथा जागरूक भएर पूँजीपति वर्गको विरोध गर्न लाग्दछन्।

आर्थिक संकट – पूँजीवादी समाजको एक अर्को विशेषता के हो भने शोषण, भोकमरी र बेकारीको कारण श्रमिक वर्गको क्रयशक्ति कम हुँदै जान्छ।उत्पादित वस्तुको क्रेता पाइँदैन।मार्क्सका अनुसार पूँजीवादी युगमा हरेक १०-१५ वर्षपछि अतिरिक्त उत्पादनको समस्या उत्पन्न हुन्छ।बजार सस्तो मालले भरिन्छ तर मानिसहरूसँग त्यसलाई खरिद गर्ने पैसा हुँदैन।यो अति उत्पादनको कारण श्रमिकहरूमा भोकमरी, बेरोजगारी तथा बेकारी फैलिन्छ।यसबाट श्रमिक वर्गमा अझ बढी वर्गचेतना जागृत हुन्छ।

यसकारण पूँजीवादमा आफ्नो विनाशको बिज निहित हुन्छ र यसले समाजवादलाई जन्म दिन्छ। मार्क्सका अनुसार समाजमा वर्गसंघर्ष समाजतिर अग्रसर हुन्छ। सर्वहारा वर्ग संगठित भएर क्रान्तिको अग्रदूत बन्दछ।उनका अनुसार यो संघर्षमा हिंसा अनिवार्य हुन्छ। क्रान्तिको यो लामो प्रक्रियाबाट समाजवादी व्यवस्था स्थापित हुनेछ।

वर्गसंघर्षको समाप्ति

मार्क्सका अनुसार वर्गसंघर्ष त्यतिखेरसम्म रहिरहन्छ, जबसम्म समाजमा पूँजीपति वर्ग अथवा उसका समर्थकहरूको अन्त हुँदैन। श्रमिक वर्गको अधिनायकत्वको कालमा श्रमिक वर्गले राजनीतिक शक्तिको प्रयोग पूँजीपति वर्गलाई उखालेर फ्याँक्नको लागि गर्नेछ।मार्क्सका अनुसार श्रमिक वर्गको अधिनायकत्वको स्थापनापछिको युग संक्रमण काल हो।उनका अनुसार वर्गसंघर्ष त्यतिबेलासम्म रहन्छ, जबसम्म पूर्ण साम्यवाद अर्थात् वर्गविहीन तथा राज्यविहीन समाजको स्थापना हुँदैन।समाजमा यस्ता वर्गहरू समाप्त भएपछि राज्य आफै समाप्त हुनेछ।यसरी साम्यवादको स्थितिमा वर्गसंघर्ष समाप्त हुनेछ।

 

 

सामाजिक संरचना

मार्क्सले सम्पूर्ण सामाजिक संरचनालाई दुई भागमा विभाजित गरेका छन् – समाजको सम्पूर्ण माथिल्लो ढाँचालाई उनले उपरिसंरचना वा  Super-structure भनेका छन् भने त्यसको तल्लो भागलाई आधारसंरचना वा sub-structure भनेका छन्।यी दुईको सम्मिलित रूपले नै समाजको सम्पूर्ण संरचनाको निर्माण गर्दछन्।

मार्क्सका अनुसार सामाजिक संरचना मानिसको सामाजिक जीवन वा अस्तित्त्वकै अभिव्यक्ति हो।र, मानिसको अस्तित्त्वको आधारभूत कुरा के हो भने उसले आफ्नो जीवन कायम राख्नको लागि उसलाई भौतिक आवश्यकताहरूको पूर्ति भइरहनुपर्दछ।यी चीजहरूको पूर्ति आत्मा वा परमात्माले गर्दैनन्।यसको लागि त स्वयं मानिसले नै परिश्रम गर्नुपर्दछ। यी भौतिक वस्तुहरूको उत्पादनको लागि आवश्यक उत्पादनका साधन उपलब्ध हुनुपर्दछ। अर्को शब्दमा मानव अस्तित्त्वको लागि आवश्यक भौतिक मूल्यहरूको उत्पादनको लागि उसलाई उत्पादन उपकरणहरूको आवश्यकता हुन्छ। तर, मानिसलाई उत्पादन अनुभव र श्रमकौशलको ज्ञान नभएसम्म उत्पादनका उपकरणहरूबाट भौतिक मूल्यको सृजना गर्न सक्दैन।यसप्रकार मानिसले उत्पादनका उपकरणहरूको प्रयोग आफ्नो वर्तमान अनुभव तथा श्रमकौशलको आधारमा नै गरेर भौतिक वस्तुहरूको उत्पादन गर्दछ।यी तत्त्वहरू एकसाथ मिलेर मात्र समाज विशेषको उत्पादक शक्तिको निर्माण हुन्छ।

यसप्रकार उत्पादक शक्ति = मानिस+उत्पादनका उपकरण+ उत्पादन अनुभव वा श्रम कौशल

उत्पादनको क्रिया मानिसले गर्दछ।मानिसले काम एक-अर्कबाट अलग भएर गर्दैन।मानिस सामाजिक प्राणी मात्र नभएर ऊ वर्गीय प्राणी पनि हो। त्यसकारण मानिसले उत्पादन कार्य आपसमा मिलेर समूहको रूपमा गर्दछन्।उत्पादन क्रियाको लागि मानिसले आपसमा सहयोग गरेर यस क्रममा एक-अर्कोबाट केही निश्चित उत्पादन सम्बन्धहरू विकसित र स्थापित गर्दछन्। यी आर्थिक सम्बन्ध व्यक्तिको स्वेच्छामा आश्रित हुँदैन, बरु एक समय विशेषमा पाइने उत्पादक शक्ति अनुरूप हुन्छ।

मार्क्सका अनसार उत्पादक शक्ति र उत्पादन-सम्बन्धहरूको सम्पूर्ण योग नै समाजको आर्थिक संरचनाको निर्माण हुन्छ।यसलाई नै समाजको आधार भनिन्छ। किनकि यो नै समाजको वास्तविक जग हो, जहाँ समाजको उपरिसंरचना खडा हुन्छ।उपरिसंरचना अन्तर्गत सामाजिक जीवनका अन्य पक्ष जस्तै राजनीतिक, सामाजिक, बौद्धिक, वैधानिक, धार्मिक,  सांस्कृतिक, आदि कुराहरू आउँदछन्।मार्क्सका अनुसार आर्थिक आधार वा सवस्ट्रक्चर अनुरूप नै उपरिसंरचना वा सुपरस्ट्रक्चरको प्रकृति निश्चित हुन्छ।समाजको विकासको इतिहास वास्तवमा प्रणालीको विकासको इतिहास हो।यसप्रकार सामाजिक परिवर्तनको इतिहास वास्तवमा समाजको आर्थिक आधारमा परिवर्तनको इतिहास हो।

मार्क्सका अनसार उत्पादक शक्ति र उत्पादन-सम्बन्धहरूको सम्पूर्ण योग नै समाजको आर्थिक संरचनाको निर्माण हुन्छ।

आधारसंरचना = आर्थिक संरचना = उत्पादन प्रणाली – उत्पादनका साधन+उत्पादक शक्ति – उत्पादन सम्बन्ध ।

सामाजिक परिवर्तनको सिद्धान्त

मार्क्सका अनुसार समाज कुनै अस्थायी संरचना होइन, बरु गतिशील परिपूर्णता हो ।आर्थिक कारकले नै यो परिपूर्णतालाई गति प्रदान गर्दछ। आर्थिक कारकमा समग्र सामाजिक परिवर्तनको आफ्नो सिद्धान्तलाई आधार बनाएर मार्क्सले लेखेका छन् –  राजनीतिक, कानूनी, दार्शनिक, साहित्यिक र कलात्मक विकास आर्थिक विकासमा नै निर्भर हुन्छ। तर तिनीहरू एक-अर्कामा कार्यप्रक्रियामा हुन्छन् र तिनीहरूले आर्थिक आधारमा प्रतिक्रिया गर्छन्। यसको मतलब यो होइन कि आर्थिक अवस्था मात्र सक्रिय कारक हो  र अन्य सबैको अप्रत्यक्ष प्रभाव छ। आर्थिक आवश्यकताको क्षेत्रमा आपसी सम्पर्क हुन्छ र यसरी नै अन्तिम रूपमा यसको प्रभाव हुन्छ ।तसर्थ कार्ल मार्क्सले समाजको सांस्कृतिक उपरिसंरचनाको आधार उत्पादनको सम्बन्ध हो भन्ने दृढ धारणा राखेका छन्। यस दृष्टिकोणबाट उत्पादन सम्बन्धी यी सम्बन्धहरूको तात्पर्य सामाजिक सम्बन्धसँग नै हो।यसरी उत्पादनसँग सम्बन्धित यी सम्बन्धहरूमा आउने परिवर्तनले समाजमा परिवर्तन ल्याउने कुरा यो सिद्धान्तको सारभूत आधार हो।

मार्क्सवादी सामाजिक परिवर्तनको अवधारणा इतिहासको उपरोक्त भौतिकवादी व्याख्याबाट प्रस्ट हुन्छ। मार्क्सका अनुसार इतिहासका सबै परिवर्तनहरू उत्पादन-प्रणालीमा भएको परिवर्तनको परिणाम हुन् । भौगोलिक अवस्था, जनसङ्ख्या वृद्धि, आदि कारकहरूले मानव जीवनमा प्रभाव पार्छ तर यी सबै सामाजिक परिवर्तनका निर्णायक कारण होइनन्।जीवनको अस्तित्वका लागि आवश्यक भौतिक मूल्यहरू (खाना, कपडा, घर, उत्पादनका औजारहरू, आदि) को उत्पादन प्रणाली नै सामाजिक परिवर्तनको निर्णायक शक्ति हो।मानिसलाई बाँच्नको लागि भौतिक मूल्यहरू (वस्तुहरू) चाहिन्छ। यो आवश्यकता पूरा गर्न उसले उत्पादन गर्छ र उत्पादन गर्न उसलाई उत्पादक शक्ति चाहिन्छ। साथै  उत्पादनको सिलसिलामा उसले अन्य व्यक्तिहरूसँग उत्पादनको सम्बन्ध स्थापित गर्दछ। अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा, उत्पादन प्राणालीले उत्पादनका निश्चित सम्बन्धहरूलाई जस्तै, जमिन्दार र किसान, मालिक र दास,  पूँजीपति र मजदूरबीच पाइने उत्पादन सम्बन्धहरूलाई जन्म दिन्छ। यी उत्पादन सम्बन्धहरू व्यक्तिको इच्छामा निर्भर हुँदैन, तर उत्पादक शक्तिहरू अनुसार अनिवार्य हुन्छन्। यी उत्पादन सम्बन्धहरूले मुख्यतया कुनै पनि युगको सांस्कृतिक प्रणाली, यसको नैतिक, धार्मिक, सामाजिक र राजनीतिक विचार र संस्थाहरू निर्धारण गर्दछन्। जब समाजको उत्पादक शक्तिमा परिवर्तन हुन्छ, उत्पादन सम्बन्ध पनि परिवर्तन हुन्छ र उत्पादन सम्बन्धको परिवर्तनले सामाजिक परिवर्तन हुन्छ। छोटकरीमा भन्नुपर्दा यो मार्क्सवादी सामाजिक परिवर्तनको अवधारणा हो।

