सत्ता केन्द्रित संस्कृतिबाट संस्थागत नेतृत्वतर्फको संक्रमण

नेपाली जनमानसमा कम्युनिष्ट सिद्धान्तको व्यापक प्रभाव छ तर त्यो प्रभाव दिनानुदिन खिइँदै र मासिँदै जाने खतरा बढ्दै गइरहेको छ । यसो हुनुका विविध कारणहरुमध्ये सबैभन्दा मुख्य कारण ‘नेतृत्व पद्दतिको अगतिशीलता’ अर्थात् सीमित व्यक्तिहरु ‘अनन्तकाल’सम्म नेतृत्वमा रहिरहने, उनीहरुकै हातमा अत्यधिक अधिकार केन्द्रीत गर्दै पार्टीका बहुपदहरु धारण गरिरहने तथा अनुभवहीनता र कम क्षमताको बहानामा पार्टी नेतृत्वमा युवाहरुलाई आउने सबै बाटा र ढोकाहरु बन्द गरिदिने उदेकलाग्दो चलन र परम्पराले जरो गाड्नु पनि हो । युवालाई नेतृत्वमा ल्याउनै पर्ने अवस्थामा पनि जनताका माझ भिजेका तथा उनीहरुले पत्याएका योग्य र क्षमतावानले हैन, सकेसम्म आफ्ना खल्तीको कोटरीकालाई मात्र अवसर दिने कुरा संस्कार जस्तै बनेको छ । त्यसबाहेक, पार्टीभित्र ठूला निर्णयहरु लिइँदा पर्याप्त छलफल विमर्श नहुने, बहुमतको सिद्धानत्अनुसार मतदानको प्रक्रियाबाटभन्दा पनि सीमित व्यक्तिहरुको तजबीजी मिलोमतोमा निर्णय लाद्ने विचित्रको अभ्यास हुने गर्छ, जसलाई ‘जनवादी केन्द्रीयता’को लेपनले ढाकछोप गर्ने गरिन्छ ।

उच्च पदस्थ नेताहरुको देवत्वकरण, जनतालाई चिढ्याउने हदसम्म उनीहरुको सार्वजनिक जयजयकार, पार्टीको निश्चित जिम्मेवारीमा पुगेपछि आफूलाई जनताको सेवक हैन, मालिक ठानेर गरिने व्यवहारले जनतामा कम्युनिष्ट पार्टी र सिद्धान्तप्रतिनै गहिरो असन्तोष र मोहभङ्गताको स्थिति चुलाउँदै लगेको छ ।

यो स्थितिलाई चिर्ने कसरी ? पार्टी र नेतृत्व प्रणालीको कसरी सुधार गर्न सकिन्छ ? यो आजको नेपालका सबै कम्युनिष्ट पार्टीहरुले घोत्लिनै पर्ने अहं सवाल हो । यसमा तत्कालै र तुरुन्तै सुधारका कामहरु नथाल्ने हो भने त्यो दिन आउन धेरै कुर्नुपर्ने छैन, जब नेपाली जनताको मनमस्तिष्कबाट कम्युनिष्टप्रतिको आस्था र भरोसा बिलाएर जानेछ । स्थितिमा बदलाव नआएमा ‘नेपालमा कुनै बेला व्यापक कम्युनिष्ट जनमत थियो अरे’ भन्ने दिन आउन बेर छैन ।

पार्टी र नेतृत्व प्रणालीको सुधारका सवालमा नेपालका स्वनामधन्य क्रान्तिकारी कम्युनिष्टहरुले ‘संशोधनवादी’को लेबल लगाएका चिनियाँ नेता देङ स्याओपिङको तलको भाषणबाट धेरै कुरा सिक्न सकिन्छ । उनले चीनको कम्युनिस्ट पार्टीको केन्द्रीय समितिको राजनीतिक ब्युरोको विस्तारित बैठकमा गरेको यो भाषणलाई सन् १९८० अगस्ट ३१ मा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको राजनीतिक ब्युरोले छलफल गरी अनुमोदन गरेको थियो।

दायित्वबोध

०००

 

साथीहरू,

यस विस्तारित बैठकको मुख्य उद्देश्य पार्टी र राज्य नेतृत्व प्रणालीको सुधारका साथै केही सम्बन्धित विषयहरूबारे छलफल गर्नु हो।

पहिलो,

पाँचौं राष्ट्रिय जनकंग्रेसको तेस्रो अधिवेशनको कार्यसूचीमा रहेको एक महत्वपूर्ण विषय भनेको राज्य परिषद् (State Council) को नेतृत्व परिवर्तन हुनेछ। प्रस्तावित परिवर्तनहरूमा निम्न बुँदाहरू छन्:

कामरेड हुआ गोफेङ अब प्रधानमन्त्रीको दोहोरो पदमा रहने छैनन्, यो जिम्मेवारी अब कामरेड झाओ जियाङले सम्हाल्नेछन्। कामरेड लि सियानियन, चेन युन, स्यु स्याङचिएन, वाङ चेन र म (वक्ता) उपप्रधानमन्त्रीको भूमिकाबाट हट्नेछौं ताकि ऊर्जावान साथीहरूले यो जिम्मेवारी लिन सकून्।

कामरेड वाङ रेनचोङ पनि उपप्रधानमन्त्रीको पदबाट हट्नेछन् ताकि उनी पार्टीको महत्वपूर्ण काममा केन्द्रित हुन सकून्। साथै, कामरेड छेन योंगगुईले स्वेच्छाले उपप्रधानमन्त्री पदबाट हट्न अनुरोध गरेका छन्, जुन पार्टीको केन्द्रीय समितिले अनुमोदन गरेको छ।

त्यस्तै, सम्बन्धित निकायहरूसँगको परामर्शपछि राष्ट्रिय जनकंग्रेसको स्थायी समिति र चिनियाँ जनराजनीतिक परामर्शदातृ सम्मेलन (CPPCC) का उपाध्यक्षहरूको पदमा केही नयाँ नियुक्तिहरूको प्रस्ताव गरिएको छ।

यी सबै परिवर्तनहरू केन्द्रीय समितिको राजनीतिक ब्युरो स्थायी समितिले बारम्बार छलफल गरिसकेको छ। अब यी विषयलाई केन्द्रीय समितिले आगामी राष्ट्रिय जनकंग्रेस र CPPCC को अधिवेशनमा औपचारिक रूपमा छलफलका लागि पेश गर्नेछ।

अब प्रश्न उठ्छ: किन केन्द्रीय समितिले राज्य परिषद्को नेतृत्वमा माथिका परिवर्तनहरू प्रस्ताव गरेको हो?

धेरै व्यक्तिहरूले एकै समयमा धेरै पदहरू सम्हाल्नु, वा धेरै उपपदहरू कायम राख्नु राम्रो होइन। कुनै पनि व्यक्तिको ज्ञान, अनुभव र उर्जा सीमित हुन्छ। एक व्यक्तिले धेरै पद सम्हाल्यो भने उसले आफ्ना जिम्मेवारीमा गहिरो ध्यान दिन सक्दैन, र अझ महत्वपूर्ण कुरा, यसले अन्य योग्य साथीहरूलाई नेतृत्वमा आउने अवसरबाट वञ्चित गराउँछ।

पहिलो कुरा, अत्यधिक अधिकार एकै व्यक्तिमा केन्द्रीकरण हुनु राम्रो होइन। यसले समाजवादी लोकतन्त्र र पार्टीको प्रजातान्त्रिक केन्द्रवादको अभ्यासमा बाधा पुर्‍याउँछ, समाजवादी निर्माणको प्रगति रोकिन्छ, र सामूहिक बुद्धिको उपयोग गर्न सकिंदैन। अत्यधिक केन्द्रीकरणले व्यक्तिगत निरङ्कुशताको बाटो खोल्दछ, जसले सामूहिक नेतृत्वलाई कमजोर बनाउँछ। अहिलेको अवस्थामा, यस्तो प्रवृत्ति नोकरशाही बढाउने प्रमुख कारण पनि हो।

दोस्रो कुरा, धेरै व्यक्तिहरूले एकै समयमा धेरै पदहरू सम्हाल्नु, वा धेरै उपपदहरू कायम राख्नु राम्रो होइन। कुनै पनि व्यक्तिको ज्ञान, अनुभव र उर्जा सीमित हुन्छ। एक व्यक्तिले धेरै पद सम्हाल्यो भने उसले आफ्ना जिम्मेवारीमा गहिरो ध्यान दिन सक्दैन, र अझ महत्वपूर्ण कुरा, यसले अन्य योग्य साथीहरूलाई नेतृत्वमा आउने अवसरबाट वञ्चित गराउँछ।

त्यस्तै, धेरै उपपदहरू राख्दा कामको प्रभावकारिता घट्छ, र यसले पनि नोकरशाही र औपचारिकताको प्रवृत्तिलाई बढावा दिन्छ।

तेस्रो कुरा, अब पार्टी र सरकारका कामहरूलाई स्पष्ट रूपमा अलग गर्ने समय आएको छ। पार्टीका मुख्य नेताहरूले सरकारी जिम्मेवारीबाट मुक्त भएपछि, उनीहरू पार्टीको नीति, सिद्धान्त र मार्गनिर्देशनको काममा केन्द्रित हुन सक्छन्। यसले पार्टीको केन्द्रीय समितिको एकीकृत नेतृत्वलाई बलियो बनाउँछ, सरकारका विभिन्न तहमा कार्यप्रणाली व्यवस्थित हुन्छ, र सरकारका कार्यशैली तथा अधिकारहरूको प्रभावकारी उपयोग गर्न सकिन्छ।

चौथो कुरा, दीर्घकालीन दृष्टिकोण राखेर नेतृत्व हस्तान्तरणको समस्या समाधान गर्नु आवश्यक छ। वरिष्ठ साथीहरू हाम्रो पार्टी र राष्ट्रका अमूल्य सम्पत्ति हुन् र उनीहरूको काँधमा अझै पनि ठूलो जिम्मेवारी छ। अहिलेको अवस्थामा उनीहरूको प्रमुख दायित्व भनेको भावी नेतृत्वका लागि योग्य उत्तराधिकारी चयन गर्न सहयोग गर्नु हो।

यो अत्यन्त गम्भीर र रणनीतिक महत्वको कार्य हो, जसले पार्टी र राज्यको नेतृत्वमा निरन्तरता र स्थिरता सुनिश्चित गर्न सहयोग गर्छ। नयाँ पुस्ताका साथीहरू अग्रपंक्तिमा आउने र पुराना साथीहरूले आवश्यक सुझाव र सहयोग दिने व्यवस्था यही सोचअनुसार गरिन्छ।

यी सबै विचारहरू केन्द्रीय समितिले पार्टी र राज्यको नेतृत्व प्रणालीमा आवश्यक सुधार गर्न प्रस्तुत गरेको हो।

पार्टी नेतृत्वको सन्दर्भमा त केन्द्रीय समितिले [१९८० फेब्रुअरीमा] सम्पन्न पाँचौं पूर्ण अधिवेशनमा सचिवालय पुनःस्थापना गर्ने निर्णय गरेर पहिलो पाइला चालिसकेको छ। पुनःस्थापना भएयता सचिवालयले उल्लेखनीय कार्य गरिरहेको छ।

अब राज्य परिषद्को नेतृत्व परिवर्तनसम्बन्धी प्रस्ताव यस प्रणाली सुधारको पहिलो चरण हो। समाजवादी आधुनिकीकरण र पार्टी तथा राज्यको राजनीतिक जीवनमा लोकतान्त्रिकरणको आवश्यकता पूरा गर्न, लाभदायक कुरालाई बढावा दिन र हानिकारक कुरालाई हटाउन हामीले पार्टी र राज्यको नेतृत्व प्रणालीसहित अन्य प्रणालीहरूमा व्यापक सुधार आवश्यक छ।

