तारापुञ्जहरुलाई आफूतिर तानिरहेको रहस्यमय ‘द ग्रेट अट्र्याक्टर’

 

हाम्रो आकाशगंगाको सीमाभन्दा धेरै टाढा, करिब १५० देखि २५० मिलियन प्रकाशवर्ष पर, एउटा अचम्मको खगोलीय रहस्य लुकेको छ, जसलाई खगोलशास्त्रीहरूले “ग्रेट अट्र्याक्टर (The Great Attractor) भनेर नाम दिएका छन्। नाम सुन्दा कतै एउटा विशाल ब्ल्याक होल जस्तो लाग्न सक्छ, तर वास्तविकता अलि फरक र अझै रोचक छ। यो कुनै एकल वस्तु होइन, बरु अन्तरिक्षको एउटा यस्तो क्षेत्र हो जहाँ पदार्थको घनत्व असाध्यै धेरै छ, यति धेरै कि त्यसको गुरुत्वाकर्षणले सम्पूर्ण तारापुञ्ज (Galaxies) समूहहरूलाई आफूतर्फ तानिरहेको छ। अचम्म लाग्दो कुरा के भने, हाम्रो आफ्नै लोकल ग्रुप, जसमा मिल्की वे पनि पर्छ, त्यो खगोलीय तानातानको प्रभावबाट मुक्त छैन।

ब्रह्माण्ड विस्तार भइरहेको छ भन्ने कुरा आज स्थापित वैज्ञानिक तथ्य हो। तर विस्तारकै बीचमा पनि, ग्रेट अट्र्याक्टरको गुरुत्वाकर्षण यति शक्तिशाली छ कि यसले हाम्रो  आकाशगंगा समेतहजारौँ तारापुञ्जहरुलाई आफ्नो दिशामा तानेर बगाइरहेको छ। खगोलशास्त्रीहरूले यसलाई “कस्मिक फ्लो” भन्छन्। यो प्रवाह भिर्गो, हाइड्रा र सेन्टोरस सुपरक्लस्टरहरू हुँदै बगिरहेको छ, र हामी सबै करिब प्रतिक्षण ६०० किलोमिटरको वेगले त्यही दिशातर्फ सर्दैछौँ। यो सोच्दा अलि असहज पनि लाग्छ, हैन र? पृथ्वीमा बस्दा हामी स्थिर छौँ जस्तो लाग्छ, तर वास्तविकतामा हामी विशाल ब्रह्माण्डीय नदीमा बगिरहेका यात्रु हौँ।

ग्रेट अट्र्याक्टर अझै रहस्यमय हुनुको एउटा ठूलो कारण के हो भने, यसको ठूलो हिस्सा “जोन अफ एभ्वाइडन्स” नामको क्षेत्रमा पर्छ। यो त्यो क्षेत्र हो जहाँ मिल्की वेका धुलो र ताराहरू यति बाक्ला छन् कि त्यसभन्दा पछाडि के छ भन्ने कुरा साधारण टेलिस्कोपले देख्नै सक्दैन। दृश्य प्रकाशले काम नगरेपछि वैज्ञानिकहरूले एक्स–रे, इन्फ्रारेड र रेडियो तरंगको सहारा लिए। त्यही प्रविधिबाट मात्रै विस्तारै पर्दा पछाडिको दृश्य खुल्न थाल्यो।

यस्ता अध्ययनबाट के थाहा भयो भने, ग्रेट अट्र्याक्टर कुनै एक्लो संरचना होइन। यो “लानियाकेया” नामको अझै विशाल सुपरक्लस्टरको भाग हो, जसको अर्थ हवाई भाषामा “असीम आकाश” भन्ने हुन्छ। यही लानियाकेया सुपरक्लस्टरभित्र हाम्रो मिल्की वे पनि समेटिएको छ। अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा, ग्रेट अट्र्याक्टरको गुरुत्वाकर्षण शक्ति नर्मा क्लस्टरजस्ता विशाल र अझै पूर्ण रूपमा नदेखिएका आकाशगंगा समूहहरूले थप बलियो बनाइरहेका हुन सक्छन्। यहाँ कुनै रहस्यमय “कस्मिक भ्वाङ” छैन, बरु सामान्य पदार्थ र डार्क म्याटरको ठूलो मात्रा जम्मा भएर बनेको गहिरो गुरुत्वाकर्षण कुण्ड हो।

डार्क म्याटरको कुरा गर्दा झनै रोचक हुन्छ। यो पदार्थ प्रत्यक्ष देखिँदैन, प्रकाशसँग अन्तरक्रिया गर्दैन, तर गुरुत्वाकर्षणमार्फत आफ्नो उपस्थिति देखाउँछ। नासा, युरोपियन साउदर्न अब्जर्भेटरी (ESO) र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय खगोलीय संस्थाहरूका अध्ययनले ब्रह्माण्डको अधिकांश द्रव्यमान यही डार्क म्याटरले बनाएको संकेत गर्छन्। ग्रेट अट्र्याक्टरजस्ता संरचनाहरू बुझ्न डार्क म्याटरको भूमिका के हो भन्ने प्रश्न अत्यन्तै केन्द्रीय छ।

दशकौँदेखि अनुसन्धान भइरहे पनि ग्रेट अट्र्याक्टरको वास्तविक द्रव्यमान कति हो, यसको आकार कस्तो छ, र भविष्यमा यसले हाम्रो स्थानीय ब्रह्माण्डीय छिमेकलाई कति असर गर्छ भन्ने कुरा अझै पूर्ण रूपमा स्पष्ट भइसकेको छैन। यही अपूर्णता नै यसको सौन्दर्य पनि हो। यो ब्रह्माण्डको ती ठूला पहेलामध्ये एक हो, जसले हामीलाई सम्झाउँछ कि हामी जति जान्ने भएको ठान्छौँ, त्यसभन्दा धेरै कुरा अझै अज्ञात छन्।

सायद यही कारणले खगोल विज्ञान मानिसलाई तान्छ। हामी केवल ताराहरू गन्ने काम गर्दैनौँ, हामी आफ्नै अस्तित्वको दिशा बुझ्ने प्रयास गरिरहेका हुन्छौँ। ग्रेट अट्र्याक्टर जस्ता रहस्यहरूले पाठकलाई एउटा प्रश्न सोध्न बाध्य बनाउँछन्: साँच्चै नै आकाशगंगाहरू नै अदृश्य शक्तिहरूले तानिँदै छन् भने, हामी ब्रह्माण्डको कति सानो तर कति महत्त्वपूर्ण हिस्सा हौँ?

यही जिज्ञासाबाट खगोल विज्ञान सुरु हुन्छ, र यही जिज्ञासाले विज्ञानलाई अझ अगाडि उन्नतिको दिशातिर बढाउँछ।

चित्र स्रोत: https://i.pinimg.com