मार्क्सका अनुसार सबै सामाजिक परिवर्तनहरू उत्पादन प्रणालीमा भएको परिवर्तनको परिणामस्वरूप हुन्छन्। यस उत्पादन प्रणालीका दुई पक्ष छन्– पहिलो, उत्पादन–शक्ति (जुन उत्पादन–यन्त्र, श्रम र उत्पादन–अनुभव श्रम–सीपबाट बनेको हुन्छ) र दोस्रो, उत्पादन सम्बन्ध । उत्पादन प्रणालीको महत्त्वपूर्ण विशेषता के हो भने यो कुनै पनि चरणमा लामो समयसम्म स्थिर रहँदैन, तर सधैं परिवर्तन र विकास तर्फ उन्मुख हुन्छ। यसका साथै उत्पादन प्रणालीको परिवर्तनले समग्र सामाजिक व्यवस्था, विचार, राजनीतिक विचार र राजनीतिक संस्थामा परिवर्तन अपरिहार्य हुनजान्छ, किनभने उत्पादन प्रणालीको परिवर्तनले समग्र सामाजिक र राजनीतिक व्यवस्थाको पुनर्निर्माण पनि आवश्यक हुन्छ ।उत्पादन प्रणालीको दोस्रो महत्त्वपूर्ण विशेषता भनेको उत्पादक शक्तिहरूमा परिवर्तन र विकास हुँदा मात्र उत्पादन प्रणालीमा पनि परिवर्तन र विकास हुन्छ र त्योभन्दा अघि उत्पादन-औजार, औजार, आदिमा परिवर्तन र विकास हुन्छ। यसरी उत्पादक शक्तिहरू पनि परिवर्तन र विकास हुन्छन्। समाजको उत्पादक शक्तिमा भएको परिवर्तनको परिणाम के हो भने यी उत्पादक शक्तिहरूसँग सम्बन्धित र त्यसमा आधारित मानव उत्पादन सम्बन्धहरू पनि परिवर्तन हुन्छन्। तर यसको मतलब यो होइन कि उत्पादन-सम्बन्धले उत्पादन-शक्तिमा कुनै प्रभाव पार्दैन, न त यसको अर्थ उत्पादन-शक्ति उत्पादन-सम्बन्धमा निर्भर हुँदैन भन्ने नै हो। उत्पादन-सम्बन्धको विकास उत्पादक-शक्तिको विकासमा निर्भर भए तापनि उत्पादन-सम्बन्धले उत्पादन-शक्तिमा पनि आफ्नो प्रभाव पार्छ र यस अर्थमा उत्पादन-सम्बन्धले उत्पादनको विकासको गतिलाई सुस्त वा तीव्र बनाउँछ। यी दुई एकअर्कासँग एक निश्चित रूपमा सम्बन्धित छन् र यिनीहरूसँग मानवको समग्र सामाजिक र राजनीतिक जीवन र सम्बन्ध जोडिएको छ।

मार्क्सले स्पष्ट रूपमा लेखेका छन् – सामाजिक सम्बन्धको उत्पादक शक्तिहरूसँग नजिकको सम्बन्ध हुन्छ। नयाँ उत्पादक शक्तिहरू प्राप्त भएपछि मानिसले आफ्नो उत्पादनको प्रणाली परिवर्तन गर्छ। आफ्नो उत्पादन प्रणाली र जीविकोपार्जनको प्रणाली परिवर्तन गरेर तिनीहरूले आफ्नो सम्पूर्ण सामाजिक सम्बन्ध परिवर्तन गर्छन्। जब हाते मिल थियो, त्यो सामन्ती समाज थियो। वाष्प मिलले औद्योगिक पूँजीपतिको वर्चस्व भएको समाज बनाउँछ। यसरी सामाजिक परिवर्तनको रहस्य उत्पादन प्रणालीमा नै लुकेको हुन्छ ।

उत्पादन प्रणालीको तेस्रो विशेषता के हो भने नयाँ उत्पादन शक्तिहरूको उदय र तिनीहरूको उत्पादन सम्बन्ध पुरानो प्रणालीबाट छुट्टिएर वा पुरानो प्रणाली लोप भइसकेपछि होइन, बरु पुरानो प्रणालीभित्रै हुन्छ। अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा, नयाँ व्यवस्थाको बीज पुरानो व्यवस्थामा अन्तर्निहित वा लुकेको हुन्छ।तसर्थ  सामाजिक परिवर्तन कुनै अद्वितीय होइन, तर एक प्राकृतिक घटना हो, यो प्रकृतिको नियम हो कि सबै कुरा यसको आन्तरिक स्वभावद्वारा विकसित र परिवर्तन हुनेछ। यति मात्र होइन, नयाँ उत्पादक शक्तिहरू मानव विचार र चेतनशील कार्यको फलस्वरूप होइन, बरु स्वयं वा स्वचालित रूपमा, अचेतन र मानव इच्छाबाट स्वतन्त्र रूपमा जन्मिन्छन्। यो दुई कारणले हुन्छ: पहिलो, नयाँ पुस्ताको जन्म हुँदा उसले एक विशेष प्रकारको उत्पादन शक्ति र उत्पादन सम्बन्धहरूमा उपस्थित पाउँदछ र त्यसलाई उसले आफ्नो जीविकोपार्जन वा भौतिक मूल्यहरूको उत्पादनको लागि अपनाउनुपर्छ तथा तिनीहरूलाई अनुकूलन गर्नुपर्छ।दोस्रो कारण के हो भने जब मानिसले उत्पादनको औजार  उत्पादक शक्तिमा सुधार गर्छ वा नयाँ आविष्कार गर्छ, तब त्यसबाट आउने ‘सामाजिक परिणाम’ उसले अनुमान गर्न सक्दैन। यो सुधारको कारणले आफ्नो जीविकोपार्जनका लागि कम मेहनत गर्नुपर्ने हुन्छ भन्ने मात्रै सोच्न सक्छ ।सामाजिक परिवर्तन यसरी बदलिएको उत्पादन प्रणालीको एक ‘सामाजिक परिणाम’ हो।तर यसको अर्थ उत्पादन सम्बन्धमा परिवर्तन वा उत्पादनको पुरानो सम्बन्धलाई नयाँ उत्पादन सम्बन्धमा रूपान्तरण कुनै सङ्घर्ष वा उथलपुथल बिना सहज रूपमा हुन्छ भन्ने होइन । यसको विपरीत, यस प्रकारको निष्ठा परिवर्तन सामान्यतया क्रान्ति मार्फत हुन्छ। क्रान्तिद्वारा पुरानो प्रणाली वा उत्पादन सम्बन्धहरू उखेलिन्छ र त्यसको स्थानमा नयाँ व्यवस्था वा उत्पादन सम्बन्ध स्थापना हुन्छ। केही समयको लागि उत्पादक शक्तिको विकास र उत्पादन सम्बन्धमा परिवर्तन स्वाभाविक गतिमा र स्वतन्त्र रूपमा हुन्छ, तर नयाँ र विकासउन्मुख उत्पादक शक्तिहरू पूर्ण रूपमा परिपक्व नभएसम्म मात्र हुन्छ। परिपक्व हुने बित्तिकै यिनीहरू विद्यमान उत्पादन सम्बन्ध र तिनको प्रवर्तन अर्थात् शासक वर्गका लागि एउटा यस्तो ‘अभेद्य’ अवरोध बन्छ, जसलाई क्रान्तिद्वारा मात्र बलपूर्वक हटाउन सकिन्छ।

उत्पादनको प्रणालीमा परिवर्तन हुनासाथ नयाँ वर्गको जन्म हुन्छ । यो नयाँ वर्ग पुरानो वर्गबाट ​​उत्पीडित हुन्छ, किनभने उत्पादनका सबै साधनहरू त्यही पुरानो वर्गको कब्जामा हुन्छन् । यसरी पुरानो वर्गले नयाँ वर्गको प्रगतिलाई रोक्छ र विभिन्न तरीकाले शोषण गर्छ।

उत्पादनको प्रणालीमा परिवर्तन हुनासाथ नयाँ वर्गको जन्म हुन्छ । यो नयाँ वर्ग पुरानो वर्गबाट ​​उत्पीडित हुन्छ, किनभने उत्पादनका सबै साधनहरू त्यही पुरानो वर्गको कब्जामा हुन्छन् । यसरी पुरानो वर्गले नयाँ वर्गको प्रगतिलाई रोक्छ र विभिन्न तरीकाले शोषण गर्छ। नयाँ वर्गको यो दयनीय अवस्था वा त्यसको सामाजिक अस्तित्वले त्यसमा विशेष किसिमको चेतनालाई जन्म दिन्छ । मार्क्सका अनुसार मानिसको चेतनाले उसको अस्तित्व निर्धारण गर्दैन, बरु उसको सामाजिक अस्तित्वले उसको चेतनालाई निर्धारण गर्छ। बिस्तारै नयाँ वर्गको चेतना बलियो हुँदै जान्छ, जसका कारणले शोषण भइरहेको छ र त्यसको प्रगति रोकिएको छ, त्यो पुरानो आर्थिक व्यवस्थाको अभिन्न अंग हो ।जबसम्म उत्तरोत्तर शोषण गरिरहने पुरानो व्यवस्था वा त्यो पुरानो वर्गको समाप्त गरिंदैन, तबसम्म उत्पीडनबाट छुटकारा पाउन सकिँदैन । यसरी पुरानो वर्ग (जसको हातमा उत्पादनका साधनहरू बढी केन्द्रीकृत हुँदै गएका छन्) र नयाँ वर्ग (जुन पुरानो वर्गको शोषणको शिकार भइरहेको हुन्छ) बीच तनाव उत्पन्न हुन्छ। बिस्तारै यो सङ्घर्षको स्वरूप स्पष्ट हुँदै जान्छ र नयाँ वर्गले बलपूर्वक क्रान्तिद्वारा पुरानो वर्गलाई उखेल्छ र नयाँ सामाजिक व्यवस्थाको जन्म दिन्छ।

सामाजिक परिवर्तन वा प्रगतिमा विचार, सिद्धान्त, अभिमत र संस्थाको पनि स्थान हुन्छ । तिनीहरू निश्चित रूपमा समाजको भौतिक जीवनमा निर्भर छन्, तर तिनीहरूको सामाजिक शक्तिहरूलाई समेट्न र संगठित गर्नमा महत्त्वपूर्ण स्थान हुन्छ। नयाँ विचार र सिद्धान्तहरू नयाँ भौतिक परिस्थितिहरूमा उत्पन्न हुन्छन्। यिनीहरूद्वारा सर्वसाधारणले भौतिक जीवनका गल्ती र आन्तरिक द्वन्द्वको ज्ञान प्राप्त गर्छन्। जब यी विचारहरू सार्वजनिक कोष हुन्छन्, तिनीहरू सामाजिक परिवर्तनको लागि अमूल्य हुन्छन्। यसैको पृष्ठभूमिमा नै समाजको प्रगतिमा बाधा पुर्‍याउने शक्तिलाई जनताले नष्ट गर्न सक्छन्।

राज्य सम्बन्धी सिद्धान्त

मार्क्सका अनुसार राज्यको उत्पत्ति समाजमा धनी र गरीब दुई वर्ग उत्पन्न भएपछि भएको हो। धनी वर्गको संख्या कम र शोषित सम्पत्तिविहीन श्रमिक वर्गको संख्या धेरै थियो । शोषित वर्ग र बाहिरी समुदायबाट आफ्नो सम्पत्तिको रक्षा गर्नु र यसरी सम्पत्ति कायम राख्नु शोषक वर्गको आवश्यकता थियो। यही आवश्यकता पूरा गर्न तथा समाजमा कानून व्यवस्थाको लागि राज्यको जन्म भएको हो ।उनका अनुसार राज्य भनेको शोषक वर्गले शोषित वर्गलाई बलपूर्व दबाउने मेशिनको अतिरिक्त अरू केही होइन ।वर्गविहीन समाजले नै राज्यको अन्त्य गर्नेछ।क्रान्तिपछि राज्य पहिलो चरणको सङ्क्रमणकालमा रहन्छ, जसमा मजदूर वर्गको पार्टी अथवा कम्युनिष्ट पार्टी सत्तामा हुन्छन् । पूँजीको प्रतिस्पर्धा समाप्त गर्न श्रमिक वर्गले केन्द्रीय रूपमा शासनको शक्ति प्रयोग गर्दछन्।

जब सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वले पूँजीवादी वर्गलाई पूर्णतया निर्मूल पार्छ, तब राज्यको आवश्यकता रहँदैन । यो राज्यविहीन आदर्श समाजमा कुनै पनि आधारमा भेदभाव हुनेछैन र सबैले अधिकतम न्याय पाउनेछन् ।