हामीले ऐतिहासिक अनुभवहरूलाई नियमित रूपमा समीक्षा गर्नुपर्छ, गहिरो अध्ययन र सर्वेक्षण गर्नुपर्छ, र सही विचारहरूको संश्लेषण गर्दै चरणबद्ध तरिकाले, केन्द्रीय तहदेखि सुरु गरेर, सुधारको प्रक्रियालाई निरन्तर र व्यवस्थित ढंगले अगाडि बढाउनुपर्छ।

दोस्रो

पार्टी र राज्य नेतृत्व प्रणाली तथा अन्य प्रणालीहरूको सुधार गर्नुको उद्देश्य समाजवादको विशेषताबाट पूर्ण लाभ उठाउनु र चीनको आधुनिकीकरणलाई तीव्र बनाउनु हो।

समाजवादको विशेषताबाट पूर्ण लाभ उठाउन हामीले अहिले र केही समयसम्मका लागि निम्न तीन प्रमुख उद्देश्यहरू हासिल गर्न कठिन मेहनत गर्नुपर्छ:

(१) आर्थिक क्षेत्रमा, उत्पादन शक्तिको तीव्र विकास गर्नु र जनताको भौतिक तथा सांस्कृतिक जीवनलाई क्रमशः सुधार गर्नु।

(२) राजनीतिक क्षेत्रमा, जनताको लोकतन्त्रलाई पूर्ण रूपमा अभ्यास गर्नु, यस्ता प्रभावकारी माध्यमहरू सुनिश्चित गर्नु जसले गर्दा सम्पूर्ण जनताले साँच्चिकै राज्यको कामकाजमा सहभागी हुन पाऊन्, विशेषगरी आधारभूत तहका सरकारी निकायहरूमा तथा उद्योग, संस्था सञ्चालनमा सहभागी हुने अधिकार प्रयोग गर्न सकून्; नागरिकका अन्य सम्पूर्ण अधिकारहरू पनि पूर्ण रूपमा प्रयोग गर्न सकून्; क्रान्तिकारी कानुनी प्रणालीलाई परिपूर्ण बनाउनु; जनतामाझका विरोधाभासहरूलाई सही रूपमा समाधान गर्नु; सबै शत्रुतापूर्ण शक्तिहरू र आपराधिक गतिविधिहरूलाई दबाउनु; जनताको उत्साह जगाउनु; र स्थिरता, एकता र जीवन्तताले भरिएको राजनीतिक अवस्थालाई सुदृढ गर्नु र विकास गर्नु।

समाजवादी आधुनिकीकरणको अभियानमा हाम्रो लक्ष्य भनेको आर्थिक रूपमा विकसित पूँजीवादी देशहरूलाई समेट्नु हो; र राजनीतिक रूपमा, उनीहरूको तुलनामा अझ सशक्त र समृद्ध लोकतन्त्रको निर्माण गर्नु हो।

(३) सांगठनिक क्षेत्रमा, हामीले माथिका लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न चाहन्छौं भने समाजवादी आधुनिकीकरणका लागि चार आधारभूत सिद्धान्तप्रति प्रतिबद्ध र व्यावसायिक ज्ञान भएका धेरैजसो युवा कर्मचारीहरू पत्ता लगाउने, तालिम दिने, प्रयोग गर्ने र बढुवा गर्ने कार्य तत्काल आवश्यक छ।

समाजवादी आधुनिकीकरणको अभियानमा हाम्रो लक्ष्य भनेको आर्थिक रूपमा विकसित पूँजीवादी देशहरूलाई समेट्नु हो; र राजनीतिक रूपमा, उनीहरूको तुलनामा अझ सशक्त र समृद्ध लोकतन्त्रको निर्माण गर्नु हो। हामी तिनीहरूको तुलनामा अझ बढी र अझ राम्रो प्रशिक्षित पेशेवरहरू उत्पादन गर्ने लक्ष्य लिएका छौं। यी तीनवटा लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न समय फरक-फरक लाग्न सक्छ। तर विशाल समाजवादी राष्ट्रको हैसियतले हामीले यी लक्ष्यहरू हासिल गर्न सक्छौं र गर्नैपर्छ। हाम्रो पार्टी र राज्य संस्थाहरूको मूल्यांकन यही आधारमा हुनुपर्छ कि ती संस्थाहरूले हामीलाई यी लक्ष्यहरूतर्फ अगाडि बढाउन कति सहयोग गर्छन्।

अब म संगठनात्मक रूपले समाजवादको विशेषताबाट कसरी अधिकतम लाभ उठाउने र विभिन्न तहका पार्टी तथा सरकारका निकायहरूमा नेतृत्वको नवीकरण सचेतपूर्वक कसरी गर्ने भन्ने विषयमा केही विस्तारमा कुरा गर्न चाहन्छु, जसबाट अझ बढी युवा र व्यावसायिक रूपमा सक्षम व्यक्तिहरूलाई नेतृत्वमा ल्याउन सकियोस्।

हामीले यतिखेर चार आधारभूत सिद्धान्तहरूलाई ध्यानमा राख्दै व्यावसायिक ज्ञान र व्यवहारिक अनुभव भएका युवा साथीहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा अघि बढाउनुपर्थ्यो । तर वर्षौँसम्म हामीले त्यो गर्न सकेनौँ। त्यसपछि, “सांस्कृतिक क्रान्ति” को समयमा, लिन प्याओ र ग्याङ्ग अफ फोरद्वारा थुप्रै कर्मचारीहरूलाई दमन गरियो, जसका कारण हाम्रो कर्मचारी व्यवस्थापन गम्भीर रूपमा प्रभावित भयो। यही एक कारण हो कि अहिले विभिन्न तहका धेरैजसो नेताहरू निकै वृद्ध भइसकेका छन्। योग्य जनशक्तिको प्रश्न मुख्यतः सांगठनिक नीति (organizational line) को विषय हो। हामीले ठूलो मात्रामा तालिमप्राप्त जनशक्ति उत्पादन गर्नुपर्नेछ, र अहिले हाम्रो प्रमुख कार्य भनेको उत्कृष्ट युवा र मध्यम उमेरका कर्मचारीहरू पहिचान गर्ने र आवश्यक परे केही नियमहरू पनि छल्दै अगाडि ल्याउने हो । यो केही वृद्ध नेताहरूको व्यक्तिगत इच्छा मात्र होइन, यो हाम्रो आधुनिकीकरण अभियानको वस्तुगत र अत्यन्त जरुरी आवश्यकता हो।

केही साथीहरू चिन्तित छन् कि युवा र मध्यम उमेरका कर्मचारीहरूलाई अगाडि ल्याउँदा कतिपय पक्षधर (factionalist) वा “सांस्कृतिक क्रान्ति” को समयमा कुटपिट, तोडफोड र लुटपाटमा संलग्न भएका व्यक्तिहरूलाई पनि चयन गरिएला। उनीहरूको चिन्ता पूर्णरूपमा निराधार छैन, किनभने केही स्थानीय निकाय र विभागहरूमा नेतृत्व अझै मजबुत छैन, र पक्षधरहरूले यस अवस्थालाई आफ्ना मानिसहरूलाई अघि बढाउने अवसरको रूपमा प्रयोग गर्न सक्छन्। मैले यसै वर्षको जनवरी ६ मा दिएको भाषणमा भनेजस्तै, हामीले सांगठनिक र वैचारिक क्षेत्रमा ग्याङ्ग अफ फोरको बाँकी प्रभावलाई कम आँकनु हुँदैन, र यस बिषयमा पूर्ण सतर्क रहनुपर्छ।

जो लिन प्याओ, च्याङ्ग चिङ्ग वा त्यस्तै अरूलाई पछ्याउँदै “विद्रोह” का नाममा अगाडि आएका थिए, जो विचारमा पक्षधर छन्, वा जसले कुटपिट, तोडफोड, लुटपाट गरे उनीहरूलाई कहिल्यै पनि अगाडि ल्याउनु हुँदैन । कोही यस्ता व्यक्ति पहिले नै नेतृत्वको भूमिकामा छन् भने, तिनीहरूलाई निस्कलंक रूपमा हटाउनुपर्छ। सतर्कता खुकुलो पारेर हामीले यस्ता केहीलाई नेतृत्वमा आउन दिएमा, तिनीहरूले फेरि पनि दाँत देखाएर हिंड्ने, मिलेर काम गर्ने, र आफूलाई लुकाउने काम गर्छन् भने त्यसले हामीलाई गम्भीर क्षति पुर्याउन सक्छ।

हामी अब कहिल्यै पनि क्याडरहरूलाई यति चाँडो बढुवा गर्ने गल्ती गर्नेछैनौं कि उनीहरू रकेट वा हेलिकप्टर जस्तै एक्कासि माथि पुगून्।

केही साथीहरू कर्मचारीहरूलाई एकैचोटि होइन, बिस्तारै एक तहबाट अर्को तहमा बढुवा गर्नुपर्छ भन्छन् । साँच्चै भन्ने हो भने, १९७५ मा मैले पनि "सांस्कृतिक क्रान्ति" का त्रुटिपूर्ण अभ्यासहरूमा असहमति जनाउँदै त्यस्तै विचार व्यक्त गरेको थिएँ। हामी अब कहिल्यै पनि क्याडरहरूलाई यति चाँडो बढुवा गर्ने गल्ती गर्नेछैनौं कि उनीहरू रकेट वा हेलिकप्टर जस्तै एक्कासि माथि पुगून्।

सामान्यतः क्याडरलाई बिस्तारै बढुवा गर्नु भनेको उनीहरूले आफ्नो पेसागत ज्ञान सिक्न, आफूलाई परिक्षणमा पार्न, जनतामाझ काम गर्न, अनुभव बटुल्न जस्ता प्रक्रियाबाट गुज्रनुपर्छ भन्ने अर्थमा हो। तर हामी सधैँ एउटै पुरानो “सिँढी”को सोचमै अडिग रहन सक्दैनौं।

बढुवाको क्रममा हामीले जिल्ला, जिल्ला हुँदै अञ्चल अनि प्रदेश तहमा बढुवा गर्ने हालको पार्टी तथा सरकारी प्रणालीले तोकेको क्रमलाई मात्र आधार मान्न मिल्दैन। सबै पेसा र व्यवसायहरूमा पनि आफ्नो छुट्टै “सिँढी”, श्रेणी र पदवी प्रणाली हुनुपर्छ। समाजवादी निर्माणको प्रगतिसँगै हामी क्याडरहरूको बढुवा र तालिमप्राप्त जनशक्तिको उपयोगका लागि नयाँ आवश्यकता र नयाँ तरिकाहरू तय गर्नेछौं।

आगामी दिनमा धेरै पदहरू प्रतिस्पर्धात्मक परीक्षा मार्फत मात्र भरिनेछन्, र पदवीहरू त्यही आधारमा प्रदान गरिनेछ। पुरानो "सिँढी" को सोचलाई हटाएर वा नयाँ परिस्थितिका लागि उपयुक्त नयाँ सिँढी सिर्जना गरेर मात्र हामी परम्परागत अवरोधहरूलाई तोड्न सक्छौं।

तर सिँढी पुरानो होस् वा नयाँ, हामीले केवल भाषणमै युवा र मध्यम उमेरका क्याडरहरूलाई बढुवा गर्नुपर्छ भन्ने कुरा दोहोर्याएर हुँदैन। साँच्चिकै योग्य क्याडरहरूलाई सही समयमा, व्यवहारमा पनि बढुवा गर्नुपर्छ। हामी यो कुरामा हतार गर्न सक्दैनौं, तर यदि अत्यधिक ढिलो गर्यौं भने हाम्रो आधुनिकीकरण कार्यक्रम झनै ढिलो हुनेछ। के यो पहिल्यै पर्याप्त ढिलो भइसकेको छैन र?

