ट्रोत्स्कीको 'स्थायी क्रान्ति' बारे एक विमर्श

सोभियत सत्ता संघर्षमा स्तालिनसँगको मतभेदका कारण निर्वासन र हत्या समेत गरिएका ट्रोत्स्कीलाई गद्दार मान्नेहरुको नेपालमा पनि कमी छैन । तर भुल्नै नहुने कुरा के हो भने उनी सन् १९१७ मा सफलतापूर्वक सम्पन्न  सोभियत क्रान्तिका एक महत्त्वपूर्ण योद्धा, सोभियत लालसेनाका संस्थापक तथा लेनिनले समेत विश्वास गरेका सिद्धान्तकार थिए । सोभियत संघको गठन लगत्तै चर्केको गृहयुद्ध –१९१८–२०) मा सोभियत सत्तालाई बचाउन उनले नेतृत्वदायी भूमिका समेत निर्वाह गरेका थिए ।

द्वन्द्ववादलाई मान्नेहरुले गम्नै पर्ने कुरा के हो भने, व्यक्ति र व्यक्तित्वहरुलाई उनीहरुका सकारात्मक तथा नकारात्मक दुवै पक्षमा यथोचित मूल्याङ्कन गरेर हेरिनु पर्दछ । उसका सकारात्मक पक्ष हेरिँदा नकारात्मक पक्षलाई बिसर्नु हुन्न र नकारात्मक पक्षलाई हेर्दा सकारात्मक पक्षलाई उपेक्षा गरिनु हुन्न । सामान्यत: उसका सकारात्मक पक्षबाट आन्दोलनलाई दीक्षित गर्न चुक्नु हुन्न । ट्रोत्स्कीको हकमा पनि यो कुरा सार्वभौम सच्चाइको रुपमा लागू हुन्छ ।

खासगरी ट्रोत्स्कीले अघि सारेका ‘स्थायी क्रान्ति’को सिद्धान्त लेनिन–स्टालिनको ‘एउटै देशमा समाजवाद’को सिद्धान्तको प्रतिकूल थियो । सोभियतसंघको विडम्बनाजनक विघटन भएको पृष्ठभूमिमा त्यसबेला उनले अघि सारेका कतिपय विचारहरु तथा उनका कृतिहरु अद्यावधि मननीय र पठनीय छन् ।

– दायित्वबोध

लेनिनका साथ ट्रोत्स्की । https://avatars.dzeninfra.ru

लियोन ट्रोत्स्की (Leon Trotsky) एक प्रमुख रूसी क्रान्तिकारी, विचारक, र सैनिक नेता थिए, जसले रूसी क्रान्ति (१९१७) मा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाए। ट्रोत्स्कीको जीवन इतिहास अत्यन्त जटिल र संघर्षपूर्ण थियो।

प्रारम्भिक जीवन र शिक्षा:

ट्रोत्स्कीको जन्म ७ नोवेम्बर १८७९ मा यूक्रेनको यानोव्का नामक गाउँमा भएको थियो। उनको वास्तविक नाम लिओन डेविडोविच ब्रोनश्टाइन थियो। उनी एक यहूदी परिवारमा जन्मिएका थिए। यद्यपि उनी ग्रामीण परिवेशमा हुर्के पनि उनको चिन्तनशील प्रवृत्तिले उनलाई प्रारम्भदेखि नै औपचारिक शिक्षाको सीमा नाघेर दर्शन, इतिहास, र साहित्यको गहिराइतर्फ डोर्यायो। विशेष गरी रुसी साहित्य, मार्क्सवादी सिद्धान्त र युरोपेली क्रान्तिको इतिहासप्रति उनको गहिरो रुचिले उनलाई विद्रोह र वैचारिक स्पष्टतासम्म पुर्यायो।

सन् १९०५ को रूसी क्रान्ति ट्रोत्स्कीका लागि प्रशिक्षणभूमि सावित भयो। सोवियत (श्रमिक परिषद्) को अवधारणा त्यहीँबाट जन्मिएको थियो र ट्रोत्स्की त्यस क्रान्तिको प्रमुख नेतृत्वकर्तामध्ये एक बने।