समाजमा वर्गसंघर्ष रहुन्जेल मात्र राज्यको अस्तित्त्व हुन्छ । कम्युनिष्ट क्रान्तिपछि राज्यको आवश्यकता समाप्त हुन्छ । राज्य भनेको पूँजीपतिहरूको संस्था हो। राज्य समाप्त भएपछि सबै जनता समानताको आधारमा एक-अर्काका सहयोगी र मित्र बन्नेछन् र यस्तो अवस्थामा राज्य नै लोप भएर वर्गहीन, राज्यविहीन समाजको स्थापना हुनेछ । यो कार्ल मार्क्सको साम्यवादको सिद्धान्त हो।कम्युनिष्टहरूको अन्तिम लक्ष्य भनेको राज्यविहीन समाजको स्थापना गर्नु हो।शुरुमा राज्यको अस्तित्व समाप्त नहुन सक्छ, तर क्रमशः राज्यको उन्मूलन आवश्यक छ। जब सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वले पूँजीवादी वर्गलाई पूर्णतया निर्मूल पार्छ, तब राज्यको आवश्यकता रहँदैन । यो राज्यविहीन आदर्श समाजमा कुनै पनि आधारमा भेदभाव हुनेछैन र सबैले अधिकतम न्याय पाउनेछन् ।

राज्यको सिद्धान्तमा मार्क्सले आफैंले छुट्टै र स्पष्ट रूपमा लेखेका छैनन्। “लेनिनको ‘राज्य र क्रान्ति’ (१९१७) प्रकाशित भएपछि मात्र मार्क्सवादी राज्य सिद्धान्त प्रकाशमा आएको देखिन्छ। राज्यका बारेमा मार्क्सका विचारहरू र कृतिहरूमा पनि उल्लेख भएको पाइन्छ। राज्यलाई प्लेटो र एरिस्टोटलले जस्तो लोककल्याणकारी संस्थाका रूपमा लिनुको सट्टा मार्क्सले वर्गीय संस्थाको रूपमा लिने गरेका छन् । यसको उत्पत्ति वर्गसंघर्षबाट भएको हो । यो वर्गीय भेदभाव कायम राख्ने दमनकारी समुदाय हो। समाजमा वर्गहरू रहेसम्म राज्य रहिरहन्छ । मार्क्सको आदर्श वर्गविहीन समाज हो जसमा ‘राज्य’ लोप भएर कम्युनिष्ट समाजको स्थापना हुन्छ । “राज्य वर्गीय समाजको उपज हो, यो वर्गको उदयसँगै उत्पन्न भयो र वर्गको अन्त्यसँगै यो पनि लोप हुन्छ।”वर्गीय भेदभाव राज्यको उत्पत्तिको कारण हो। राज्यको उत्पत्तिको सन्दर्भमा मार्क्सको विचारधारा आम धारणाको पूर्णतया विपरीत छ ।मार्क्सले राज्यलाई वर्गीय संस्थाको रूपमा मान्छन्। आदिम कम्युनिस्ट व्यवस्थामा समाजका सदस्यहरूबीच स्वार्थको द्वन्द्व नहुँदा सम्पूर्ण समाजले मिलेर आफ्नो मामिलामा व्यवस्थापन गर्दथ्यो र राज्यको कुनै अस्तित्व थिएन तर दास युगमा परिस्थिति फेरियो । यस जमानामा मालिकको हातमा ‘जग्गा’ सम्पत्ति र उत्पादनका सबै साधन थिए र उनीहरूले दासहरूको शोषण गर्थे ।

मालिक वर्गका सदस्य संख्या निकै कम थिए र बहुसंख्यक समाज विरुद्ध आफ्नो स्थिति कायम राख्न उनीहरूले बल प्रयोग गरे । सेना, प्रहरी, अदालत र कारागार, आदि उनीहरूले नै व्यवस्था गरेका थिए । यी संस्थाहरू शासक वर्गका समर्थकहरूद्वारा नियन्त्रित थिए। यहीँबाट राज्यसंस्थाको जन्म भयो । एंगेल्स लेख्छन्, “राज्य, शासनको एक रूपमा, सबैभन्दा शक्तिशाली आर्थिक उच्च वर्गको राज्य हो, जुन राज्यको माध्यमबाट राजनीतिक रूपमा पनि उच्च वर्ग बन्न जान्छ र यसरी यो शोषित वर्गको शोषणको नयाँ हतियार हो। पुरानो राज्य भनेको दासमाथि शासन गर्ने दास मालिकको राज्य थियो, सामन्ती राज्य किसान र भूमिहीनलाई शासन गर्ने अभिजात वर्गको राज्य थियो र आधुनिक प्रतिनिधि राज्य भनेको मजदूरमाथि शासन गर्ने पूँजीपतिहरूको शासन हो ।” एंगेल्सले वर्गको उत्पत्तिसँगै राज्यको उत्पत्तिलाई पनि मान्छन् र राज्यलाई एउटा आर्थिक वर्गको हातमा अर्को आर्थिक वर्गको शोषण गर्ने हतियारको रूपमा वर्णन गर्छन्। मार्क्सले लेखेका छन्, “राज्य सम्पत्तिशाली वर्गको संगठन हो, जसले यसलाई सम्पत्तिविहीन वर्गबाट ​​जोगाउँछ।राज्य आदिकालदेखि भने अस्तित्त्वमा थिएन ।

यस्ता समाजहरू पनि बनेका छन्,  जुन राज्य बिनाका थिए, त्यहाँ राज्य र राज्यसत्ताको अवधारणा थिएन । समाजको वर्ग विभाजनबाट उत्पन्न द्वन्द्वका कारण उत्पन्न भएको आर्थिक विकासको निश्चित अवस्थामा यही द्वन्द्वको आवश्यकताबाट राज्यको उत्पत्ति भयो । राज्य वर्ग शोषणको औजार हो – राज्यको उद्देश्य र प्रकृतिबारे मार्क्सको विचार अन्य दार्शनिकहरूभन्दा एकदमै भिन्न छ। आफ्नो प्रारम्भिक लेखनमा, उनले राज्यको बारेमा हेगेलको विचारको कडा आलोचना गरे। हेगेलको विश्वास थियो कि राज्य नै सर्वोच्च नैतिकता हो र यसले समाजका सबै द्वन्द्वको अन्त्य गर्छ। मार्क्सले यस विचारको कडा आलोचना गरे र भने कि राज्य व्यक्तिगत स्वार्थ भन्दा माथि भएर सामान्य हितको प्रतिनिधित्व गर्दैन तर निजी सम्पत्तिको सेवक हो। मार्क्समा अनुसार राजनीतिक मुक्ति भनेको मानिसको मुक्ति होइन, मानिस स्वतन्त्र नभई राज्य स्वतन्त्र हुनसक्छ ।यसरी उनले आफ्नो प्रारम्भिक लेखनमा राज्य सम्पूर्ण समाजको एक पक्ष, समाजभन्दा मुनि रहेको र राज्य निजी सम्पत्तिको स्वार्थसँग जोडिएको स्पष्ट पारेका छन् । मार्क्सले राज्यको बारेमा अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा भनेका छन्, “राज्यले छरिएका नागरिक समाजलाई व्यवस्थित गर्दैन, राज्यले सामाजिक जीवनलाई व्यवस्थित गर्छ भन्ने राजनीतिक अन्धविश्वास हो । जबकि वास्तविकता यो हो कि सामाजिक जीवनले राज्यलाई व्यवस्थित राख्छ।यस दृष्टिकोण अनुसार राज्य समाज बाहिर होइन समाजको उपज हो । मार्क्सका अनुसार राज्य भनेको शासक वर्गको हित जोगाउने र अन्य वर्गको शोषण गर्ने साधन मात्र हो । वर्तमान पूँजीवादी व्यवस्थामा राज्य पूँजीपतिहरूको संगठन हो । यसको उद्देश्य श्रमजीवी वर्गको शोषण हो, यो उद्देश्य पूरा गर्न उसको सम्पत्ति र हितको रक्षा गर्ने उद्देश्यले कानून निर्माण गर्छ । कानून उल्लंघन गर्नेलाई पक्रन र सजाय दिन प्रहरी र अदालतको व्यवस्था गर्छ।

राज्य मूलतः पूँजीवादी मेसिन हो; यो पूँजीपतिहरूको राज्य हो, सम्पूर्ण राष्ट्रिय पूँजीको आदर्श अवतार हो। यसले उत्पादक शक्तिलाई जति बढी उपयुक्त बनाउँछ, त्यति नै यो साँचो राष्ट्रिय पूँजीवादी बन्दै जान्छ र त्यति नै यसले नागरिकको शोषण गर्छ ।” ‘कम्युनिष्ट घोषणापत्र’ मा राज्यलाई ‘पूँजीवादीको कार्यकारिणी समिति’ भनिएको छ । “आधुनिक राज्यको कार्यपालिका भनेको सबै पूँजीपतिहरूको साझा मामिला व्यवस्थापन गर्ने समिति मात्र हो।” यसरी मार्क्स र एंगेल्सका अनुसार राज्यको जन्म इतिहासको प्रक्रियामा भएको हो ।जब समाज विभाजित हुन्छ । दुई विरोधी समूह, जसको हित परस्पर विरोधी हुन्छ र जसको स्वार्थमा कुनै सामन्जस्य स्थापित हुन सक्दैन । अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा, राज्य भनेको ‘वर्गसंघर्षको उद्गम’ हो, ‘उत्पादनका भौतिक साधनका मालिकहरूले आधारभूत आर्थिक संरचना अर्थात् उत्पादनको सम्बन्धलाई संरक्षणका लागि खडा गरेको उपरिसंरचना हो।मार्क्सका अनुसार राज्य मानव जीवनको विकासको उत्कृष्ट माध्यम वा समाजका सबै वर्गहरूमा सद्भाव र सन्तुलन कायम गर्ने, उनीहरूको अधिकारको रक्षा गर्ने र उनीहरूको कल्याणमा लाग्ने संस्था होइन, तर यसको उद्देश्य एक विशेष वर्गको प्रभुत्व सुनिश्चित गर्नु हो र र अन्य वर्गहरूलाई शोषण गर्न स्वतन्त्रता प्रदान गर्नु हो। यो वर्गले आर्थिक उत्पादनका साधनहरूमा स्वामित्व स्थापित गरी सेना, प्रहरी र कानूनको माध्यमबाट आफ्नो वर्गीय वर्चस्व बलियो बनाउँछ। “राज्य यस्तो संस्था हो जसले पूँजीपतिहरूलाई श्रमिकको अतिरिक्त मूल्य उठाउन मद्दत गर्छ।” पूँजीवादको हित जोगाउन राज्यले प्रहरी र सैन्य शक्ति मात्रै राख्दैन, राज्यको न्यायिक प्रणालीलाई पनि त्यसका लागि प्रयोग गरिन्छ ।

सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वको सिद्धान्त

सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व उत्पादनको विकाससँगै वर्गको उदय र वर्गसंघर्षद्वारा सबै वर्गको अन्ततः उन्मूलनको मार्क्सवादी सिद्धान्तको अभिन्न अंग हो। त्यसैले यो मार्क्सवादको सार हो ।मार्क्स पूँजीवादी व्यवस्थाका कट्टर विरोधी थिए। उनका अनुसार पूँजीवादी समाजमा श्रमिकहरूको शोषण भइरहन्छ।त्यसकारण यो व्यवस्थाको विनाश गर्नु नै मानवको कर्तव्य हो तर यो व्यवस्थाको विनाश कसरी गर्ने त ? उनका अनुसार वैधानिक विधिले यसको विनाश हुन सक्तैन।विधानद्वारा स्थापित सरकार, सेना,  पुलिस, न्याय, कानून-व्यवस्था, आदि सबैले पूँजीपतिको रक्षा गर्दछन्।राज्यको सरकारको गठन पनि पूँजीपतिले नै गर्दछन्।त्यसकारण राज्यको सरकार पूँजपतिको संरक्षणको लागि हो। कानून बुर्जुवा वर्गकै लागि हो।यसबाट सर्वहारा वर्गको रक्षा हुन सक्तैन।यसको विनासको मार्ग केवल क्रान्ति हो।यसको लागि श्रमिकहरू संगठित भएर क्रान्ति गर्नुपर्दछ।यसैबाट पूँजीवादी व्यवस्थाको विनाश संभव हुन्छ।क्रान्ति नै शान्तिको मार्ग हो। त्यसैले श्रमिकहरू संगठित भएर आफ्नो हितको लागि क्रान्ति गर्नुपर्दछ।वर्गसंघर्षको माध्यमबाट नै वर्गविहीन समाजको स्थापना हुनेछ।यही नै सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व हो।सर्वहारा वर्गको यो क्रान्तिबाट नै व्यक्तिगत स्वामित्त्वबाट सामूहिक स्वामित्त्वको स्थापना हुनेछ।त्यसकारण सर्वहारा वर्गको क्रान्ति नै सामाजिक शान्ति हो।