उत्कृष्ट योग्य उम्मेदवारहरूका लागि भने एक प्रकारको "हलुका सिँढी"को व्यवस्था हुनुपर्छ, ताकि उनीहरूले केही भरिएका सिँढीहरू उफ्रँदै छिटो माथि जान सकून्। युवा र मध्यम उमेरका क्याडरहरूका लागि ठाउँ बनाउने उद्देश्यले नै हामीले पदहरूको दोहोरो जिम्मेवारी घटाउने र अत्यधिक केन्द्रीकरण हटाउने प्रस्ताव राखेका हौं।

यदि सबै सिँढीहरू पहिल्यै भरिएका छन्, वा खाली सिँढीहरूमा उक्लन अनुमति छैन भने, ती नयाँ क्याडरहरू कसरी माथि आउन सक्छन्?

केही साथीहरू युवा मानिसहरू अनुभवहीन हुन सक्छन् र जिम्मेवारी सम्हाल्न सक्षम नहुन सक्छन् भनेर चिन्तित छन् । तर मेरो विचारमा, यसका लागि चिन्ता गर्नु आवश्यक छैन। जब हामी कसैलाई अनुभवी वा अनुभवहीन भन्छौं, त्यो सापेक्षिक कुरा हो। खुला रूपमा भन्ने हो भने, के यो सत्य होइन कि पुराना क्याडरहरू पनि आधुनिकीकरण अभियानमा देखा परेका नयाँ समस्याहरू समाधान गर्ने अनुभवबाट वञ्चित हुन सक्छन् र त्यसैकारण गल्ती गर्न सक्छन्?

हामीमध्ये धेरैजसो आफ्नो बीसको दशक वा तीसको दशकमा उच्च तहको क्याडर भयौं र महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी पायौं। आजका युवा वा मध्यम उमेरका केही साथीहरू हामीभन्दा त्यति नै जानकार छन् भन्ने कुरा स्वीकार गर्नु पर्छ।

हो, सामान्यतया युवाहरूको अनुभव थोरै हुन्छ। तर तपाईंले एकपल्ट फर्केर हेर्नुभयो भने, हामीमध्ये धेरैजसो आफ्नो बीसको दशक वा तीसको दशकमा उच्च तहको क्याडर भयौं र महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी पायौं। आजका युवा वा मध्यम उमेरका केही साथीहरू हामीभन्दा त्यति नै जानकार छन् भन्ने कुरा स्वीकार गर्नु पर्छ।

उनीहरू संघर्षमा परिक्षण हुने र नेतृत्वको अनुभव प्राप्त गर्ने अवसरबाट वञ्चित भएको कारण उनीहरूको परीक्षण पर्याप्त भएको छैन। आखिर, यदि त्यो जिम्मेवारी तपाईंको हैन भने तपाईं त्यसको चिन्ता पनि गर्नुहुन्न। जब जिम्मेवारी दिइन्छ, तब युवा र मध्यम उमेरका साथीहरूले बिस्तारै दक्षता हासिल गर्छन्।

स्वतन्त्रता प्राप्तिपछिको समयदेखि हालसम्म विश्वविद्यालय, कलेज र प्राविधिक माध्यमिक विद्यालयहरूबाट स्नातक भएका ७ देखि ८ लाख जनसंख्यामध्ये धेरैजसो श्रमिक वा किसान पृष्ठभूमिका हुन् र उनीहरूले दस वर्षभन्दा बढी समय कठिन परिस्थितिमा काम गरेका छन्। कलेज वा प्राविधिक शिक्षा नपाए पनि केही युवा वा मध्यम उमेरका क्याडरहरूसँग व्यवहारिक अनुभव छ। उनीहरूको सामान्य ज्ञानको स्तर तुलनात्मक रूपमा कम हुन सक्छ, तर तिनीहरूलाई योजनाबद्ध तालिम र शिक्षा दिइयो भने धेरैजना “लाल र विज्ञ” बन्न सक्छन्।

थुप्रै युवा र मध्यम उमेरका क्याडरहरू अहिले नै विभिन्न क्षेत्रमा मुख्य शक्ति बनेका छन्। तिनीहरू आम जनताको अवस्था र भावना बुझ्न पुराना, आधार तहबाट टाढा रहेका क्याडरहरूभन्दा बढी सक्षम छन्।

त्यसैगरी, थुप्रै युवाहरूले कडा परिश्रम र आत्म-अध्ययनमार्फत योग्यता हासिल गरेका छन्। गाउँमा बसोबास गरिरहेका शिक्षित युवामध्ये केहीले जनजीवनसँग मिलेर बस्दा विशेष सीप सिकेका छन्। वास्तवमा, थुप्रै युवा र मध्यम उमेरका क्याडरहरू अहिले नै विभिन्न क्षेत्रमा मुख्य शक्ति बनेका छन्। तिनीहरू आम जनताको अवस्था र भावना बुझ्न पुराना, आधार तहबाट टाढा रहेका क्याडरहरूभन्दा बढी सक्षम छन्।

हाम्रो कामका धेरै क्षेत्रमा, हामी यिनै युवा र मध्यम उमेरका क्याडरहरूमा निर्भर छौं। तर तिनीहरूसँग निर्णय लिने अधिकार छैन, किनभने उनीहरूलाई औपचारिक रूपमा बढुवा गरिएको छैन। त्यसैले तिनीहरूले बारम्बार माथिबाट निर्देशन माग्नुपर्छ। यही कारणले हाम्रो प्रशासनिक ढिलासुस्ती (bureaucratism) बढेको छ।

जोड गरेर भन्नुपर्दा, हामीले युवा र मध्यम उमेरका क्याडरहरूको यो ठूलो समूहलाई कम आँक्नु हुँदैन। तीमध्ये धेरैजना राजनीतिक रूपमा सही दिशामा छन्, पक्षपाती (factionalist) गतिविधिमा संलग्न छैनन्, सोच विचार सही छ, र राम्रो व्यावसायिक ज्ञान पनि राख्छन्। त्यसैले किन हामी उनीहरूलाई परम्परागत नियमहरू एकछिन छोडेर चयन र प्रयोग नगर्ने?

केही उद्यम र अन्य निकायहरूमा नेतृत्वका लागि स्वयंसेवक बनेका वा जनताले चुनेका क्याडरहरू माथिबाट तोकिएका क्याडरहरूभन्दा छिटो र राम्रो काम गरेका छन्। के यसले हामीलाई सोच्न बाध्य पार्दैन?

सक्षम युवा र मध्यम उमेरका क्याडरहरू हरेक क्षेत्रमा छन्। वर्षौंसम्म उनीहरूले लिन प्याओ, च्याङ चिङ्ग र तिनका समर्थकहरूको “सांस्कृतिक क्रान्ति” का गलत गतिविधिहरूप्रति असहमति जनाए, सक्रिय वा मौन प्रतिरोध गरे। उनीहरू राजनीतिक रूपमा ठीक देखिन्छन्, व्यावसायिक रूपमा सक्षम छन् र मेहनत गर्न इच्छुक छन्। यस्ता मानिसहरू सबै व्यवसाय, पेशा र निकायहरूमा पाइन्छन्। समस्या के हो भने, हामीले तिनीहरूलाई न त पहिचान गर्यौं, न त बढुवा नै।

हाम्रा केही साथीहरू आफ्नो वरपरका मानिसहरूमै सीमित हुन्छन् र आफूले चिनेका व्यक्तिहरूलाई बढुवा गर्छन्, जनताको बीचमा गइकन योग्य व्यक्तिहरूको खोजी गर्दैनन्।

जहाँसम्म केही त्यस्ता मानिसहरूको कुरा छ, जो राम्रो रूपमा तालिम प्राप्त गरेका थिए तर केही समय लिन प्याओ, च्याङ्ग चिङ्ग आदिका प्रभावमा परी गल्ती गरे, तिनीहरूले आफ्ना गल्तीहरू साँच्चिकै महसूस गरेका छन् र दृष्टिकोण परिवर्तन गरेका छन् भने, उनीहरूलाई तिरस्कृत गर्नु हुँदैन।

हाम्रा केही साथीहरू आफ्नो वरपरका मानिसहरूमै सीमित हुन्छन् र आफूले चिनेका व्यक्तिहरूलाई बढुवा गर्छन्, जनताको बीचमा गइकन योग्य व्यक्तिहरूको खोजी गर्दैनन्। यो पनि एउटा प्रकारको नोकरशाही हो।

हामीले “सांस्कृतिक क्रान्ति” बाट पाठ सिक्नुपर्छ। साथै, देशमा आधुनिकीकरणको विशाल कार्यभार रहेको र थुप्रै क्याडरहरू त्यसका लागि उपयुक्त नरहेको यथार्थलाई गम्भीरतापूर्वक बुझ्नुपर्छ।

हामीले दृष्टि साँघुरो बनाउने प्रवृत्ति पार गर्नु छ र दीर्घकालीन दृष्टिकोण लिनुपर्छ। अहिले हामीसँग विचारधारा, राजनीति र संगठनात्मक दृष्टिले सही मार्गदर्शन छ भने, हामी निस्सन्देह थुप्रै उत्कृष्ट युवा र मध्यम उमेरका व्यक्तिहरूलाई नेतृत्वमा लैजान सक्छौं, जसले हाम्रो अभियानको उत्तराधिकारी सुनिश्चित गर्छन्, सायद अघिल्लो पुस्ताभन्दा अझ राम्रो तरिकाले।

तर यो गर्न हामीले साहसी तर सावधानीपूर्वक काम गर्नुपर्छ, गहिरो अध्ययन र अनुसन्धान गर्नुपर्छ, र सकेसम्म धेरै मानिसहरूको राय लिनुपर्छ।

कामरेड चेन युनले भनेका थिए कि क्याडर चयन गर्दा राजनीतिक शुद्धता र व्यावसायिक दक्षता दुवैमा जोड दिनुपर्छ। राजनीतिक शुद्धता भन्नाले मुख्यतः समाजवादी मार्गमा अडिग रहनु र पार्टी नेतृत्वलाई समर्थन गर्नु हो। यही कुरालाई पूर्वशर्त मानेर उनले थपे–  हाम्रो क्याडरहरूको औसत उमेर कम गर्न, तिनीहरूलाई अझ शिक्षित बनाउने, र व्यावसायिक रूपमा योग्य बनाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ।

उनले भने अनुसार, यस्ता क्याडरहरूको नियुक्ति र बढुवा प्रणालीगत ढंगले गर्नुपर्छ। यी विचारहरू निकै सान्दर्भिक छन्।

तर धेरैजसो साथीहरूले क्याडरहरूको उमेर घटाउने कुरा मात्रै होइन, उनीहरूलाई शिक्षित र व्यावसायिक बनाउने विषयलाई पनि बेवास्ता गरेका छन्। यो पनि दीर्घकालीन “बायाँपन्थी सोच” को असर हो, जसले बुद्धिजीवीहरूलाई हेर्ने दृष्टिकोणलाई प्रभावित गरेको छ।

हाम्रो सामु खडा भएको समस्या के हो भने, केही क्याडरहरूको सोच मात्रै होइन, हालको संगठनात्मक संरचनाले पनि चीनको चार आधुनिकीकरणका लागि अत्यावश्यक दक्ष जनशक्तिको छनोट र प्रयोगमा बाधा पुर्‍याइरहेको छ।

हामी आशा गर्छौं कि सबै तहका पार्टी समिति र संगठन विभागहरूले यस क्षेत्रमा ठूला परिवर्तन गर्नेछन्, मनको गाँठो फुकाउनेछन्, सबै बाधाहरू पार गर्नेछन्, पुराना परम्पराबाट बाहिर निस्कने साहस देखाउनेछन्, र पुरातन संरचना र कर्मचारी व्यवस्थालाई सुधार गर्ने कार्यमा लाग्नेछन्।

त्यस्तै, हामीले आशा गरेका छौं कि तिनीहरूले परम्परागत नियमहरू एकपटक छाडेर योग्य व्यक्तिहरूको खोजी, तालिम, र प्रयोगमा लाग्नेछन्, र यस्ता मानिसहरूलाई दबाउने वा उनीहरूको प्रतिभा खेर फाल्ने जुनसुकै प्रयासको पनि दृढ प्रतिरोध गर्नेछन्।

पछिल्लो दशकभन्दा बढीको परिक्षणपछि, हाम्रा युवा र मध्यम उमेरका साथीहरूको राजनीतिक दृष्टिकोण नेतृत्व र सामान्य सदस्यहरू दुवैका लागि धेरै हदसम्म स्पष्ट भइसकेको छ।

अझै पनि वृद्ध साथीहरू यहाँ हुनुहुन्छ, त्यसैले हामी नेतृत्व र जनताको संयुक्त प्रयास गर्छौं भने सही क्याडर छान्न सक्छौं। अवश्य पनि, हामीले यो कार्य चरणबद्ध रूपमा गर्नु पर्छ, तर अत्यधिक ढिलो गर्नु हुँदैन।

यदि हामीले अहिलेको अवसर गुमाउँछौं र यो समस्याको समाधान त्यसबेलासम्म रोकिन्छ जबसम्म वृद्ध साथीहरू रहँदैनन् भने, त्यो धेरै ढिलो हुनेछ, र त्यो समाधान अझ कठिन हुनेछ। त्यस अवस्थामा हामी वृद्ध साथीहरूले एउटा ऐतिहासिक गल्ती गरेका हुनेछौं।

०००

पार्टी र राज्यका हाम्रा केही विद्यमान प्रणाली र संस्थाहरूमा यस्ता समस्याहरू छन् जसले समाजवादको उत्कृष्टता पूर्ण रूपमा प्रकट हुन नदिने गरी गम्भीर बाधा पुर्‍याएका छन्। यिनीहरूलाई इमानदारीपूर्वक सुधार नगरेसम्म, आधुनिकताको तत्काल आवश्यकतालाई पूरा गर्न हामीबाट अपेक्षा गर्न गाह्रो हुन्छ, र हामी जनताबाट गहिरो रूपमा टाढा पर्न सक्छौं।

हाम्रो पार्टी र राज्यको नेतृत्व प्रणाली तथा क्याडर प्रणालीका सन्दर्भमा मुख्य समस्याहरू हुन्: नोकरशाहीतन्त्र (ब्युरोक्रेसी), अधिकारको अत्यधिक केन्द्रीकरण, पितृसत्तात्मक प्रवृत्तिहरू, नेतृत्व पदहरूमा दीर्घकालीन पदावधि, र विभिन्न प्रकारका विशेषाधिकारहरू।

नोकरशाहीतन्त्र हाम्रो पार्टी र राज्यको राजनीतिक जीवनमा अझै पनि ठूलो र व्यापक समस्या बनेको छ। यसको हानिकारक अभिव्यक्तिहरूमा यस्ता व्यवहारहरू पर्दछन्: जनताबाट माथि उठेर बोल्ने; अधिकारको दुरुपयोग गर्ने; वास्तविकता र जनताबाट अलग्गिएर बस्ने; देखावटी कुरामा धेरै समय खर्च गर्ने; खोक्रो भाषण गर्ने; जड सोचमा अडिने; पुराना परम्परामा बाँधिएर बस्ने; प्रशासनिक निकायहरूमा आवश्यकता भन्दा बढी जनशक्ति राख्ने; ढिलो गर्ने, काममा अक्षम हुने र जवाफदेही नहुने; आफ्ना वचनमा टिक्न नसक्ने; समस्या समाधान नगरी कागजपत्र मात्र घुमाउने; अरूलाई दोष दिने; आफूलाई कुनै ठूलो अधिकारी सम्झने; अरूलाई सधैं हप्काउने; व्यक्तिगत रिसइवीमा आक्रमण गर्ने; प्रजातन्त्र दबाउने; माथिल्लो र तल्लो तहलाई धोका दिने; मनोमानी गर्ने; कृपावाद गर्ने; घूस दिने; र कानूनको विपरीत भ्रष्ट आचरणमा संलग्न हुने। यस्ता कार्यहरू हामीकहाँ मात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरूमा पनि सहन नसकिने हदसम्म पुगेका छन्।

नोकरशाहीतन्त्र एक पुरानो र जटिल ऐतिहासिक प्रक्रिया हो। विगतका नोकरशाहीतन्त्रसँग केही समानता भए तापनि, आजको चिनियाँ नोकरशाहीतन्त्रमा केही विशेषताहरू छन्। यो न त पुरानो चीनको नोकरशाहीतन्त्रजस्तै हो, न त पूँजीवादी देशको जस्तो। हामीले लामो समयदेखि समाजवादी प्रणाली र योजनाका लागि अनिवार्य ठानेका हाम्रो अत्यधिक केन्द्रीकृत व्यवस्थापन प्रणालीसँग  यसको घनिष्ठ सम्बन्ध छ । नेतृत्व तहका संस्थाहरूले यस्तो धेरै कामको जिम्मा लिएका छन् जुन उनीहरूले लिनै नहुने, लिन नसक्ने वा कुशलतापूर्वक गर्न नसक्ने किसिमका छन्। उपयुक्त नियम, प्रक्रिया र लोकतान्त्रिक केन्द्रियताको सिद्धान्तअनुसार काम गरिएको भए, यी कुराहरू तल्लो तहका उद्यम, संस्था वा समुदायहरूले सजिलै गर्न सक्ने थिए।

कर्मचारीहरू दिनभर माथिल्लो तहलाई प्रतिवेदन लेख्ने, निर्देशन माग्ने, कागजमा टिप्पणी गर्ने र फाइल घुमाउने काममा मात्र व्यस्त हुन्छन्।

तर व्यवहारमा यी सबै कुरा पार्टी र सरकारका उच्च निकायहरूलाई पठाइने परम्परा बसिसकेको छ। यति धेरै र जटिल कामको जिम्मा कसैले पनि, चाहे ऊ कति नै सक्षम किन नहोस्, लिन सक्दैन। आजको विशेष खालको नोकरशाहीतन्त्रको मुख्य कारण यही हो भन्न सकिन्छ। अर्को कारण चाहिँ, लामो समयदेखि हाम्रो पार्टी र सरकारी संस्थाहरूमा तथा उद्यम र संस्थाहरूमा कडाइका साथ लागू हुने प्रशासनिक नियम, स्पष्ट कार्यक्षेत्र र जिम्मेवारी प्रणालीको अभाव हो। अधिकांश निकायहरू र पदहरूको लागि स्पष्ट सन्दर्भ–सीमा छैन, जसले गर्दा ठूला साना सबै खालका जिम्मेवारी स्वतन्त्र र उत्तरदायी रूपमा सम्हाल्न सक्ने अवस्था रहँदैन। कर्मचारीहरू दिनभर माथिल्लो तहलाई प्रतिवेदन लेख्ने, निर्देशन माग्ने, कागजमा टिप्पणी गर्ने र फाइल घुमाउने काममा मात्र व्यस्त हुन्छन्।

केही व्यक्तिहरू गम्भीर रुपमा स्वार्थपरक विभागीय सोचले ग्रस्त छन्। उनीहरू जहिले पनि जिम्मेवारीबाट बच्न खोज्छन्, सत्ता कब्जा गर्न खोज्छन्, र अन्यसँग झगडा गर्छन्, केवल आफ्नै इकाइको स्वार्थ मात्र हेर्छन्। अझ दुःखद त के भने, हामीसँग क्याडरहरूको नियुक्ति, पुरस्कार, सजाय, अवकाश, राजीनामा वा बर्खास्तीका लागि कुनै नियमित विधि छैन। उनीहरूले राम्रो काम गरे वा नगरे, उनीहरूसँग 'फलामको कचौरा' जस्तै स्थायित्व हुन्छ। काममा लगाइन्छ तर हटाइँदैन; बढुवा हुन्छ, घटुवा हुँदैन। यसरी गर्दा कर्मचारी संख्या अनावश्यक रूपमा बढ्छ, अनावश्यक प्रशासनिक तहहरू र नाउँको मात्रै पदहरू थपिन्छन्, जसले नोकरशाहीतन्त्रलाई झनै बढाउँछ। त्यसैले यी प्रणालीहरूलाई आधारभूत रूपमा सुधार गर्नु अपरिहार्य छ।

काममा लगाइन्छ तर हटाइँदैन; बढुवा हुन्छ, घटुवा हुँदैन। यसरी गर्दा कर्मचारी संख्या अनावश्यक रूपमा बढ्छ, अनावश्यक प्रशासनिक तहहरू र नाउँको मात्रै पदहरू थपिन्छन्, जसले नोकरशाहीतन्त्रलाई झनै बढाउँछ।

अवश्य पनि, नोकरशाहीतन्त्र सोचाइको ढाँचासँग पनि सम्बन्धित छ। तर सोचाइको ढाँचा सुधार्नका लागि पहिले सम्बन्धित प्रणालीहरू सुधार गर्नुपर्छ। यही कारणले गर्दा नोकरशाहीतन्त्र हटाउने हाम्रो पटक–पटकको प्रयासले खासै प्रगति गरेको छैन। मैले माथि उल्लेख गरेका समस्याहरू समाधान गर्न व्यापक कार्य आवश्यक छ, जसमा शिक्षादेखि वैचारिक संघर्षसम्म समेटिन्छ। तर यी गर्नैपर्छ। नगर्ने हो भने, हाम्रो आर्थिक तथा अन्य काममा महत्वपूर्ण प्रगति गर्नु असम्भव हुनेछ।

व्यक्तिको वा केही व्यक्तिहरूको हातमा अत्यधिक अधिकार केन्द्रित हुनु भनेको अधिकांश कार्यकर्ताहरूले कुनै निर्णय गर्ने अधिकार नपाउनु हो, जबकि थोरै व्यक्तिहरू भने अत्यधिक बोझ बोकिरहेका हुन्छन्।

अत्यधिक केन्द्रीयकरणको अर्थ हो– पार्टीको नेतृत्वलाई केन्द्रित बनाउने नाममा सबै खाले अधिकार पार्टी कमिटीहरूमा अनुचित र अन्धाधुन्ध रूपमा केन्द्रित गरिनु। अझ भन्नुपर्दा, ती पार्टी कमिटीहरूको अधिकार पनि प्रायः केही सचिवहरू, विशेषतः पहिलो सचिवहरूको हातमा सिमित हुने गर्छ, जसले सबै कुराहरू निर्देशन र निर्णय गर्छन्। यसरी "केन्द्रित पार्टी नेतृत्व" अन्ततः व्यक्तिको नेतृत्वमा रूपान्तरित हुने गर्छ। यस्तो समस्या देशभरका सबै तहका नेतृत्व निकायहरूमा फरक-फरक स्तरमा विद्यमान छ। व्यक्तिको वा केही व्यक्तिहरूको हातमा अत्यधिक अधिकार केन्द्रित हुनु भनेको अधिकांश कार्यकर्ताहरूले कुनै निर्णय गर्ने अधिकार नपाउनु हो, जबकि थोरै व्यक्तिहरू भने अत्यधिक बोझ बोकिरहेका हुन्छन्। यसले अनिवार्य रूपमा नोकरशाही सोचको विकास गर्छ, विभिन्न गल्तीहरू गराउँछ, र पार्टी तथा सरकारी संस्थाहरूका सबै तहमा प्रजातान्त्रिक जीवन, सामूहिक नेतृत्व, लोकतान्त्रिक केन्द्रवाद र व्यक्तिगत उत्तरदायित्वसहितको कार्यविभाजनलाई क्षति पुर्‍याउँछ।