मार्क्सका अनुसार पूँजीवादको अन्त्य अपरिहार्य छ । क्रान्तिद्वारा पूँजीवादी वर्गको विनाश हुनेछ र सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व स्थापित हुनेछ । वर्गविहीन समाजको स्थापना हुन केही समय लाग्नेछ र सङ्क्रमणकालमा सर्वहारा वर्गको शासन हुनेछ । पूँजीवादको अन्त्य भइसकेपछि पनि केही समय राज्य कायम रहनेछ र यस अवधिमा सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व स्थापित हुनेछ । ‘गोथा कार्यक्रमको आलोचना’ मा मार्क्सले एउटा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण प्रस्ताव प्रस्तुत गरेका छन्- “पूँजीवादी र कम्युनिष्ट समाजहरू बीच एकबाट अर्कोमा क्रान्तिकारी रूपान्तरणको अवधि हुन्छ। यसको समानान्तर राजनीतिक संक्रमणकाल पनि हो, जसमा राज्य सर्वहारा वर्गको क्रान्तिकारी अधिनायकत्व बाहेक अरू केही हुनसक्दैन। यस सङ्क्रमणकालमा पूँजीपतिहरूको प्रतिरोधलाई कुचल्न र पूँजीवादका अवशेषहरूलाई हटाउन राज्यको शक्ति सर्वहारा वर्गले प्रयोग गर्नेछ।क्रान्तिद्वारा पूँजीपतिहरूबाट सत्ता खोसेपछि सम्पूर्ण सत्ता मजदूरहरूको हातमा हुनेछ त्यसपछि उत्पादन बढाइनेछ र क्रान्तिका विरोधीहरूलाई दमन गरिनेछ। त्यसैले सर्वहारा वर्गको अधिनायकवाद आवश्यक छ ।सर्वहारा वर्गले क्रान्तिद्वारा पूँजीवादी व्यवस्थालाई ध्वस्त पारेपछि उसले समाजको पूर्ण शक्ति प्राप्त गर्छ र सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व स्थापित हुन्छ ।

मार्क्सका अनुसार पूँजीवादको अन्त्य अपरिहार्य छ । क्रान्तिद्वारा पूँजीवादी वर्गको विनाश हुनेछ र सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व स्थापित हुनेछ ।

पूँजीवादी समाजमा अल्पसंख्यक पूँजीपति वर्गले बहुसंख्यक मजदूरमाथि शासन गर्नेछ, जबकि सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व अन्तर्गत बहुसंख्यक मजदूर वर्गले अल्पसंख्यक पूँजीपतिहरूमाथि शासन गर्नेछ। त्यसैले यो पूँजीवादी शासनभन्दा बढी लोकतान्त्रिक हुनेछ ।सर्वहारा वर्गको अधिनायकवादी शासन अन्तर्गत  निजी सम्पत्ति समाप्त गरिनेछ र उत्पादन र वितरणका साधनहरू राज्यको एकाधिकार हुनेछन्।सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व अन्तर्गत पूँजीपति वर्गलाई बलपूर्वक दबाइनेछ ताकि भविष्यमा त्यो फेरि उठ्न नसकोस्। पूँजीवादमा विश्वास गर्नेहरूको दमन हुनेछ।सर्वहारा अधिनायकत्वको अवस्थामा  राज्य एक संक्रमणकालीन व्यवस्था हो। सङ्क्रमणकालमा राज्य रहन्छ तर जब पूँजीपति वर्ग पूर्ण रूपमा नष्ट हुन्छ, अर्थात् वर्ग व्यवस्थाको अन्त्य हुन्छ, त्यसपछि  राज्य स्वतः समाप्त हुन्छ।

श्रम–मूल्य सिद्धान्त

मार्क्सले प्रसिद्ध ग्रन्थ पूँजीमा मूल्य सिद्धान्तलाई केन्द्रीय महत्त्व दिएको पाइन्छ। मार्क्सको मूल्य सिद्धान्तलाई रिकार्डोको मूल्य सिद्धान्तको तार्किक निष्कर्षको रूपमा लिइन्छ।मार्क्सले मूल्य सिद्धान्त दिँदा पूँजीपति श्रमिकहरूको शोषणमा जीवित छन् भन्ने कुरा ध्यानमा राखेका थिए।

मूल्य मानवीय श्रमको प्रतिफल – वस्तुका दुई मूल्य हुन्छन् – उपयोग मूल्य र विनिमय मूल्य।मार्क्सका अनुसार कुनै दुई वस्तुको विनियम गर्नको लागि तुलनात्मक रूपमा तिनीहरूको आपसी सम्बन्ध पत्ता लगाउनु आवश्यक हुन्छ।यो आपसी सम्बन्ध उपयोग मूल्यको आधारमा थाहा पाउन सकिन्छ वा विनिमय मूल्यको आधारमा।यो विषयगत शाखाको कुरा मानेर उपयोग मूल्यको आधारमा विनिमय गरियो भने यो त्रुटिपूर्ण हुनेछ।किनभने उपयोगिताको सम्बन्ध हृदयसँग हुने कारणले दुवै वस्तुको एक सामान्य आधार बन्न पाउँदैन। त्यसैले विनिमय मूल्य नै विनिमयको आधार हुनुपर्दछ तर विनिमय मूल्य केमा आधारित हुन्छ ? मार्क्सका अनुसार विनिमय मूल्य उपयोग मूल्यमा आधारित हुन्छ, त्यसकारण उनले भनेका छन् – मूल्य समरूप मानवीय श्रमको प्रतिफल माल हो।

मूल्य निर्धारणको तरीका –  मार्क्सका अनुसार सबै वस्तुहरूमा श्रमतत्व पाइन्छ।यो सबै वस्तुहरूको सामान्य तत्व हो।यो सामान्य तत्वको सहायताले नै वस्तुको मूल्य निर्धारित गरिनुपर्दछ।यो विचारलाई स्पष्ट पार्दै उनले भनेका छन् – त्यो समान चीज के हो, जसको कारण पलङको मूल्य एक घर बराबर बताइन्छ।अरस्तुका अनुसार यस्तो कुनै वस्तु यथार्थमा छैन। तर किन छैन ? पलङसँग तुलना गर्दा घरले अवश्य नै कुनै यस्तो चीजको संकेत गर्दछ, जुन घर र पलङ दुवैमा हुन्छ। यो समान चीज हो – मानव श्रम।अन्य शब्दमा श्रम केवल मूल्यको मापक वा कारण मात्र होइन, बरू यसको सार पनि हो।

मार्क्सको मूल्य-निर्धारणको तरीकालाई एउटा सरल उदाहरणद्वारा स्पष्ट पार्न सकिन्छ – वस्तु निर्माण गर्न जति श्रम खर्च हुन्छ, त्यसैको बराबर त्यो वस्तुको मूल्य हुन्छ।जस्तो एउटा घर बनाउनमा कुनै श्रमिकको १२०० घण्टा लाग्छ, जबकि त्यही श्रमिकको एउटा पलङ बनाउन ६ घण्टा लाग्दछ।यस्तो अवस्थामा एउटा घर ‌= २०० पलंग।यदि कुनै कारणले घर र पलङको विनिमय मूल्य १ पलङ = घर भयो भने घर कम बनाइनेछ। किनकि यसको बदलामा अब पलङ कम पाइनेछ।परिणामस्वरूप घरको पूर्ति कम हुन्छ र मूल्य बढेर पुनः १ घर = २०० पलङ हुनेछ। अर्को शब्दमा बजार मूल्य र विनिमय मूल्यको अन्तरको कारण श्रम एक उद्योगबाट अर्को उद्योगमा आउनेजाने गर्दछ। यसबाट यदि एउटा वस्तुको उत्पादन बढेमा अर्को वस्तुको उत्पादन घट्नेछ तथा अन्तमा दुवैमा मूल्य सन्तुलित हुनेछ।

यसरी मार्क्सका अनुसार मूल्य सिद्धान्तद्वारा स्वतः वस्तुको विनिमय-अनुपात, उत्पादन मात्रा र विभिन्न उद्योगहरूमा श्रमको वितरण सबै एकसाथ निर्धारित भइरहन्छन्।उनका अनुसार व्यक्तिगत पूँजीपति एक-अर्कोसँग केवल वस्तुका मालिकको रूपमा मिल्दछन् तथा तिनीहरूमध्ये प्रत्येक आफ्ना वस्तु जति महंगो हुनसक्छ त्यतिमा बेच्न चाहन्छन्, त्यसकारण आन्तरिक नियमले यिनीहरूको पारस्परिक प्रतियोगिता र दबावद्वारा आफ्नो प्रभाव देखाउँदछ, जसबाट अनेक विभिन्नताहरू मेटिन्छन्।केवल एक आन्तरिक नियमको रूपमा तथा व्यक्तिगत साधको दृष्टिकोणले एक अन्धो नियमको रूपमा मूल्यको नियमले आफ्नो प्रभाव जमाउँदछ र आकस्मिक उतारचढाव हुँदा पनि उत्पादनको सामाजिक साम्यलाई बनाइराख्दछ।के कुरा स्पष्ट छ भने यो मूल्य सिद्धान्तले पूँजीवादी व्यवस्थामा व्यक्तिहरूलाई एकसाथ बनाइरहन्छ र असंख्य पृथक-पृथक उत्पादकहरूको व्यक्तिगत श्रमलाई प्रभावशाली सामाजिक श्रमशक्तिमा बदलिदिन्छ।

वस्तुको अन्धभक्ति सिद्धान्त – मूल्यको उक्त सिद्धान्तको आधारमा मार्क्सले वस्तुको अन्धभक्ति सिद्धान्त अथवा doctrine of fetishism of commodities को प्रतिपादन गरे।माथिको दृष्टिकोणबाट दुई भौतिक वस्तुहरूको परिमाणात्मक सम्बन्धलाई मुद्राको रूपमा प्रकट गर्नु मूल्य हो।तर वास्तवमा मूल्यले समाजका सदस्यहरूबीच विद्यमान सम्बन्धहरूलाई सूचित गर्दछ।यसप्रकार जुन वास्तवमा मानिसका पारिस्परिक सम्बन्ध हुन्छन्, तिनै पूँजीवाद अन्तर्गत वस्तुहरूको पारस्परिक सम्बन्ध प्रतीत हुन्छ।एउटा वस्तुको मूल्य अर्को वस्तुसँग दाँज्दा हामी वस्तुहरूको मूल्य अनुपात ती बनाउने श्रमिकहरूमा आधारित हुन्छ भन्ने कुरा भुल्दछौं।अर्थात् वस्तुहरूको आपसी सम्बन्ध त हामी स्मरण गर्दछौं तर श्रमिकहरूको आपसी सम्बन्ध भुल्दछौं।यही नै वस्तुहरूको अन्धविश्वास हो।मार्क्सले यसलाई fetishism of commodities भनेका छन्।मार्क्स आफ्नो मूल्य सिद्धान्तद्वारा यो अन्धविश्वासलाई समाप्त गरिदिएको दावी गर्दछन्। उनका अनुसार विनिमय मूल्य समाजका विभिन्न सदस्यहरूको आपसी सम्बन्धमा आधारित हुन्छ, वस्तुहरूको आपसी सम्बन्धमा होइन।