यो प्रवृत्ति चीनकै इतिहासमा रहेको सामन्ती निरंकुशताको प्रभावसँग सम्बन्धित छ, साथै कमिन्टर्नको समयका विभिन्न देशहरूका कम्युनिस्ट पार्टीहरूमा शक्तिको अत्यधिक केन्द्रिकरणले पनि यस्तो परिपाटीलाई बल पुर्‍याएको हो। ऐतिहासिक रूपमा, हामीले पनि पार्टीद्वारा केन्द्रवाद र एकताको सुनिश्चितता, विकेन्द्रिकरणको विरोध, र स्वायत्तताको दाबीविरुद्धको लडाइँमा अत्यधिक जोड दिएका थियौँ। तर हामीले आवश्यक स्तरको विकेन्द्रीकरण र तल्लो तहका संस्थाहरूलाई आवश्यक निर्णय गर्ने अधिकार हस्तान्तरण गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा कमै ध्यान दिएका थियौँ। हामीले केहीपटक केन्द्रीय र स्थानीय निकायबीच अधिकार बाँड्ने प्रयास त गर्‍यौँ, तर पार्टी संस्थाहरू, सरकारी निकायहरू, आर्थिक संस्थाहरू र जनसंगठनहरूको काम र अधिकारको परिधि स्पष्ट रूपमा कहिल्यै परिभाषित गर्न सकेनौँ।

यसको अर्थ यो होइन कि पार्टीद्वारा केन्द्रवाद र एकताको सुनिश्चितता आवश्यक छैन, वा कुनै पनि अवस्थामा त्यसलाई जोड दिनु गलत हो, वा विकेन्द्रिकरण र स्वायत्तताको दाबीको विरोध कहिल्यै गर्नु हुँदैन। तर समस्या के हो भने हामीले यी विषयहरूमा अत्यधिक जोड दिँदै आएको छौँ, र विकेन्द्रिकरण र स्वायत्तताको दाबी भन्नाले के जनाइन्छ भन्ने कुरासमेत स्पष्ट नगरीकनै हामीले काम गर्‍यौँ।

व्यक्तिगत रूपमा अधिकारको अत्यधिक केन्द्रिकरणसँगै, क्रान्तिकारी पंक्तिभित्र विद्यमान पितृसत्तात्मक शैलीले व्यक्तिलाई संगठनभन्दा माथि राख्दछ, र संगठन तिनका हातको उपकरण मात्र बन्न पुग्छ।

अब हाम्रो पार्टी देशको सत्ताधारी पार्टी भएको छ, विशेषतः जबदेखि हामीले उत्पादनका साधनहरूको स्वामित्वको समाजवादी रूपान्तरणलाई मूलतः पूरा गरिसकेका छौँ, पार्टीको केन्द्रीय कार्य अघिल्लो अवस्थाभन्दा फरक भइसकेको छ। अहिले हामी एक अत्यन्त कठिन र जटिल समाजवादी निर्माण कार्यमा लागिरहेका छौँ। यस्तो अवस्थामा अधिकारको अत्यधिक केन्द्रिकरण हाम्रो समाजवादी उद्देश्यको विकाससँग असंगत बन्दै गएको छ। लामो समयसम्म हामीले यस कुरालाई पर्याप्त रूपमा नबुझ्नु सांस्कृतिक क्रान्तिको एक मुख्य कारण थियो, र हामीले त्यसको निकै महँगो मूल्य चुकायौँ। अब पनि यस समस्याको समाधान खोज्न ढिला गर्नु हुँदैन।

पार्टीभित्र जब कुनै ठूलो विषयमा छलफल गरिन्छ, त्यहाँ प्रायः पर्याप्त प्रजातान्त्रिक विचारविमर्श हुँदैन। हतारमा एक वा केही व्यक्तिहरूद्वारा निर्णय लिइन्छ, र बहुमतको सिद्धान्तअनुसार मतदान गरिने प्रक्रिया कहिल्यै लागू हुँदैन।

व्यक्तिगत रूपमा अधिकारको अत्यधिक केन्द्रिकरणसँगै, क्रान्तिकारी पंक्तिभित्र विद्यमान पितृसत्तात्मक शैलीले व्यक्तिलाई संगठनभन्दा माथि राख्दछ, र संगठन तिनका हातको उपकरण मात्र बन्न पुग्छ। पितृसत्तात्मक शैली एउटा पुरानो सामाजिक प्रवृत्ति हो, जुन प्राचीनकालदेखि नै अस्तित्वमा रहँदै आएको छ र पार्टीमा यसले गम्भीर क्षति पुर्‍याएको छ। चेन तुस्यु, वाङ मिङ र झाङ गुओताओ सबैको शैली पितृसत्तात्मक नै थियो। झुनयी बैठक (१९३५) देखि समाजवादी रूपान्तरण सम्पन्न हुने समयसम्म, केन्द्रीय समिति र अध्यक्ष माओले सधैं सामूहिक नेतृत्व र लोकतान्त्रिक केन्द्रवादप्रति उचित ध्यान दिएका थिए, जसका कारण पार्टीभित्र प्रजातान्त्रिक जीवन सामान्यरूपमा चलेको थियो। तर दुर्भाग्यवश, यो राम्रो परम्परा न त कायम रह्यो, न त कडाइका साथ लागू गरिने प्रणालीमा परिणत भयो।

उदाहरणका लागि, पार्टीभित्र जब कुनै ठूलो विषयमा छलफल गरिन्छ, त्यहाँ प्रायः पर्याप्त प्रजातान्त्रिक विचारविमर्श हुँदैन। हतारमा एक वा केही व्यक्तिहरूद्वारा निर्णय लिइन्छ, र बहुमतको सिद्धान्तअनुसार मतदान गरिने प्रक्रिया कहिल्यै लागू हुँदैन। यसले देखाउँछ कि लोकतान्त्रिक केन्द्रवाद अझै पनि कडाइका साथ लागू गरिएको व्यवस्था बन्न सकेको छैन।

१९५८ मा "अतिशीघ्र प्रगति" को विरोधपछि र १९५९ मा "दायाँपन्थी विचलन" विरुद्धको अभियानपछि पार्टी र राज्यभित्रको प्रजातान्त्रिक जीवन क्रमशः अस्वाभाविक हुँदै गयो। "एक व्यक्तिले नै निर्णय गर्ने", "व्यक्तिपूजा गर्ने", र "व्यक्तिलाई संगठनभन्दा माथि राख्ने" जस्ता पितृसत्तात्मक शैलीहरू क्रमशः बढ्दै गए। लिन प्याओले “शिखर सिद्धान्त” प्रचार गरे, जसमा माओ अध्यक्षका कुरा सर्वोच्च निर्देशन ठानिन्थ्यो। यो विचारधारा पार्टी, सेना र देशभर व्यापक थियो।

ग्याङ अफ फोरको पतनपछि पनि केही समयसम्म व्यक्तिपूजा जारी रह्यो। केही नेताहरूको सम्मानमा आयोजित स्मृति कार्यक्रमहरूले पनि व्यक्तिपूजाको गन्ध दिइरहेका थिए। हालै केन्द्रीय समितिले व्यक्तिको प्रचार कम गर्नुपर्ने निर्देशन जारी गरेको छ। निर्देशनमा भनिएको छ कि अनुचित स्मृति प्रवृत्तिहरू केवल विलासिता, खर्च र जनतासँग टाढिएको संकेत मात्र होइन, इतिहास केही व्यक्तिहरूद्वारा बनाइन्छ भन्ने भ्रम पनि सिर्जना गर्छ  । यो जुन पार्टीभित्र र बाहिर मार्क्सवादी शिक्षाका लागि र सामन्तीय तथा पूँजीवादी विचारधारालाई हटाउने दिशामा बाधक हुन्छ।

यस निर्देशनमा केही व्यावहारिक सुधारका नियमहरू पनि समावेश गरिएका छन्, र यो दस्तावेज निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ।

अझै पनि केही उच्चपदस्थ नेताहरूका स्वागत तथा बिदाइ भोजहरू आयोजना गरिन्छन्, उनीहरू जाने ठाउँमा ट्राफिक रोकिन्छ, व्यापक प्रचार गरिन्छ । यो अत्यन्त अनुचित व्यवहार हो। हामीलाई जनताबाट गहिरो रूपमा टाढा पुर्‍याइरहेका यस्ता सबै प्रवृत्तिहरूलाई माथिल्लो स्तरदेखि नै पूर्णरूपमा प्रतिबन्धित गर्नुपर्छ।

यहाँ एउटा कुरा थप उल्लेख गर्नुपर्छ – १९५८ पछि अध्यक्ष माओ र केन्द्रीय समितिका केही नेताहरूका लागि विभिन्न स्थानहरूमा आवास निर्माण गरियो। ग्याङ अफ फोर पतनपछि पनि झोंगनानहाईमा यस्ता केही निर्माण कार्यहरू जारी नै रहे। यी सबैले नराम्रो असर पारे र ठूलो खर्चसमेत गराए। अझै पनि केही उच्चपदस्थ नेताहरूका स्वागत तथा बिदाई भोजहरू आयोजना गरिन्छन्, उनीहरू जाने ठाउँमा ट्राफिक रोकिन्छ, व्यापक प्रचार गरिन्छ । यो अत्यन्त अनुचित व्यवहार हो। हामीलाई जनताबाट गहिरो रूपमा टाढा पुर्‍याइरहेका यस्ता सबै प्रवृत्तिहरूलाई माथिल्लो स्तरदेखि नै पूर्णरूपमा प्रतिबन्धित गर्नुपर्छ।

धेरै ठाउँ र एकाइहरूमा अझै पनि यस्तो पितृसत्तात्मक चरित्र पाइन्छ, जसको हातमा सीमाहीन शक्ति हुन्छ। अरू सबै जनाले तिनको अगाडि पूर्ण रूपमा आज्ञाकारी हुनुपर्छ, र कहिलेकाहीँ व्यक्तिगत रूपमा पनि तिनसँग बाँधिनुपर्ने अवस्था आउँछ। हाम्रो संगठनात्मक सिद्धान्तमध्ये एउटा हो– तल्लो तहका पार्टी संगठनहरू माथिल्ला संगठनहरूको अधीनमा रहन्छन्। यसको अर्थ, तल्लो संगठनले माथिल्लो संगठनबाट आउने निर्देशन र निर्णयहरू कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। तर यसको मतलब यो होइन कि पार्टीका साथीहरूबीच समानताको सम्बन्ध हुन सक्दैन।

माथिल्लो तहका साथीहरूले तल्लो तहका साथीहरूलाई घमण्डका साथ आदेश दिनुहुँदैन, र पार्टीको विधान वा देशको कानुनको उल्लङ्घन हुने कार्य गराउन त झन् मिल्दैन। कुनै पनि व्यक्ति आफ्नो उच्च पदस्थ व्यक्तिलाई चाकरी गर्न वा अन्धभक्त भएर “निष्ठावान्” बन्न खोज्नुहुँदैन।

सबै पार्टी सदस्यहरूले–नेतृत्वको जिम्मेवारी लिनेहरू र साधारण सदस्यहरूले पनि–एक अर्कालाई बराबरीको व्यवहार गर्नुपर्छ, समान रूपमा आफ्नो अधिकारको उपयोग गर्न पाउने हुनुपर्छ, र जिम्मेवारी पनि बराबरीका साथ पूरा गर्नुपर्छ। माथिल्लो तहका साथीहरूले तल्लो तहका साथीहरूलाई घमण्डका साथ आदेश दिनुहुँदैन, र पार्टीको विधान वा देशको कानुनको उल्लङ्घन हुने कार्य गराउन त झन् मिल्दैन। कुनै पनि व्यक्ति आफ्नो उच्च पदस्थ व्यक्तिलाई चाकरी गर्न वा अन्धभक्त भएर “निष्ठावान्” बन्न खोज्नुहुँदैन।

प्रभु र अधीनस्थबीचको सम्बन्ध त्यो हुनुहुँदैन जुन सम्बन्धको आलोचना कमरेड माओ चिच्याएर गर्थे– बिरालो र मुसाको सम्बन्ध। यो त्यो सम्बन्ध पनि हुनुहुँदैन जुन पुरानो समाजमा राजा र प्रजा, बुबा र छोराबीच, वा कुनै गुटका नेता र उसका अनुयायीहरूबीच पाइन्थ्यो। यस्ता पितृसत्तात्मक प्रवृत्तिहरू नै केही कमरेडहरूले गम्भीर गल्तीहरू गर्न पुगेका कारणमध्ये एक हुन्। लिन प्याओ र च्याङ चिङ्गको प्रतिक्रान्तिकारी समूहको निर्माण पनि पार्टीभित्र बाँचिरहेकै यस्ता प्रवृत्तिहरूसँग असम्बन्धित थिएन।