निहित श्रमको द्रव्य मूल्य –  मार्क्स श्रमलाई मूल्य मापक, कारण एवं आधार मान्दछन्।वस्तुको मूल्य यसलाई बनाउनमा लागेको श्रमको मात्रा बराबर हुन्छ, तर यो श्रमको मात्राको मूल्य अर्थात् श्रमको मात्राको द्रव्य मूल्य कसरी निर्धारित गरिनेछ, यसको लागि पनि मार्क्सले एउटा उपाय बताएका छन्, जुन कुनै वस्तु बनाउनको लागि जति समय लाग्दछ, त्यति समयको लागि श्रमिकको उत्पादक शक्तिलाई कायम राख्ने उद्देश्यले उसका आवश्यकताहरू पूरा गर्न धन खर्च हुन्छ, त्यही समयको श्रमिकको ज्याला (श्रमको द्रव्य मूल्य) हुनेछ।

आर्थिक चिन्तन

मार्क्सको आर्थिक चिन्तनलाई उनको ‘पूँजी’ नामक पुस्तकमा विस्तृत रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । तीन खण्डमा लेखिएको यस विशाल पुस्तकको पहिलो खण्ड मात्र मार्क्सको जीवनकालमा प्रकाशित भएको थियो। बाँकी दुई खण्डहरू क्रमशः १८८५ र १८९४ मा उनका सहकर्मी एङ्गेल्सको प्रयासमा प्रकाशित भएका थिए। यस पुस्तकमा उनले पूँजीवादी व्यवस्थाको उत्पादन विधि, कारक र त्यसबाट हुने श्रम शोषणको अवस्थाको विवरण प्रस्तुत गरेका छन् । मानव स्वभाव सधैं परिवर्तनशील छ भन्ने तथ्यलाई उनले स्पष्ट पारेका छन्। उनले सामाजिक परिवर्तनको शाश्वत प्रक्रियालाई ‘श्रम’ र त्यसलाई उत्पादनमा परिणत गर्ने क्षमतालाई ‘श्रम–शक्ति’ भनेका छन् ।

मार्क्सका अनुसार श्रमलाई उत्पादनमा रूपान्तरण गर्नु मूलतः शारीरिक र मानसिक प्रतिक्रिया हो । उनले श्रम संगठनसँग सम्बन्धित इतिहासको गहिरो अध्ययन गरे । मानव इतिहासको गहिरो विश्लेषण गरेपछि उनी युरोपेली पूँजीवादी अर्थतन्त्रको विकास सामन्ती अर्थतन्त्रको परिणाम हो भन्ने निष्कर्षमा पुगेका थिए । पूँजी र श्रोतको आधारमा उनीहरूले उत्पादन प्रणालीलाई कब्जामा लिएका छन् । पूँजीवादी अर्थतन्त्रमा उत्पादन सम्बन्धभन्दा उत्पादन प्रविधि र सम्बन्धित प्रविधिहरू तीव्र गतिमा परिवर्तन हुन्छन्।

मार्क्सका अनुसार श्रमले नै मूल्यको उत्पादन गर्दछ र यसको एउटा विशेषता के हो भने, यो आफू स्वयंको मूल्यभन्दा बढी उत्पादन गर्नमा समर्थ हुन्छ।वस्तु शक्ति, जसलाई मार्क्सले श्रमशक्ति भनेका छन्, को विनिमय अवश्य श्रम-मूल्यमा हुनुपर्छ।श्रम शक्तिको श्रम मूल्य त्यो श्रम समय हो, जसको आवश्यकता वस्तुहरुको उत्पादनको कारण हुन्छ।यसद्वारा श्रमिकहरुलाई जीवन निर्वाह प्रदान गरिन्छ।श्रमद्वारा उत्पादित मूल्यको अपवृद्धि एवम् श्रमशक्तिको मूल्यको बीचमा अन्तरलाई मार्क्सले अतिरिक्त मूल्यद्वारा स्पष्ट गरे।यसलाई अतिरिक्त मूल्य भनिन्छ, जसलाई पूँजीपतिले प्राप्त गर्दछ, जोसँग उत्पादनका साधनहरुको स्वामित्व हुन्छ।यही अतिरिक्त मूल्य लाभको उदगम हो।

मार्क्सद्वारा पूँजीपति समाजमा गतिका नियमको व्याख्याले एक वृद्धिशील अर्थव्यवस्थामा उत्पादनका सामाजिक सम्बन्धहरूमा परिवर्तनलाई स्पष्ट गर्दछ।समाजको स्वरूप चाहे जेसुकै होस्, गतिको पहिलो अवस्था पुनरुत्पादन हो। एक पूँजीवादी समाजमा पूँजीवादी उत्पादनले पूँजीवादी पुनरुत्पादनलाई समाहित गर्दछ।पूँजीवादी उत्पादनको मुख्य प्रवृत्ति उत्पादनको क्रममा अतिरिक्त मूल्य प्राप्त गर्नमा सम्बन्धित हुन्छ।पूँजीवादी पुनरुत्पादनको अभिप्राय के हो भने, पूँजी, जसलाई अतिरिक्त मूल्य प्राप्त गर्ने उद्देश्यले लगाइन्छ, ठीक यसरी नै उत्पादनमा पुनः लगाइन्छ।अतिरिक्त मूल्यको वृद्धि, जुन हरेक अर्को समयमा पूँजीपतिको अभिवृद्धिको रुपमा प्राप्त हुन्छ, को कारण श्रमको यस्तो महत्वपूर्ण विशेषता हो, जसको अधीनमा त्यसले स्वयंको मूल्यभन्दा बढी उत्पादन गर्ने प्रवृत्ति राख्दछ।यदि अतिरिक्त मूल्यको वृद्धि पूर्ण रुपले पूँजपतिद्वारा उपभोग गर्ने हो भने, मार्क्सका अनुसार –  यो सरल पनुरुत्पादन हो।

विस्तृत पुनरुत्पादनको लागि अतिरिक्त मूल्यको एक भाग अधिक पूँजी वस्तुहरुको उत्पादनमा पुनर्विनियोजित गर्नु तथा अतिरिक्त श्रमिकहरुलाई रोजगार प्रदान गर्नु तथा यसको बाँकी भाग यन्त्र तथा कच्चा संसाधनको क्रयमा व्यय गरिनु आवश्यक छ।यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने दुवै विभागहरूमा उत्पादन एवम् पुनरुत्पादनको क्रिया सँगसँगै चलिरहन्छ।त्यसकारण सरल पुनरुत्पादनको अधीनमा पूँजीपतिले आफ्नो पूँजीलाई बढाउँदछ।उसले आफ्नो अतिरिक्त मूल्यको बहुल अनुपातलाई अधिक पूँजी प्राप्त गर्ने दिशामा लगाउँदछ।त्यो प्रक्रिया, जसमा पूँजीलाई अधिक अतिरिक्त मूल्य प्रदान गर्ने उद्देश्यले लगाइन्छ, जसमा अतिरिक्त पूँजीको सिर्जना हुन्छ, पूँजीको संचयको प्रक्रिया हो।यसलाई मार्क्सले विस्तृत पुनरुत्पादनको योजनामा व्याख्या गरेका छन्।यो योजनाले पूर्ति र मागको असम्बन्धलाई सूचित गर्दछ, जबकि विनियोजन वा पूँजी संचय धनात्मक हुन्छ।विस्तृत उत्पादनको अवस्थामा अतिरिक्त मूल्य उत्पादकद्वारा पूर्णतः उपभोग गरिँदैन, बरु यो तीन भागमा विभक्त रहन्छ।पहिलो भाग, जसको उपभोग पूँजीपतिद्वारा गरिन्छ।दोस्रो भाग, जसले स्थिर पूँजीमा वृद्धि गर्दछ।तेस्रो त्यो हो, जसले परिवर्ती पूँजीमा वृद्धि गर्दछ।यसप्रकार संचयलाई अतिरिक्त मूल्यको पूँजीको रूपमा हस्तान्तरणद्वारा स्पष्ट गर्न सकिन्छ।संचयसँगै अतिरिक्त मूल्य बढ्दछ।त्यसकारण संचयको तीव्रता अझ धेरै हुन्छ।उत्पादनमा अझ बढी कुशल प्रविधिको प्रयोग गरिन्छ।मार्क्सले विस्तृत पुनरुत्पादनको प्रक्रियामा पूँजी संचय एवम् प्रविधिको विकासलाई महत्वपूर्ण स्थान दिए।यसलाई उनी विकासको सिद्धान्तको आधार मान्दछन्।मार्क्सका अनुसार पूँजीवादी खेलका नियमहरूद्वारा नै संकट उत्पन्न हुन्छन्, जुन उत्पादन शक्ति र उत्पादन सम्बन्धको बीचको विरोधाभासको कारण हो।मार्क्सले पूँजीवादी उत्पादनको वास्तविक अवरोध स्वयं पूँजीलाई मानेका छन्।  मार्क्सले आफ्नो ग्रन्थ पूँजीको द्वितीय खण्डको तेस्रो भागमा ती अवस्थाहरुको व्याख्या गरे, जसको अधीनमा पूँजी संचय वा विस्तृत पुनरुत्पादन एक स्थिर दरमा बिना कुनै अवरोध भइरहन्छ।यस्ता कैयौं प्रभावले कार्य गर्दछन्, जसले अर्थव्यवस्थाको दुवै क्षेत्रको बीचको सन्तुलनमा अवरोध पुर्याउँदछन् भन्ने मार्क्सको विचार थियो।यसको कारण उत्पादनको कुनै शाखामा गैर-आनुपातिक विकास हुनु हो।यस्तो स्थितिमा उद्योग संकुचित हुन्छन्, किनकि यसको अतिरिक्त पैदावारको लागि कुनै बजार हुँदैन।यस्तै स्थितिमा श्रमिकहरुलाई कामबाट बाहिर निकालिन्छ।यसको साथै वस्तुहरुको माग पनि कम हुनेछ, जसबाट अन्य उद्योगहरुमा संकुचन देखिनेछ।

मार्क्सले यस्तो अवस्थामाथि विचार गरे, जबकि विस्तृत पुनरुत्पादन एक स्थिर दरमा होइन, बरु बढ्दो दरबाट प्राप्त हुन्छ।यस अवस्थामा संकटको संभावना अर्ध-उपभोगको कारण उत्पन्न हुन्छ।जब कुनै वर्ष शुद्ध आयको अनुपातको रूपमा संचयको दर बढ्दछ, तब अन्य कुराहरु समान रहँदा पूँजीपतिले आफ्नो उपभोगमा कमी गर्दछ तथा गएको वर्षको तुलनामा आफ्नो अतिरिक्त मूल्यको अधिक अनुपात बचाउँदछ।यस्तैमा बचतको दर बढ्दछ तथा उपभोग घट्दछ।यस्तो हुँदा पूँजीपति विलासिताका वस्तुहरुलाई पूर्ण रूपले व्यय गर्नमा समर्थ हुँदैन।त्यसकारण उत्पादनबाट अतिरिक्त मूल्यको प्राप्ति हुन पाउँदैन।यसको विनियोग (लगानी) को प्रक्रिया नियमित हुँदैन।श्रमिक यस्ता वस्तुहरू खरिद गर्नमा असमर्थ रहन्छन्, किनकि उनीहरूको आय सीमित हुन्छ।संक्षेपमा समग्र उत्पादनको तुलनामा समग्र समर्थ माग कम हुन्छ, जसबाट उत्पादनका साधनहरुको मागमाथि पनि विपरीत प्रभाव पर्दछ।यसको कारण के हो भने, उपभोक्ता वस्तु क्षेत्रमा पूँजीपति आफ्नो पूँजीमाथि लाभ वा अतिरिक्त मूल्य प्राप्त गर्नमा असमर्थ रहन्छ।अर्ध-उपभोगको संकट यसकारण उत्पन्न हुन्छ, किनकि प्रणालीमा व्यापक गरीबी पाइन्छ तथा जनसमूहले सीमित उपभोग गर्दछ।यसप्रकार अर्ध-उपभोग गैर-आनुपातिकताको एक विशेष अवस्था हो, जसमा एकातर्फ उपभोक्ता वस्तुहरुको मागको वृद्धि एवम् उपभोक्ता वस्तुहरू उत्पादित गर्ने क्षमताको वृद्धिको बीचमा आनुपातिकता पूँजीवादको असमन्वित चरित्रबाट उत्पन्न हुँदैन, बरु खेलको पूँजीवादी नियमबाट उत्पन्न हुन्छ।पूँजी एवम् स्यवं प्रसारको पछाडि उत्पादनको लक्ष्य एवम् उद्देश्य हुन्छ।उत्पादन केवल पूँजीको प्राप्तिबाट गरिन्छ।