नेतृत्व पदमा आजीवन कार्यकालको परिपाटीसँगै सामन्ती प्रभावहरू जोडिएका छन्, र पार्टीभित्र क्याडरहरूको अवकाश र बर्खास्तीसम्बन्धी उचित नियमहरू नभएकै कारण पनि यो समस्यामा निरन्तरता आएको हो।

सिधा कुरा के हो भने– यस्ता प्रवृत्तिहरूलाई पूर्ण रूपमा उन्मूलन नगरेसम्म पार्टीभित्रको लोकतन्त्र, र त्यससँगै समाजवादी लोकतन्त्र पनि असम्भव नै रहन्छ।

नेतृत्व पदमा आजीवन कार्यकालको परिपाटी सँगै सामन्ती प्रभावहरू जोडिएका छन्, र पार्टीभित्र क्याडरहरूको अवकाश र बर्खास्तीसम्बन्धी उचित नियमहरू नभएकै कारण पनि यो समस्यामा निरन्तरता आएको हो। क्रान्तिकारी युद्धका बेलामा जब हामी सबै जवान थियौं, वा पचासको दशकमा जब हामी जीवनको उत्कर्षमा थियौं, त्यो बेला अवकाशको सवाल उठेन। तर त्यसपछिको समयमा पनि हामीले यो समस्या समाधान नगर्नु बुद्धिमानी थिएन। यद्यपि त्यो समयको परिस्थितिमा यो समस्या समाधान सम्भव थिएन या थिएन भन्ने कुरा छुट्टै विषय हो।

एघारौं केन्द्रीय समितिको पाँचौं पूर्ण बैठकमा छलफल  गरिएको  पार्टीको संशोधित विधानको मस्यौदामा नेतृत्व पदमा आजीवन कार्यकाल हटाउने प्रस्ताव राखिएको थियो। अहिलेको दृष्टिले हेर्दा, यो प्रस्तावलाई अझ संशोधन र परिशिष्ट गर्नुपर्ने देखिन्छ। मुख्य कुरा के हो भने– चुनाव, भर्ती, नियुक्ति, बर्खास्ती, मूल्याङ्कन, महाभियोग, र रोटेशनको प्रणाली सुधार गर्नुपर्छ, र परिस्थिति अनुसार सबै तह र श्रेणीका नेतृत्व क्याडरहरूका कार्यकाल र अवकाशका लागि स्पष्ट र उपयुक्त नियमहरू तयार गर्नुपर्छ। कुनै पनि नेतृत्व क्याडरले अनिश्चितकालसम्म पदमा रहनु हुँदैन।

आज पनि केही क्याडरहरू अझै आफूलाई जनताको सेवक नभई मालिक ठान्छन्, र पदको दुरुपयोग गरी व्यक्तिगत लाभ लिन खोज्छन्। यसले जनमानसमा गहिरो असन्तोष जन्माएको छ र पार्टीको प्रतिष्ठामा आँच पुगेको छ।

“सांस्कृतिक क्रान्ति”का बेला लिन प्याओ र ग्याङ अफ फोरले आफूहरूका लागि विशेष सुविधा सुनिश्चित गर्न हरसम्भव प्रयास गरे, र जनतालाई ठूलो दुःख दिए। आज पनि केही क्याडरहरू अझै आफूलाई जनताको सेवक नभई मालिक ठान्छन्, र पदको दुरुपयोग गरी व्यक्तिगत लाभ लिन खोज्छन्। यसले जनमानसमा गहिरो असन्तोष जन्माएको छ र पार्टीको प्रतिष्ठामा आँच पुगेको छ।

यदि यस्ता प्रवृत्तिहरूलाई दृढतापूर्वक नरोके, क्याडरहरू नै बेकाबु र भ्रष्ट हुने खतरा बढ्छ। हामी आज जुन विशेषाधिकारको विरोध गर्दैछौं, ती कानुन वा विद्यमान नियमले अस्वीकृत राजनीतिक र आर्थिक लाभहरू हुन्। व्यक्तिगत विशेषाधिकारप्रतिको लालसाले अझै पनि सामन्ती प्रभावहरू बाँकी छन् भन्ने देखाउँछ ।

पुरानो चीनबाट हामीले एक बलियो सामन्ती निरंकुशताको परम्परा र कमजोर लोकतान्त्रिक कानुनी परम्परा ग्रहण गरेका थियौं। मुक्तिपछि पनि हामीले जनताको लोकतान्त्रिक अधिकारको संरक्षण गर्ने क्रमबद्ध नियमावली सचेतपूर्वक तयार गरेनौं। हाम्रो कानुनी प्रणाली अझै अपूर्ण छ र यसको महत्वलाई आवश्यक ध्यान दिइएको छैन। विशेषाधिकार कहिलेकाहीँ रोकिए पनि, आलोचित भए पनि, अर्को पटक फेरि फस्टाउने स्थिति आउँछ।

विशेषाधिकार उन्मूलन गर्न, हामीले विचारधारात्मक समस्यासँगै नियम र व्यवस्थासम्बन्धी समस्याहरू पनि समाधान गर्नुपर्छ। सबै नागरिकहरू कानुन र नियमहरूको अगाडि समान हुन्, र सबै पार्टी सदस्यहरू पार्टीको विधान तथा अनुशासनको अगाडि समान छन्।

प्रत्येक व्यक्तिलाई कानुनले तोकेको अधिकार र कर्तव्य बराबरीको रूपमा लागु हुन्छ, र कोही पनि अरूको हानि गर्दै लाभ लिन मिल्दैन, न त कानुन उल्लङ्घन गर्न मिल्छ। जो कसैले कानुन उल्लङ्घन गर्छ, उसलाई सार्वजनिक सुरक्षा निकायबाट अनुसन्धान गरी कानुन अनुसार न्यायिक कारवाहीमा ल्याइनुपर्छ। कोही पनि कानुन कार्यान्वयनमा हस्तक्षेप गर्न पाउँदैन, र जो कानुन तोड्छ, उसलाई उन्मुक्ति दिन मिल्दैन।

यस्तै, कोहीले पनि पार्टी विधान वा अनुशासनको उल्लङ्घन गर्न पाउँदैन, र जो गर्छ, उसमाथि अनुशासनात्मक कारवाही अनिवार्य छ। पार्टी अनुशासन कार्यान्वयनमा कोहीले हस्तक्षेप गर्न मिल्दैन, र जो हस्तक्षेप गर्छ, उसलाई उन्मुक्ति दिनुहुँदैन।

सार्वजनिक निगरानीको प्रणाली अनिवार्य छ– यसबाट आम जनता र पार्टी सदस्यहरूले क्याडरहरू, विशेषगरी नेतृत्व तहमा रहेका क्याडरहरूलाई निगरानी गर्न सक्छन्।

यी सिद्धान्तहरू दृढ रूपमा लागू गरिएपछि मात्र विशेषाधिकारको खोजी, कानुन र अनुशासन उल्लङ्घनजस्ता समस्याहरूको पूर्ण रूपमा अन्त्य सम्भव हुनेछ।

सार्वजनिक निगरानीको प्रणाली अनिवार्य छ– यसबाट आम जनता र पार्टी सदस्यहरूले क्याडरहरू, विशेषगरी नेतृत्व तहमा रहेका क्याडरहरूलाई निगरानी गर्न सक्छन्। जनताले सबैभन्दा सशक्त अधिकार पाउनु पर्छ– जो कोही विशेषाधिकार खोज्दै हिँड्छ, आलोचना र शिक्षापछि पनि नसुध्रिए, ती व्यक्तिहरूलाई उजुरी गर्न, महाभियोग लगाउन, हटाउन वा फिर्ता बोलाउन जनतालाई कानुनअनुसार अधिकार हुनुपर्छ। जनताले ती व्यक्तिहरूले गैरकानुनी रूपमा लिएको सम्पत्ति फिर्ता गराउन र कानुन वा अनुशासन अनुसार दण्डित गराउन पनि माग गर्न पाउनुपर्छ।

पदअनुसारको अधिकारको दायरा, राजनीतिक वरिष्ठता, र क्याडरहरूको भौतिक सुविधा सम्बन्धमा स्पष्ट नियमावली तयार हुनुपर्छ। यहाँ सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा के हो भने–एक निष्पक्ष निगरानी गर्ने निश्चित संरचना हुनैपर्छ।

प्रणालीहरू सुदृढ छन् भने, ती खराब मानिसहरूको कार्यहरूमा पनि नियन्त्रण गर्न सक्छन्। तर ती प्रणालीहरू असुदृढ छन् भने, ती असल मानिसहरूका प्रयासमा बाधा हुन सक्छन्, वा कतिपय अवस्थामा त उनीहरूलाई गलत दिशामा समेत धकेल्न सक्छन्।

यो सत्य हो कि विगतमा हामीले गरेका केही गल्तीहरू केही नेताहरूको सोच्ने तरिका र कार्यशैलीका कारण भए। तर ती गल्तीहरू हाम्रो संगठनात्मक र कार्य प्रणालीका समस्यासँग अझ बढी सम्बन्धित थिए। प्रणालीहरू सुदृढ छन् भने, ती खराब मानिसहरूको कार्यहरूमा पनि नियन्त्रण गर्न सक्छन्। तर ती प्रणालीहरू असुदृढ छन् भने, ती असल मानिसहरूका प्रयासमा बाधा हुन सक्छन्, वा कतिपय अवस्थामा त उनीहरूलाई गलत दिशामा समेत धकेल्न सक्छन्।

त्यति मात्र होइन, कामरेड माओ जेदोङ जस्तो महान् व्यक्तित्व पनि केही असुदृढ प्रणालीहरू र संस्थाहरूको प्रभावमा परे, जसका कारण पार्टी, राष्ट्र र स्वयं उहाँका लागि गम्भीर दुर्भाग्य उत्पन्न भयो। अहिले पनि हामीले हाम्रो समाजवादी प्रणालीको कार्यशैलीलाई सुधार गरेनौं भने, मानिसहरू प्रश्न गर्नेछन्: किन यो प्रणालीले त्यस्ता समस्याहरू समाधान गर्न सक्दैन, जुन पूँजीवादी प्रणालीले गर्न सक्छ? यस्ता तुलना एकपक्षीय हुन सक्छन्, तर त्यसकारण मात्र हामीले तिनलाई वेवास्ता गर्नु हुँदैन।

स्टालिनले समाजवादी वैधानिकता (socialist legality) लाई गम्भीर रूपमा क्षति पुर्‍याए, यस्तो कार्य गरे जुन कामरेड माओ जेदोङले भनेजस्तै बेलायत, फ्रान्स वा अमेरिका जस्ता पश्चिमी मुलुकहरूमा सम्भव हुने थिएन। तर यद्यपि कामरेड माओ यो कुरा जानकार हुनुहुन्थ्यो, उहाँले व्यवहारमा हाम्रो नेतृत्व प्रणालीको समस्या समाधान गर्न सक्नु भएन। अन्य कारणहरूका साथसाथै, यही कारणले "साँस्कृतिक क्रान्ति" नामक दशक लामो विपत्तिको जन्म भयो। यो एउटा गहिरो पाठ हो, जसबाट सिक्नुपर्छ।

यसको अर्थ व्यक्तिगत रूपमा संलग्न व्यक्तिहरूले आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्नु हुँदैन भन्ने होइन । बरु नेतृत्व प्रणाली र संगठनात्मक प्रणालीका समस्याहरू अझ मौलिक, व्यापक र दीर्घकालीन छन्, र ती समस्याहरूले हाम्रो मुलुकका समग्र हितहरूमा ठूलो असर पार्छन् भन्न खोजिएको हो । यही प्रश्न हो जसले हाम्रो पार्टी र राज्यको राजनीतिक स्वरूप परिवर्तन हुने वा नहुने भन्ने कुरासँग सीधा सम्बन्ध राख्दछ। त्यसैले यसले सम्पूर्ण पार्टीको गम्भीर ध्यान आकर्षित गर्नुपर्छ।