मार्क्सले विस्तृत पुनरुत्पादनको व्याख्यामा के माने भने, जब नयाँ लगानी गरिन्छ, तब स्थिर एवं परिवर्ती पूँजीको बीचको अनुपात स्थिर रहन्छ।यस अवस्थामा सन्तुष्ट हुँदा नै वस्तुहरूको मागको साथसाथै श्रमको पूर्तिले पनि नियमित र आनुपातिक विस्तार गर्न सक्छ।पछि मार्क्सले पूँजीको खण्ड ३ मा यस मान्यतालाई हटाइदिए तथा यस्तो अवस्थालाई ध्यानमा राखे, जसमा पूँजीको संचयसँगै उद्योगमा प्रयोग भइरहेको प्रविधि बदलिन्छ एवम् पूँजीको कार्बनिक संरचना बढ्दछ।मर्क्सका अनुसार – अब नयाँ समस्या उत्पन्न हुन्छ कि पूँजीको कार्बनिक संरचना बढेसँगै लाभको दर घट्नेछ तथा भविष्यमा गरिने लगानी प्रभावित हुनेछ।यदि यो प्रवृत्ति दीर्घकालसम्म चलिरह्यो भने, यसबाट पूँजीको विस्तार प्रक्रियामा अवरोध उत्पन्न हुनेछ।   

अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त

मार्क्सले आफ्नो कृति “पूँजी” (Das Capital) को चौथो भागमा अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त प्रस्तुत गरेका थिए। अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तमा प्रमुख अर्थशास्त्री रिकार्डोको सिद्धान्तको प्रभाव स्पष्ट देखिन्छ। मार्क्सको पूँजीवादको विकास र सामाजिक परिणामहरूको व्याख्याको मुख्य विशेषता भनेको उनको अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त हो, जसलाई उनले मूल्यको श्रम सिद्धान्तको आधारमा विकसित गरेका थिए।

मूल्यलाई स्पष्ट पार्न मार्क्सले यसलाई दुई अर्थमा प्रयोग गरेका छन्। एउटा उपयोग  मूल्य र अर्को हो विनिमय मूल्य। उपयोग मूल्यको सम्बन्ध वस्तुको उपयोगितामा निहित हुन्छ, जसबाट मानव आवश्यकताहरू पूरा हुन्छन्। कुनै वस्तुले जति धेरै मानिसको आवश्यकता पूरा गर्छ, त्यति नै यसको उपयोग मूल्य पनि बढ्छ। तर यो आवश्यक छैन कि हरेक उपयोगी वस्तुको कुनै न कुनै मूल्य हुन्छ, जस्तै हावा र पानी उपयोगी हुन्छ तर यसको कुनै मूल्य हुँदैन। उपयोगिताको प्रकृति तुलनात्मक हुन्छ, एउटाको लागि उपयोगी चीज अर्कोको लागि उपयोगी नहुन सक्छ। अर्थात्, उपयोगितालाई वस्तुको मूल्यको आधार बनाउन सकिँदैन। कार्ल मार्क्सका अनुसार कुनै पनि वस्तुको मूल्य विनिमय मूल्यको आधारमा मात्र निर्धारण गर्न सकिन्छ।

विनिमय मूल्य भनेको अनुपात हो, जसको आधारमा एउटा वस्तु अर्को वस्तुमा साट्न सकिन्छ, उदाहरणका लागि, यदि चार किलो दालको सट्टामा आठ किलो चिनी प्राप्त गर्न सकिन्छ भने, एक किलो दालको विनिमय मूल्य दुई किलो चिनी हुनेछ ।मार्क्सका अनुसार वस्तुको विनिमय मूल्य हुन्छ किनभने त्यो वस्तु उत्पादनमा मानव श्रम खर्च हुन्छ। उदाहरणका लागि, कुनै पनि मानव श्रम हावा र पानीमा खर्च हुँदैन, त्यसैले तिनीहरूको उपयोगी-मूल्य हुन्छ, तर वस्तुको विनिमय मूल्य हुन्छ किनभने मानव श्रम यसमा संलग्न हुन्छ। यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने मूल्य भनेको कुनै वस्तुको विनिमय मूल्य हो, जसमा त्यस वस्तुको उत्पादनमा मानव श्रम खर्च हुन्छ।

मार्क्सका अनुसार अतिरिक्त मूल्य भनेको वस्तुको विनिमय मूल्य र श्रमिकले पाउने पारिश्रमिक (ज्याला) बीचको भिन्नता हो। मार्क्सले भनेका छन् – हरेक वस्तुको मूल्य त्यसमा खर्च गरिएको श्रम अनुसार हुन्छ। तर त्यो वस्तु बजारमा चर्को मूल्यमा बिक्री हुन्छ । यो अतिरिक्त धन पूँजीपतिले आफूसँग राखेको हुन्छ ।यो नै अतिरिक्त मूल्य हो।यसरी अतिरिक्त मूल्य भनेको त्यो मूल्य हो, जुन पूँजीपतिले श्रमिकको श्रमबाट प्राप्त गर्छ तर त्यसको लागि उसले श्रमिकलाई कुनै उचित मूल्य भुक्तान गर्दैन।उदाहरणको लागि कारखानामा एक श्रमिकले कुर्सी बनाउँछ। यसका लागि उसले रू १०० पारिश्रमिक पाउँछ। एउटा कुर्सी बनाउनको लागि १२० को सामग्री आवश्यक पर्छ । यसरी कुर्सीको मूल्य रु.२२० भयो। तर त्यो कुर्सी बजारमा ३०० मा बिक्री हुन्छ ।यसरी लागत मूल्यभन्दा ८० रुपैयाँ बढीमा कुर्सी बिक्री हुन्छ । यो अतिरिक्त मूल्य सीधै पूँजीपतिको खल्तीमा जान्छ। जबकि यसमा श्रमिकको पनि अधिकार हुन्छ ।त्यसैले मजदूरले आफ्नो अधिकार पाउनुपर्छ भन्ने जायज माग हो । तर पूँजीवादी व्यवस्थामा उत्पादन प्रणालीमा मजदूरको कुनै अधिकार हुँदैन, त्यसैले यो पैसा पूँजीपति अर्थात् उत्पादनका मालिकहरूले हडप्छन् । श्रमिकहरूसँग उत्पादनका साधनहरू किन्न सक्ने शक्ति नभएकाले उनीहरूले आफ्नो श्रमलाई नाममात्रमा पूँजीपतिलाई बेच्न बाध्य हुन्छन् र उनीहरूको श्रमबाट प्राप्त भएको अतिरिक्त मूल्य पूँजीपतिको खल्तीमा जान्छ ।यसरी मार्क्सका अनुसार पूँजीपतिहरूले अतिरिक्त मूल्य र पूँजी वृद्धि गरेर मजदूरहरूको शोषण गर्छन्। यसले मजदूरको पीडा झन बढ्दै जान्छ।

कार्ल मार्क्सले सामन्ती समाजपछि पूँजीवादी समाजको जन्म भएको धारणा राखेका छन् । वैज्ञानिक आविष्कारका कारण उद्योगधन्दाको प्रगतिसँगै उत्पादनका साधनमाथि नियन्त्रण राख्ने मानिसको हातमा पूँजी पुग्यो । ठूला कलकारखाना चलाउने क्षमता भएका मानिसहरूमा पूँजीको अधिकार हुनगयो। यसरी पूँजीवादी समाजको जन्म भयो ।पूँजीवादी समाजको विकासको सन्दर्भमा मार्क्सको के विचार छ भने केही धनी मानिसले मजदूरलाई किन्छन् र मजदूरलाई कम मूल्यमा नोकर बनाएर बढीभन्दा बढी काम लिएर उनीहरूको श्रमबाट बहुमूल्य वस्तुहरू निर्माण गर्छन् । ती वस्तुलाई बजारमा बेचेर धेरै नाफा कमाएर श्रमबाट बहुमूल्य वस्तु उत्पादन गराउँदछन्। ती चीजहरू बजारमा बेचेर उनीहरूले बढी नाफा कमाउँछन् र पैसा आफ्नो खल्तीमा राख्छन्। यसरी श्रमिकको शोषणबाट समाजमा पूँजीवादको जन्म हुन्छ । पूँजीपतिले एक पैसा लगानी गरेर दुई पैसा कमाउँछन् र मजदूरले आफ्नो कमाइको एक पैसा पनि सजिलै पाउँदैनन् । यसरी पूँजीवाद फस्टाउँछ र विकास तर्फ अघि बढ्छ ।

अतिरिक्त मूल्य र शोषणको सन्दर्भमा श्रमिकको ज्याला कसरी निर्धारण गरिन्छ ?  यस सम्बन्धमा मार्क्सले भनेका छन्, ‘मजदूरलाई त्यति मात्र तलब दिइन्छ, जसले गर्दा उनीहरू जीवित रहँदा पेट भर्न सकून्, काम गर्न सकून्, आफ्नो र आफ्ना सन्तानलाई पालनपोषण गर्न सकून् र सन्तान जन्माउन सकून् । यस सिद्धान्त अनुसार पारिश्रमिक निर्धारण गरिन्छ।

कार्ल मार्क्सको अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त ‘मूल्यको श्रम सिद्धान्त’ मा आधारित छ। अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त स्पष्ट रूपमा मूल्यको  श्रम सिद्धान्तको विस्तार थियो, जुन अभिलेख र स्थापित अर्थशास्त्रीहरूले सिर्जना गरेका थिए। यदि श्रमको मूल्यको सिद्धान्त छैन भने, त्यहाँ अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त हुनेछैन। त्यसैले अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त श्रम सिद्धान्तको वंशज हो। कार्ल मार्क्सका अनुसार पूँजीपतिहरूको सम्पत्ति भनेको अनगिन्ती वस्तुहरूको संचय हो। यी सबै चीजहरूको आफ्नै मूल्य छ। श्रम पनि यस्तै एउटा चीज हो । श्रमले अन्य सबै वस्तुको मूल्य निर्धारण गर्छ। कुनै वस्तुको उपयोगिताको मात्रा अनुमान गरेपछि मात्र यसको मूल्य निर्धारण गरिन्छ। उपयोगिताको मात्राको अनुमान कुनै अन्य वस्तुसँग यसको विनिमय मूल्यमा आधारित हुन्छ। यसरी मूल्यको सिद्धान्तको बारेमा जान्नको लागि वस्तुको उपयोग मूल्य र विनिमय मूल्यको अवधारणाको बारेमा जान्नु आवश्यक हुन्छ। मार्क्सले ‘अतिरिक्त मूल्य सिद्धान्त’ प्रतिपादन गर्न यी दुई मूल्यहरूको विस्तृत छलफल गरेका थिए।

कार्ल मार्क्सले व्यापक आधारमा उपयोग मूल्य र विनिमय मूल्य बीचको भिन्नता छुट्ट्याएका छन्। कुनै पनि वस्तुको उपयोग मूल्य मानव आवश्यकता पूरा गर्नमा निहित रहेको हुन्छ। उपयोगिता भनेको मानिसको इच्छा पूरा गर्नु हो, जुन चीजहरूले मानिसको इच्छा पूरा गर्दछ, ती चीजहरू उसको लागि उपयोगी र मूल्यवान हुन्छन्। उदाहरणका लागि, मरुभूमिमा पानी कम र बालुवा बढी हुन्छ। त्यहाँ बालुवा भन्दा पानी धेरै उपयोगी छ, किनकि पानीले मानिसको तिर्खा मेटाउँछ। यसको उपयोगिताको कारण, त्यहाँ पानी बालुवा भन्दा धेरै मूल्यवान छ। “विनिमय मूल्य” त्यो अनुपात हो जसको आधारमा एक चीज अर्को चीजको लागि साट्न सकिन्छ।उदाहरणका लागि, एकजनासँग घिउ र अर्कोसँग तेल छ। यदि कसैलाई घिउको सट्टा तेल चाहिन्छ र अर्कोलाई तेलको सट्टा घिउ चाहिन्छ भने, दुवैले विनिमय गर्न सक्छन्। एक केजी घिउ दिएर ३ केजी तेल पाएमा एक केजी घ्यूको विनिमय मूल्य ३ केजी तेल हुन्छ ।कार्ल मार्क्सले कुनै वस्तुको उपयोग मूल्यभन्दा विनिमय मूल्यलाई बढी महत्त्व दिएका थिए । यही मूल्यको मापन हो। यी दुवै मूल्यभन्दा श्रमलाई महत्त्वपूर्ण ठान्दै कार्ल मार्क्सले वस्तुको विनिमय मूल्य निर्धारण गर्ने श्रम नै हो भनेका छन् । अर्थात् कुनै वस्तुको विनिमय मूल्य त्यस वस्तुमा लगाइएको श्रमको मात्रामा निर्भर हुन्छ। यसलाई श्रम सिद्धान्त भनिन्छ। कार्ल मार्क्सले उदाहरण दिएर स्पष्ट गरेका छन् कि जमिनमा गाडिएको कोइलाको उपयोग मूल्य हुन्छ किनभने यो उपयोगी हुन्छ, तर जबसम्म यसलाई जमिनबाट बाहिर निकालिँदैन र जबसम्म त्यसले मेसिन चलाउन सकिंदैन त्यसको कुनै मूल्य हुँदैन।त्यसैले यस उद्देश्यका लागि जमिनबाट कोइला निकाल्नको लागि गरिने श्रमले यसको ‘विनिमय मूल्य’ निर्धारण गर्छ। यसबाट स्पष्ट हुन्छ कि मानव श्रम प्राकृतिक पदार्थमा खर्च नगरेसम्म त्यो वस्तु विनिमय मूल्यबाट रहित हुन्छ । मानव श्रमलाई काममा लगाउँदा मात्रै यसको विनिमय मूल्य सृजना हुन्छ । यसै आधारमा मार्क्समा अनुसार प्रत्येक वस्तुको वास्तविक मूल्य मानिसका लागि उपयोगी बनाउन त्यसमा खर्च गरिने श्रम हो, किनभने यसले ‘विनिमय मूल्य’ उत्पादन गर्छ।

यसरी मार्क्सले श्रमलाई मूल्य निर्धारण गर्ने तत्व मान्छन् र त्यसको आधारमा आफ्नो अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तको व्याख्या गर्छन् । मार्क्सका अनुसार पूँजीवादी व्यवस्थामा श्रमिकले विनिमय मूल्य बराबरको ज्याला पाउँदैनन्, अपितु त्योभन्दा धेरै कम पाउँछन् । यसरी पूँजीपतिले सम्पूर्ण विनिमयको ठूलो हिस्सा विनियोजन गर्दछ। पूँजीपतिले विनियोजन गरेको यो मूल्य वा नाफालाई नै अतिरिक्त मूल्य भनिन्छ। मार्क्सका अनुसार – “यदि हामीले विनिमय मूल्यबाट श्रमिकको तलब घटाउँछौं, तब बाँकी रहेको रकम (मूल्य) लाई अतिरिक्त मूल्य भनिन्छ।” “यो पैसा दुई मूल्यहरू बीचको भिन्नता हो, जुन मजदूरले उत्पादन गर्छ र वास्तवमा उसले पाउँछ।” अर्थात्  यो त्यो मूल्य हो, जुन पूँजीपतिले प्राप्त गरेपछि मजदूरलाई तिर्दैन।यसरी मजदूरको ज्याला निर्धारण गरेर पूँजीपतिले अतिरिक्त मूल्यमाथि आफ्नो अधिकार कायम राख्छ । पूँजीपतिको चाहना अतिरिक्त मूल्य बढाउनु हो । उसको यही चाहना श्रमिकको शोषणमा परिणत हुन्छ । कार्ल मार्क्सले श्रमिकको शोषण रोक्ने एक मात्र उपाय भनेको ‘अतिरिक्त मूल्य’ मजदूरको खल्तीमा जानु हो भनेका छन् । किनभने वस्तुको उत्पादनमा श्रम नै सबैथोक हो ।

यसकारण अतिरिक्त मूल्यलाई यसरी अझ स्पष्ट पार्न सकिन्छ –

• श्रम नै कुनै पनि वस्तुको मूल्यको निर्धारक हो। विनिमय मूल्य श्रममा नै आधारित छ।
• सम्पूर्ण विनिमय मूल्यमा केवल श्रमिकको अधिकार हुन्छ, तर व्यवहारिक रूपमा उसले तलबको रूपमा थोरै अंश मात्र पाउँछ।
• व्यवहारिक रूपमा  विनिमय मूल्यमा पूँजीपतिको मात्र अधिकार छ।
• अतिरिक्त मूल्य भनेको विनिमय मूल्यको त्यो अंश हो, जुन श्रमिकलाई दिइँदैन र जसलाई पूँजीपति आफैले राख्छ। यो पूँजीपतिद्वारा गरिएको मजदूरको सम्पत्तिको चोरी हो र यस चोरीका कारण पूँजीपतिले ठूलो नाफा पाउँछ र उसको पूँजी सञ्चित हुन्छ ।
• पूँजीवाद मजदूरहरूको घोर शोषणमा उभिएको छ, जुन अन्यायपूर्ण अवस्था हो, त्यसैले यसको विरुद्धमा क्रान्ति गर्नुपर्छ।

निष्कर्ष

मार्क्सवादलाई वैज्ञानिक समाजवाद पनि भनिन्छ। मार्क्सले समाजवादी सिद्धान्तहरूलाई वैज्ञानिक आधार दिए ।त्यसकारण यो काम शुरू गर्ने श्रेय मार्क्सलाई जान्छ। मार्क्स इतिहासका एक यस्ता महान व्यक्ति हुन्, जसले सम्पूर्ण समाजको जग हल्लाइदिए। उनी भन्दा पहिले पनि समाजमा व्याप्त खराबीहरूको विरुद्ध आवाज उठाउने र अथक परिश्रमले ती विकृतिहरूलाई हटाउने प्रयास गरेका यस्ता विद्वानहरु धेरै छन्, तर ती विचारहरूको आफ्नो कुनै व्यावहारिक कार्यक्रम थिएन, त्यसैले उनीहरूको सिद्धान्त र विचारलाई कसैले पछ्याउन सकेनन् ।मार्क्सले आफ्ना समाजवादी विचार जनतासामु व्यवस्थित ढंगले प्रस्तुत गरेका थिए । वास्तवमा मार्क्सभन्दा पहिले कुनै पनि चिन्तकले आफ्नो विचार यसरी व्यवस्थित ढंगले कसैको अगाडि राखेका थिएनन् । उनको कार्यक्रमको आधार वैज्ञानिक पद्धति अनुसार थियो । त्यसैले विद्वानहरूले कार्ल मार्क्सलाई वैज्ञानिक समाजवादका पिता पनि भनेका छन् ।

मार्क्सवादलाई सर्वहारा समाजवाद र वैज्ञानिक समाजवाद पनि भन्ने गरिन्छ। मार्क्सवादी सिद्धान्त इतिहासको वैज्ञानिक अध्ययनमा आधारित छ। मार्क्सले अवलम्बन गरेको विधि वैज्ञानिक सिद्धान्तहरूमा आधारित थियो। उनको कार्यशैली व्यवस्थित छ। उनले क्रान्तिकारी कार्यक्रमलाई यस्तो वैज्ञानिक ढङ्गले राखेका छन् कि एउटा घटना अर्को घटनासँग पूर्ण रूपमा सम्बन्धित छ । यसरी मार्क्सवादका सबै सिद्धान्तहरू एक अर्कामा आधारित छन्।मार्क्सले आफ्ना सिद्धान्तहरू त्यसरी नै विकास गरे, जसरी कुनै वैज्ञानिकले प्राकृतिक क्षेत्रमा आफ्ना सिद्धान्तहरू विकास र पत्ता लगाउँछन्।मार्क्सभन्दा अगाडि पनि धेरै समाज सुधारकहरू थिए, जसले सामाजिक विकृति र समस्याहरूको अध्ययन गरेका थिए, तर मार्क्स पहिलो चिन्तक थिए, जसले सामाजिक खराबी र समस्याहरूको अध्ययन गर्नुका साथै वैज्ञानिक ढंगले तिनीहरूको सामाजिक विश्लेषण पनि गरे।वैज्ञानिकको सफलता उसको कार्यप्रणालीमा भर पर्छ। सिद्धान्तको ज्ञान हासिल गर्नु मात्रै वैज्ञानिकका लागि सबै कुरा होइन। आफ्नो विचारलाई व्यवहारमा उतार्ने कार्यक्रम नबनाउँदासम्म वैज्ञानिक सफलता सम्भव छैन । मार्क्सले आफ्ना विचारहरू व्यवस्थित ढंगले प्रस्तुत गरे र साथसाथै एक दक्ष वैज्ञानिकले जस्तै आफ्ना विचारहरूलाई व्यवहारमा रूपान्तरण गर्न सक्ने पद्धतिबारे मानिसहरूलाई बताए।मार्क्सले आफ्ना प्रत्येक विचारलाई कुनै न कुनै सिद्धान्तमा आधारित गरेका थिए। मार्क्स एक सच्चा वैज्ञानिक जस्तै सिद्धान्तका प्रेमी थिए। उनले आफ्ना सिद्धान्तहरूको आधारमा यस्ता जटिल प्रश्नहरूको जवाफ दिन सक्थे, जसले उनीभन्दा अगाडिका विश्वका महान् दिमागहरू कब्जा गरिसकेका थिए।मार्क्स आफ्नो विचारले संसारमा परिवर्तन ल्याउने कुराको पक्षपाती थिए र उनले त्यो परिवर्तन ल्याउन सकिने विधि र अवस्थाको पनि वर्णन गरेका छन्, जसका उनी पक्षपाती थिए ।मार्क्स आफ्ना विचारहरूको पक्षमा संसारमा परिवर्तन ल्याउन सक्ने अवस्थाहरूबारे सचेत थिए। एंगेल्सले लेखेका छन्, “मार्क्स पहिलो क्रान्तिकारी थिए। उनको जीवनको वास्तविक उद्देश्य कुनै न कुनै रूपमा पूँजीवादी समाज र त्यसका राजनीतिक संस्थाहरूलाई अन्त्य गरी सर्वहारा वर्गलाई मुक्त गराउनु थियो।” शोषित वर्गका लागि मार्क्सको हृदय पग्लिन्थ्यो । मजदूरप्रति सहानुभूति थियो । मार्क्सले पूँजीवादी व्यवस्थाको विशाल भवनलाई ध्वस्त पार्ने र त्यसका भग्नावशेषहरूमा साम्यवादको भव्य महल निर्माण गर्ने प्रयास गरे। उनको यो प्रयासमा उनलाई धेरै सफलता मिल्यो ।मार्क्सलाई नयाँ युगको प्रवर्तक मानिन्छ। मार्क्सको दर्शन सत्यतामा आधारित छ ।यो पूर्ण र सन्तुलित छ तथा शक्तिशाली पनि छ। यस दर्शनको अध्ययनले मानिसलाई संसारको बारेमा राम्रो दृष्टिकोण राख्ने अवसर दिन सक्छ।