हालको प्रणालीमा रहेका कमजोरीहरू हटाइएनन् भने विगतमा देखा परेका केही गम्भीर समस्याहरू पुनः देखापर्न सक्छन् । केवल ती कमजोरीहरूलाई योजनाबद्ध, प्रणालीगत र गहिरो सुधारमार्फत दृढतापूर्वक हटाउँदा मात्र जनताले हाम्रो नेतृत्व, पार्टी र समाजवादप्रति विश्वास गर्नेछन्। अनि मात्र हाम्रो अभियानको भविष्य साँच्चै असीम सम्भावनाले भरिएको हुनेछ।

पार्टी र राज्य नेतृत्व प्रणालीका दोषहरूबारे छलफल गर्दा, हामी कामरेड माओ जेदोङले आफ्नो अन्तिम वर्षहरूमा गरेका गल्तीहरूको कुरा नगरी बस्न सक्दैनौं। जनगणतन्त्र चीनको स्थापना पछिको हाम्रो पार्टीको इतिहाससम्बन्धी केही प्रश्नहरूमा बन्न लागेको प्रस्तावमा माओ जेदोङ विचारधाराको विधिवत् व्याख्या गरिनेछ र उहाँको जीवनभरका योगदान तथा कमजोरीहरूको वस्तुनिष्ठ मूल्याङ्कन गरिनेछ, जसमा "साँस्कृतिक क्रान्ति" का बेला उहाँबाट भएका गल्तीहरूको आलोचना पनि समावेश गरिनेछ।

कामरेड माओले आफ्नो जीवनभर पार्टी, देश र जनताको निम्ति अमर योगदान गर्नुभयो। उहाँका योगदानहरू मुख्य छन्, गल्तीहरू गौण। तर योगदानको कारणले गल्तीहरू उल्लेख नगर्नु भौतिकवादी दृष्टिकोण होइन। त्यसैगरी, गल्तीको कारणले योगदानहरू नकार्नु पनि भौतिकवादी दृष्टिकोण होइन।

हामी कम्युनिष्टहरू पूर्णरूपमा भौतिकवादी हौँ। त्यसैले साँचो तथ्यका आधारमा जुन कुरा स्वीकार्नुपर्छ, त्यो स्वीकार्नुपर्छ, र जुन कुरा अस्वीकार गर्नुपर्छ, त्यो अस्वीकार गर्नुपर्छ। कामरेड माओले आफ्नो जीवनभर पार्टी, देश र जनताको निम्ति अमर योगदान गर्नुभयो। उहाँका योगदानहरू मुख्य छन्, गल्तीहरू गौण। तर योगदानको कारणले गल्तीहरू उल्लेख नगर्नु भौतिकवादी दृष्टिकोण होइन। त्यसैगरी, गल्तीको कारणले योगदानहरू नकार्नु पनि भौतिकवादी दृष्टिकोण होइन।

"साँस्कृतिक क्रान्ति" एक भूल थियो र असफलता पनि, किनकि यो माओ जेदोङ विचारधाराका वैज्ञानिक सिद्धान्तहरूको पूर्णतः विरुद्धमा थियो। ती सिद्धान्तहरू, जुन दीर्घकालीन अभ्यासद्वारा परिक्षित र प्रमाणित भइसकेका छन्, विगतमा हामीलाई विजय दिलाउने मार्गदर्शक बने, र आगामी संघर्षका दिनहरूमा पनि ती नै हाम्रो मार्गदर्शक विचारधाराका रूपमा रहनेछन्। यस महत्त्वपूर्ण सिद्धान्तप्रति कुनै पनि किसिमको शंका वा डगमगाहट देखाउनु चीनियाँ जनताको आधारभूत हितहरूको प्रतिकूल हुन्छ।

000
पार्टीको केन्द्रीय समितिले पार्टी र राज्य नेतृत्व प्रणालीको सुधारको प्रश्नलाई बारम्बार समीक्षा गरेको छ। केही सुधार उपायहरू पाँचौँ केन्द्रीय समितिको पाँचौँ पूर्ण बैठकपछि सुरु गरिएका थिए, अन्य केही उपायहरू पाँचौँ राष्ट्रिय जन काँग्रेसको तेस्रो अधिवेशनमा प्रस्तुत गरिने छन्, र अरू उपायहरू उपयुक्त परिस्थितिमा लागू गरिने छन्। मैले पहिले नै उल्लेख गरेका सुधारहरूको अतिरिक्त, हामीले क्रमशः निम्न प्रमुख परिवर्तनहरू ल्याउने योजना बनाएका छौँ।

पहिलो, केन्द्रीय समिति पाँचौँ राष्ट्रिय जन काँग्रेसको तेस्रो अधिवेशनमा चीन जनगणतन्त्रको संविधान संशोधनको प्रस्ताव पेश गर्नेछ। हाम्रो संविधान अझ पूर्ण र स्पष्ट बनाइनु आवश्यक छ, ताकि जनतालाई सबै तहका राज्य अङ्गहरू, विभिन्न उद्यमहरू र संस्थाहरू सञ्चालन गर्ने अधिकार सुनिश्चित गरियोस्, जनतालाई नागरिकको रूपमा आफ्ना अधिकारहरूको पूर्ण उपयोगको ग्यारेन्टी दिइयोस्, अल्पसंख्यक जातिहरूको बासस्थान भएका क्षेत्रहरूले वास्तविक क्षेत्रीय स्वायत्तता अभ्यास गर्न सकून्, जन प्रतिनिधि सभाको प्रणालीमा सुधार होस्, र यस्तै अन्य कुराहरू सुनिश्चित गरियोस्। अधिकारको अत्यधिक केन्द्रीकरण रोक्ने सिद्धान्त पनि संशोधित संविधानमा प्रतिबिम्बित गरिनेछ।

दोस्रो, केन्द्रीय समितिले अनुशासन जाँच आयोग गठन गरिसकेको छ, र अहिले सल्लाहकार आयोग स्थापना गर्ने विचारमा छ (यसको नाम फरक हुन सक्छ)। यी आयोगहरू केन्द्रीय समितिसँगै पार्टीको राष्ट्रिय कांग्रेसबाट चयन गरिनेछन्, र तिनका आ–आफ्ना कार्यहरू र अधिकारहरू निश्चित गरिनेछन्। यसरी, केन्द्रीय समिति र राज्य परिषद्मा कार्य गरिरहेका धेरैजसो अनुभवी साथीहरूले मार्गदर्शन, सल्लाह र अनुगमनमार्फत् आफ्नो अनुभवको पूरा उपयोग गर्न सक्नेछन्। यसै क्रममा, केन्द्रीय समिति र राज्य परिषद्का नियमित कार्यकारी निकायहरू अझ संक्षिप्त र प्रभावकारी हुनेछन्, र तिनका कर्मचारीहरूको औसत उमेर क्रमशः घट्दै जानेछ।

तेस्रो, राज्य परिषद् र स्थानीय सरकारका विभिन्न तहहरूका लागि साँच्चिकै प्रभावकारी कार्य प्रणाली स्थापना गरिनेछ। अबदेखि सरकारको अधिकार क्षेत्रभित्रका सबै विषयहरू सरकार आफैले छलफल र निर्णय गर्नेछ, र सम्बन्धित कागजातहरू राज्य परिषद् तथा सम्बन्धित स्थानीय सरकारहरूले नै जारी गर्नेछन्। यस्ता विषयहरूमा पार्टीको केन्द्रीय समिति वा स्थानीय समितिहरूले निर्देशन दिन वा निर्णय लिन छोड्नेछन्। अवश्य पनि, सरकारको कार्य पार्टीको राजनीतिक नेतृत्वअन्तर्गत नै सञ्चालन हुनेछ। सरकारको कार्यशक्ति सुदृढ गर्नु भनेको पार्टीको नेतृत्वलाई नै सुदृढ गर्नु हो।

चौथो, योजनाबद्ध तरिकाले, क्रमशः, पार्टी समितिको नेतृत्वअन्तर्गत कारखानाका निर्देशक वा प्रबन्धकले जिम्मेवारी लिने प्रणालीमा सुधार गरिनुपर्छ। यो सुधार पहिले केही चयनित इकाइहरूमा प्रयोगस्वरूप लागू गरिनुपर्छ, त्यसपछि क्रमशः अरू धेरै इकाइहरूमा विस्तार गरिनुपर्छ। यस अन्तर्गत यस्तो प्रणाली स्थापना गरिनुपर्छ, जसमा कारखानाका निर्देशक र प्रबन्धकहरूले कारखाना व्यवस्थापन समिति, कम्पनीको निर्देशक मण्डल र साझा आर्थिक इकाइहरूको संयुक्त समितिको नेतृत्व र निगरानीअन्तर्गत जिम्मेवारी लिन्छन्।

हामीले विश्वविद्यालय र कलेजका अध्यक्ष तथा अनुसन्धान संस्थानका प्रमुखहरूले पार्टी समितिको नेतृत्वमा जिम्मेवारी लिने प्रणालीमा सुधार गर्ने विषयमा पनि विचार गर्नुपर्छ। लामो समयको अनुभवले देखाएको छ कि कारखाना व्यवस्थापनको पुरानो प्रणाली न त कारखाना व्यवस्थापन र औद्योगिक व्यवस्थापन प्रणालीको आधुनिकीकरणको लागि अनुकूल छ, न त कारखानामा पार्टीको कार्य सुधारका लागि।

यी सुधारहरू पार्टी समितिहरूलाई दैनिक झमेलाबाट मुक्त गराउने, र तिनीहरूलाई विचारधारात्मक तथा राजनीतिक कार्यमा केन्द्रित गराउने उद्देश्यले प्रस्ताव गरिएका छन्। यसले पार्टीको नेतृत्व कमजोर होइन, बरु अझ सुधारिएको र सशक्त बनाउँछ।

विभिन्न इकाइका प्रशासकहरूले व्यवस्थापन र प्राविधिक सीपहरू गम्भीरतापूर्वक अध्ययन गर्नुपर्छ, तर लामो समयसम्म बैठकमै अल्झिएर सधैंजसो अज्ञानी बनेर बस्न हुँदैन। त्यस्तो भयो भने, हामीले आधुनिकीकरणको लक्ष्य कहिल्यै प्राप्त गर्न सक्दैनौँ।

यी प्रशासकमध्ये अधिकांश पार्टी सदस्य नै हुन्छन्। जब व्यवस्थापन प्रणालीमा सुधार गरिन्छ, निर्देशक र प्रबन्धकहरूले माथिल्लो प्रशासनिक विभागहरूको नेतृत्व, माथिल्लो तहका पार्टी संगठनहरूको राजनीतिक नेतृत्व, र समान तहका पार्टी संगठनहरूको निगरानी स्वीकार गर्नुपर्छ।समान तहका पार्टी संगठनहरूको जिम्मेवारी घट्ने होइन, बरु पार्टीको कार्य अझ मजबुत बन्नेछ।

कारखाना, कम्पनी, कलेज, विद्यालय र अनुसन्धान संस्थानहरूमा रहेका पार्टी संगठनहरूले आफ्ना सबै पार्टी सदस्यहरूलाई राम्रोसँग शिक्षित गर्नुपर्छ, जनताको माझमा ठोस काम गर्नुपर्छ, र पार्टी सदस्यहरूलाई आफ्ना ठाउँमा उदाहरणीय अगुवा भूमिका खेल्न उत्प्रेरित गर्नुपर्छ। पार्टी संगठनहरू सबै उद्यम र संस्थाहरूको मेरुदण्ड बन्नुपर्छ, सबै पार्टी सदस्यलाई शिक्षित र निगरानी गर्नुपर्छ, ताकि पार्टीको राजनीतिक लाइन लागू होस् र सबै कार्यहरू पूरा गरियोस्।यो सुधारले देशभरि रहेका धेरै प्राथमिक पार्टी संगठनहरूमा ठूलो प्रभाव पार्ने भएकाले, हामीले यो सुधार लागू गर्ने निर्णय लिनुअघि सबै वर्गबाट सुझाव संकलन गर्न जारी राख्नुपर्छ।