मार्क्सवादको लोकप्रियताको मुख्य कारण यसको व्यावहारिकता हो। यसका धेरै विश्वासहरू रूस र चीनमा प्रयोग गरियो, जसले पूर्ण सफलता पनि पायो। मार्क्सवादको सबैभन्दा ठूलो योगदान भनेको श्रमजीवी वर्गमा वर्गीय चेतना र एकतालाई जन्म दिनु हो । तिनीहरूको अवस्था सुधार गर्नु हो। मार्क्सका विचारहरूले श्रमजीवी वर्गमा चेतना जगाउन अनौठो सफलता हासिल गरेका छन् ।मार्क्सले पूँजीवादी व्यवस्थाका कमजोरीहरूमाथि प्रकाश पार्ने काम गरे। मार्क्सवादका अनुसार समाजमा शोषक र शोषितबीचको सङ्घर्ष सधैं चलिरहन्छ । शोषक वा पूँजीपति वर्ग सधैं आफ्नो नाफा कमाउन चिन्तित हुन्छ। यसका लागि उसले मजदूर र उपभोक्तालाई विभिन्न तरीकाले शोषण गरिरहन्छ । फलस्वरूप पूँजीपतिहरू झन सम्पन्न र गरिबहरू झन् गरीब हुँदै जान्छन्। समाजमा भोकमरी र बेरोजगारी बढ्दै जान्छ र यस्तो पूँजीवादी व्यवस्थाको अन्त्य नगरीकन आदर्श समाजको स्थापना हुन सक्दैन।यसरी मार्क्सवादी विचारधाराले शोषित, दमित, विभेदित र उपेक्षित मानवताको पक्ष लिएर आफूलाई निकै लोकप्रिय र आकर्षक रूपमा प्रस्तुत गरेको छ र विश्व राजनीतिमा आफैलाई एक शक्तिशाली चुनौतिको रूपमा समेत खडा गरेको छ ।

सन्दर्भ ग्रन्थहरू –

१) पूँजी – भाग १, भाग २, भाग ३ – कार्ल मार्क्स, नेपाली संस्करण, अनुवाद – रमेश सुनुवार, नारायण गिरी र देवेन्द्र तिम्ला, डिकुरा प्रकाशन।

२) दर्शनको दरिद्रता – कार्ल मार्क्स, नेपाली संस्करण, अनुवाद – नारायण गिरी, विश्व नेपाली प्रकाशन

३) ड्यूहरिङ मतखण्डन – एंगेल्स, नेपाली संस्करण, अनुवाद – रमेश सुनुवार र नारायण गिरी, मार्क्सवाद अध्ययनअनुसन्धान प्रतिष्ठानद्वारा प्रकाशित

४) प्रकृतिको द्वन्द्वात्मकता – एंगेल्स,  अनुवाद रमेश सुनुवार, नेपाली संस्करण,  प्रगति पुस्तक प्रकाशन

५) मार्क्सवादी राजनीतिक अर्थशास्त्र – रामराज रेग्मी,  नेपाली संस्करण, जागरण बुक हाउस

६) मार्क्सवादी-लेनिनवादी दर्शनशास्त्र प्रशिक्षण विधि, नेपाली संस्करण, प्रगति प्रकाशन मास्को

७) मार्क्सवादका आधारभूत सिद्धान्तहरु – नेपाली संस्करण, अनुवाद – रमेश सुनुवार, प्रगति पुस्तक सदन

८) मार्क्सवादी दर्शन – मोहन वैद्य किरण, प्रगितशिल अध्ययन केन्द्र

९) कार्ल मार्क्स – आर्थिक तथा दार्शनिक पाण्डुलिपि, नेपाली संस्करण, अनुवाद – हेमन्त प्रकाश ओली, जनविहानी राष्ट्रिय मासिक

१०) मार्क्सवाद र विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन – चन्द्रदेव जोशी, इन्डिगो इन्क

११) मार्क्सवादी साहित्य र जनयुद्धको सौन्दर्यशास्त्र – अखिल नेपाल लेखक संघ केस

१२) धर्मबारे मार्क्सवादी दृष्टिकोण – गोरख पाण्डेय नेपाली संस्करण, अनुवाद – बुद्धिसागर भट्टराई, माइलस्टोन प्रकाशन

१३) मार्क्सवादी लेनिनवादी  दशर्नशास्त्र – नारायणप्रसाद शर्मा, नेपाली भाषा एवं व्याकरण संरक्षण प्रतिष्ठान

१४) साहित्य र कला – मार्क्स र एंगेल्स, नेपाली संस्करण, अनुवाद – राजेन्द्र मास्के र सूर्य प्रकाश पौड्याल,  प्रगति प्रकाशन मास्को

१५) पेरिस कम्युन – मार्क्स र एंगेल्स, अनुवाद – राजेन्द्र मास्के, प्रगति पुस्तक प्रकाशन मास्को

१६) इतिहासको भौतिकवादी व्याख्या – मार्क्स एंगेल्स, अनुवाद – रमेश सुनुवार, प्रगति पुस्तक सदन

१७) संस्कृतिको इतिहाससम्बन्धी भौतिकवादी धारणा- मार्क्स एंगेल्स, विविध पुस्तक भण्डार

१८) माओ के बाद चीन मे मार्क्सवाद – कल्पना मिश्र,  हिन्दी संस्करण, ग्रन्थ शिल्पी

१९) समकालीनों की नजरों मे मार्क्स और एंगेल्स हिन्दी संस्करण

२०) लेनिन – मार्क्स एंगेल्स, प्रगति प्रकाशन मास्को

२१) मार्क्स का दर्शन – भूपेन्द्र नाथ सान्याल, हिन्दी संस्करण

२२) रामराज्य और मार्क्सवाद – राहुल सांकृत्यायन, हिन्दी संस्करण, राउल फाउण्डेसन

२३) कार्ल मार्क्स – राहुल सांकृत्यायन, हिन्दी, किताब महल

२४) विश्व सर्वहारा वर्गका महान गुरूहरूका उद्धरणहरू – नारायण गिरी, पैरवी बुक हाउस

२५) दार्शनिक रचनाहरु मार्क्सदेखि माओसम्म, नेपाली संस्करण – अनुवाद हेमन्त प्रकाश ओली, जागरण बुक हाउस

२६) मार्क्स्वाद र विद्रोह – लेनिन, अनुवाद राजेन्द्र मास्के, प्रगति प्रकाशन मास्को

२७) कार्ल मार्क्स र जोसेफ स्टालिनका अन्तर्वार्ताहरु – मोहन विक्रम सिंह

२८) दर्शनशास्त्रको प्रारम्भिक ज्ञान – भिक्टर आफानाशेभ, नेपाली संस्करण, प्रगति प्रकाशन मास्को

२९) मार्क्सवादी दर्शनशास्त्र – भिक्टर आफानास्येभ, अनुवाद – नरेद्र देवकोटा र साथीहरू

३०) मार्क्सवाद क्या है – एमिल वर्न्स, राहूल फाउण्डेसन

३१) मार्क्सवादी डाइलेक्टिक्स के समस्याएँ – अनिल राजिमवाले,  पिपुल पब्लिसिङ हाउस

३२) मार्क्स्वाद क्या है – आनिल राजिमवाले

३३) धर्म और मार्क्सवाद – एस एस कारखानिस

३४) आज के जमाने मे मार्क्स्वाद का महत्त्व – एजाज अहमद

३५) कार्ल मार्क्सको जीवनी – एफगेनिया स्तेपानोभा,  अनुवाद राजेन्द्र मास्के, प्रगति पुस्तक प्रकाशन मास्को

३६) कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र – मार्क्स–एंगेल्स, प्रगित पुस्तक प्रकाशन मास्को

३७) मार्क्सवादको पहिलो पुस्तक – सम्पादन भरतमोहन अधिकार, खोजी प्रकाशन गृह

३८) मार्क्स की पूँजी एक सरल परिचय – एडवर्ड एभेलिंग हिन्दी संस्करण, प्रकाशन संस्थान

३९) मार्क्स एंगेल्स रचना संग्रह सम्पूर्ण भाग १ देखि ४, नेपाली संस्करण, अनुवाद – राजेन्द्र मास्के, प्रगति प्रकाशन मास्को

४०) मार्क्सवादी अर्थशास्त्र पृष्ठभूमि, उद्भव र विकास – डा. विजय कुमार पैाडेल, माइलस्टोन प्रकाशन

४१) मार्क्सवादी पार्टी दर्शन – मौरिस कर्नफोर्थ

४२) मार्क्सवाद चिनारी पुस्तकमाला –  कृष्णदास श्रेष्ठ– पैरवी प्रकाशन

४३) मार्क्सवादको मूल सिद्धान्त – जनेश्वर वर्मा,  विविध पुस्तक भण्डार

४४) पूँजीवाद का संकट अउर मार्क्सवाद की चुनाँतियाँ – कृष्ण सिंह, समयान्तर

४५) मार्क्सवादी लेनिनवादी दर्शनशास्त्र – भिक्टर आफानास्येभ, अनुवाद राजेन्द्र मास्के

४६) कार्ल मार्क्सको आर्थिक विकासको सिद्धान्त– नारायण गिरी, http://www.narayangiri.wordpress.com

४७) ग्रण्ड्रिसे – कार्ल मार्क्स नेपाली संस्करण, अनुवाद – हेमन्त प्रकाश ओली (पाण्डुलिपि, अप्रकाशित)

४८) गोथा कार्यक्रमको आलोचना – कार्ल मार्क्स नेपाली संस्करण प्रगति पुस्तक प्रकाशन मास्को

४९) कार्ल मार्क्स जीवनी और शिक्षाएँ  – Zelda_Kahan_Coates

५०) अराजकतावाद और अराजकतावादी संघाधिपत्यवाद, हिन्दी – हिन्दी, मार्क्स–एंगेल्स–लेनिन, प्रगति प्रकाशन, मास्को

५१) सर्वहारा अधिनायकत्व – हिन्दी, मार्क्स–एंगेल्स–लेनिन, प्रगति प्रकाशन, मास्को

५२) क्रान्तिका साधनहरू – नेपाली, अनुवाद – रमेश सुनुवार

५३) मार्क्सवादी–लेनिनवादी सिद्धान्त के मूल तत्त्व, हिन्दी संस्करण, प्रगति प्रकाशन मास्को

५४) माक्सवाद लेनिनवाद माओवाद – केशवराज देवकोटा

५५) लूई बोनापार्त की अठारहवीं ब्रूमेर – कार्ल मार्क्स, हिन्दी, राहूल फाउण्डेसन

५६) मार्क्सवादको हाते पुस्तक – इन्द्रमोहन सिग्देल

५७) मार्क्सवादी साहित्य सिद्धान्तका प्रतिनिधिमूलक विचारहरू– प्रा डा कृष्णचन्द्र शर्मा, नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान

५८) अजेय र अमर जीवन बाँच्ने कार्ल मार्क्स – सिद्धीश्वरमान श्रेष्ठ, अक्षलोक प्रकाशन

५९) परिवार– एंगेल्स, अनुवाद एस एम श्रेष्ठ, अक्षलोक प्रकाशन

६०)Engels_The_Death_of_Karl_Marx

६१)Karl Marx – Value Price and Profit

६२)Karl Marx – Theory of surplus value- part 1-3

६३)Website Research about Marx and Marxism

६४)Critique of Hegel’s Philosophy of Right – Karl Marx

६५)The Difference Between the Democritean and Epicurean Philosophy of Nature – Karl Marx

६६)The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte – Karl Marx

६७)Marx’s notebooks on the history of technology

६८)The Philosophical Manifesto of the Historical School of Law – Karl Marx

६९)Theses on Feuerbach – Karl Marx

७०)Value, Price and Profit – Karl Marx

७१)Wage Labour and Capital – Karl Marx

७२)lenin_1933_the_teachings_of_karl_marx

७३)1954_the_paris_commune_karl_marx

७४)1981_a_contribution_to_the_critique_of_political_economy_karl_marx

७५)1943_the_eighteenth_brumaire_of_louis_bonaparte_karl_marx

७६)karl_marx_two_speeches_communist_league_1850

७७)marx-engels-collected-works-volume-1  -karl-marx

७८)Karl Marx The Grundrisse 1857

७९)Karl_Marx__A_brief_biographical_sketch_with_an_exposition_of_Marxism

८०)Karl_Marx__A_brief_biographical_sketch_with_an_exposition_of_Marxism

८१)Karl_Marx_and_Friedrich_Engels_on_the_Paris_Commune

८२)How to read Karl Marx – Ernst Fischer, AAkar

८३)An Encyclopedic Study of Marxist Philosophy – A C Molsey, Farsight publishers

८४) Karl Marx, Frederick Engels Collected Works volume 1-50