पाँचौँ, सबै उद्यम र संस्थाहरूमा श्रमिक र कार्यालय कर्मचारीहरूको प्रतिनिधिसभा वा सम्मेलनहरू सुरु गरिनेछन्।

यसबारे निर्णय त धेरै अघि नै भइसकेको हो। अहिलेको प्रश्न चाहिँ यसको प्रयोग कसरी व्यापक बनाउने र प्रणाली कसरी परिपक्व बनाउने भन्ने हो।यी सभाहरू वा सम्मेलनहरूले आफ्ना इकाइहरूमा महत्त्वपूर्ण विषयहरूमा छलफल गर्ने र निर्णय गर्ने अधिकार पाउनेछन्, अयोग्य प्रशासकहरूको पुनःबहालीका लागि माथिल्लो निकायमा प्रस्ताव गर्न सक्नेछन्, र क्रमशः, उपयुक्त सीमा भित्र आफ्ना नेताहरूको चुनाव गर्ने अभ्यास पनि सुरु गर्नेछन्।

महत्त्वपूर्ण विषयहरू अवश्य पनि सामूहिक छलफल गरेर निर्णय गर्नुपर्छ। निर्णय प्रक्रियामा बहुमतको सिद्धान्त र "एक व्यक्ति एक मत" को सिद्धान्त कडाईका साथ पालना गरिनुपर्छ।

छैठौँ, सबै तहका पार्टी समितिहरूले सामूहिक नेतृत्व र कार्यविभाजनसहित व्यक्तिगत जिम्मेवारीको सिद्धान्तलाई वास्तवमै लागू गर्नुपर्छ।कुन विषयहरू सामूहिक छलफलको हो र कुन विषयहरू व्यक्तिको अधिकारक्षेत्रभित्र पर्छन् भन्ने कुरा स्पष्ट हुनुपर्छ।महत्त्वपूर्ण विषयहरू अवश्य पनि सामूहिक छलफल गरेर निर्णय गर्नुपर्छ। निर्णय प्रक्रियामा बहुमतको सिद्धान्त र "एक व्यक्ति एक मत" को सिद्धान्त कडाईका साथ पालना गरिनुपर्छ। पार्टी सचिवलाई पनि केवल एक मतको अधिकार हुन्छ।अर्थात्, पहिलो सचिवले आफैँ निर्णय लिनु हुँदैन। एकपटक सामूहिक निर्णय भएपछि, सबै सदस्यले आ–आफ्नो जिम्मेवारीअनुसार त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। कुनै हालतमा पनि जिम्मेवारी छाड्ने कुरा स्वीकार्य हुँदैन, र आफ्नो कर्तव्य नपुर्नेहरूलाई दण्डित गरिनुपर्छ।

सामूहिक नेतृत्वको शीर्ष व्यक्ति भएको नाताले पार्टी समितिका पहिलो सचिवले दैनिक कार्यको प्रमुख जिम्मेवारी लिनुपर्छ, भने अन्य सदस्यहरूमा कार्यविभाजनअनुसार व्यक्तिगत जिम्मेवारीमा जोड दिनुपर्छ। नेतृत्वदायी कार्यकर्ताहरूले निडर भएर जिम्मेवारी लिन सकून् भनेर हामीले हौसला दिनुपर्छ। तर यो कुरा व्यक्तिगत रूपमा स्वेच्छाचारी निर्णय गर्नु भनेको होइन। यी दुईका बारेमा हामी कहिल्यै भ्रमित हुनुहुँदैन।

म सबै कमरेडहरूलाई यी छ वटा बुँदाहरूलाई ध्यानपूर्वक अध्ययन गर्न, छलफल गर्न र स्वतन्त्र रूपमा आफ्ना विचारहरू व्यक्त गर्न आग्रह गर्दछु – फरक विचारहरू पनि खुलस्त रूपमै। केही विषयहरूका सन्दर्भमा, जब केन्द्रीय निकायहरूले सामान्य सिद्धान्तमा निर्णय गर्छन्, तब अनुभव बटुल्न र सामूहिक बुद्धिमत्ता संकलन गर्न प्रयोगात्मक कामहरू गर्नु पर्ने हुन्छ। आवश्यक सर्तहरू पूरा भएपछि हामी एकपछि अर्को गरेर विशिष्ट समस्याहरू समाधान गर्ने प्रयास गर्नेछौँ। केन्द्रीय निकायहरूले ती प्रत्येक विषयमा औपचारिक निर्णय गर्नेछन्, र त्यसपछि यथार्थपरक, गहिरो सोचमा आधारित, व्यवहारमा ल्याउन सकिने र दीर्घकालीन नियम तथा व्यवस्थाहरू तयार गर्नेछन्, जुन प्रणालीगत रूपमा लागू गरिनुपर्नेछ।
यस्ता नियमहरू केन्द्रीय निकायहरूले तय नगरेसम्म, हाल प्रचलनमा रहेका नियमहरूमै आधारित भएर विभिन्न क्षेत्रमा काम अगाडि बढाइनेछ।

पार्टी र राज्यको नेतृत्व प्रणालीमा सुधार ल्याउनुको उद्देश्य नै पार्टीको नेतृत्व र अनुशासनलाई जोगाउनु र अझ बलियो बनाउनु हो, न कि त्यसलाई कमजोर बनाउनु वा खुकुलो पार्नु।

हाम्रो जस्तो विशाल देशमा – जहाँ सयौँ मिलियन जनता छन् – यदि एउटा यस्तो पार्टी नहुने हो जसका सदस्यहरूमा बलिदानको भावना र उच्च राजनीतिक चेतना तथा अनुशासन होस्, जो साँच्चै जनताको प्रतिनिधित्व गर्ने र जनतालाई एकताबद्ध गर्ने पार्टी होस्, अनि जसले सुसंगठित नेतृत्व प्रदान गर्छ – भने त्यो स्थितिमा हामी बीच सोचको एकता सम्भव हुँदैन, न त समाजवाद निर्माणका लागि जनताको प्रयासलाई संगठित गर्न सकिन्छ। यस्तो पार्टीबिनाको अवस्थामा हाम्रो देश विखण्डनमा जान्थ्यो र केही पनि हासिल गर्न सक्दैनथ्यो।

हाम्रा सबै जातिका जनताहरूले लामो संघर्षको अनुभवबाट यो यथार्थलाई गहिरो रूपमा बुझेका छन्। जनताको एकता, सामाजिक स्थिरता, लोकतन्त्रको प्रवर्द्धन र देशको पुनःएकीकरण – यी सबै कुरा पार्टी नेतृत्वमा भर पर्छन्।

चार आधारभूत सिद्धान्तहरूमध्ये मूल कुरा भनेकै पार्टी नेतृत्वको संरक्षण गर्नु हो। प्रश्न यति हो – पार्टीले राम्रो नेतृत्व दिनैपर्छ।र, त्यो राम्रो नेतृत्व भनेको निरन्तर सुधारमार्फत् अझ बलियो बन्ने नेतृत्व हो।

पार्टीले आफ्ना कार्यहरू सफलतापूर्वक सम्पन्न गर्न सक्ने शक्तिशाली शक्ति बन्न त्यसले सधैं जनतामा भर पर्नु, उनीहरूसँग घनिष्ट सम्बन्ध राख्नु, उनीहरूको कुरा सुन्नु, भावनालाई बुझ्नु र सधैं उनीहरूको हितको प्रतिनिधित्व गर्नु आवश्यक छ।

हामीसँग समाजवादी आधुनिकीकरणको अत्यन्त कठिन र जटिल कार्य अगाडि छ। धेरै पुराना समस्याहरू अझै समाधान हुन बाँकी छन् भने धेरै नयाँ समस्याहरू देखा परिरहेका छन्। पार्टीले आफ्ना कार्यहरू सफलतापूर्वक सम्पन्न गर्न सक्ने शक्तिशाली शक्ति बन्न त्यसले सधैं जनतामा भर पर्नु, उनीहरूसँग घनिष्ट सम्बन्ध राख्नु, उनीहरूको कुरा सुन्नु, भावनालाई बुझ्नु र सधैं उनीहरूको हितको प्रतिनिधित्व गर्नु आवश्यक छ। हाल जनतामा र पार्टीभित्र धेरै विचारधारात्मक समस्याहरू छन्, जसको समाधान गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। हामीले विचारधारात्मक र राजनीतिक कार्यलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ र यो कार्य राम्रोसँग सम्पन्न गर्न गम्भीर प्रयास गर्नुपर्छ, कहिल्यै लापरवाही गर्नु हुँदैन। यो कार्य सबै तहका पार्टी समितिहरू, नेतृत्वदायी क्याडरहरू र अन्य सबै पार्टी सदस्यहरूले गर्नु पर्ने हो। यो काम ध्यानपूर्वक र गहिरिएर गर्नुपर्छ, स्पष्ट उद्देश्यसहित, र जनतालाई स्वीकार्य हुने ढंगले गर्नुपर्छ। यसमा सफलताको निर्णायक शर्त भनेको सबै पार्टी सदस्यहरू, विशेष गरी नेतृत्वमा रहेका व्यक्तिहरू, आफैंले जनताबाट अपेक्षा गरिएका कुराहरू पहिला गर्नु हो। त्यसैले विचारधारात्मक र राजनीतिक कार्य सफल बनाउन पार्टीको नेतृत्व र यसको नेतृत्व प्रणालीमा सुधार गर्नु आवश्यक छ।

साथीहरू ! पार्टी र राज्यका विविध प्रणालीहरूको सुधार र परिमार्जन लामो समय लाग्ने र कठिन कार्य हो, र यसलाई पूरा गर्ने चाबी भनेको पार्टी र राज्य नेतृत्व प्रणालीको सुधार र परिमार्जन हो भन्ने कुरा हामीले गहिरो रूपमा बुझ्नुपर्छ। कमरेड माओ जेदोङ र अन्य पूराना क्रान्तिकारी साथीहरूले यो कार्य पूरा नगरिकनै हामीलाई छोडेर गएका छन्, त्यसैले यो कार्य अहिले हाम्रो काँधमा आएको छ। सबै पार्टी सदस्यहरू, विशेष गरी पूराना कमरेडहरूले यस कार्यमा आफ्ना प्रयास समर्पित गर्नुपर्छ। पार्टीको एघारौँ केन्द्रीय समितिको तेस्रो पूर्ण बैठकपछि हामीले धेरै काम गरेका छौँ, धेरै समस्याहरू समाधान गरेका छौँ र यस्तो धेरै उपलब्धिहरू हासिल गरेका छौँ, जुन हामीलाई गर्व गर्ने खालका छन्। त्यसैले हामीसँग अब अगाडि बढ्नको लागि दृढ आधार छ। अहिले समय र अवस्था दुवै अनुकूल छन् कि हामी पार्टी र राज्य नेतृत्व प्रणालीको सुधार र परिमार्जनको कार्य प्रारम्भ गरौं, ताकि यसले हाम्रो आधुनिकीकरण अभियानको आवश्यकतालाई पूरा गर्न सकोस्। हुन सक्छ हाम्रो पुस्ताले यो काम पूरा गर्न नसकोस्, तर कम्तीमा हामीले यसको लागि बलियो आधार तयार पार्नु र सही दिशा निर्धारण गर्नु हाम्रो जिम्मेवारी हो। मलाई विश्वास छ, यति हामी अवश्य गर्न सक्छौं।

स्रोत: On the Reform of the System of Party and State Leadership, Selected works of Deng Xiaoping, Volume 2

अनुवाद: चन्द्र खाकी