युवावस्थामै उनले जारवादी शासन, पूँजीवादी शोषण र धार्मिक अन्धविश्वासका विरुद्ध विद्रोह गर्न थाले। उनले लेनिनको विचारधारासँग प्रारम्भिक मतभेद राखे तापनि समयसँगै उनीहरूको वैचारिक लक्ष्यहरू नजिकिए। यो उनको वैचारिक परिपक्वताको संकेत थियो कि व्यक्तिगत घमण्डभन्दा ठूलो राजनीतिक रणनीति र वर्ग संघर्ष हो भन्ने कुरामा उनी दृढ थिए।

सन् १९०५ को रूसी क्रान्ति ट्रोत्स्कीका लागि प्रशिक्षणभूमि सावित भयो। सोवियत (श्रमिक परिषद्) को अवधारणा त्यहीँबाट जन्मिएको थियो र ट्रोत्स्की त्यस क्रान्तिको प्रमुख नेतृत्वकर्तामध्ये एक बने। उनले मजदुर वर्गको स्वतन्त्र सशक्तीकरणको पक्षमा 'स्थायी क्रान्ति'को Deep theory त्यहीँबाट अघि सारे - एक यस्तो अवधारणा जसले भन्यो: पिछडिएको देशमा पनि श्रमिक वर्गले सत्ता कब्जा गर्न सक्छ र त्यो संघर्ष अन्तर्राष्ट्रिय हुनु अनिवार्य छ।

सन् १९०५ को असफलता पछि उनी पक्राउ परे, निर्वासित गरिए, तर विचारहरु निर्वासित भएनन्। उनको कलमले क्रान्तिको सम्भावनालाई सशक्त बनाएर दुनियाँका क्रान्तिकारीहरूलाई मार्गदर्शन गरिरह्यो।

सन् १९१७ को अक्टोबर क्रान्तिमा लेनिनको बुद्धिमत्तासंगै ट्रोत्स्कीको क्रियाशील नेतृत्व पनि जिम्मेवार थियो। उनले पेट्रोग्राद सोवियतको अध्यक्षका रूपमा क्रान्तिलाई योजनाबद्ध र रणनीतिक ढंगले अगाडि बढाए। उनको संगठनात्मक क्षमता, वक्तृत्व कला, र वर्ग विश्लेषणको गहिराइले उनलाई सोवियत क्रान्तिको असल आर्किटेक्ट बनायो।

क्रान्तिपछि शुरू भएको गृहयुद्ध (१९१८-१९२२) ले ट्रोत्स्कीलाई पुनः एकपटक नयाँ भूमिकामा ल्यायो - यो पटक सेनापतिको रूपमा। उनले रेड आर्मी (लाल सेना) को संगठन, प्रशिक्षण र रणनीति तयार गरे।

ट्रोत्स्कीले लेनिनसँग मिलेर बोल्शेविक पार्टीलाई सशक्त बनाउने काम गरे। तर खास कुरा थियो - उनले श्रमिक वर्ग र ग्रामीण जनताको सशक्त संगठनमार्फत क्रान्तिको सामाजिक आधार निर्माण गरे, जुन क्रान्तिको दीर्घकालीन सफलताको मेरुदण्ड बन्यो।

क्रान्तिपछि शुरू भएको गृहयुद्ध (१९१८-१९२२) ले ट्रोत्स्कीलाई पुनः एकपटक नयाँ भूमिकामा ल्यायो - यो पटक सेनापतिको रूपमा। उनले रेड आर्मी (लाल सेना) को संगठन, प्रशिक्षण र रणनीति तयार गरे। ऐतिहासिक दृष्टिले यो असाधारण कुरा थियो - एक सैद्धान्तिक वैचारक युद्धका मैदानमा यति प्रभावकारी रूपमा उदायो, जसले बोल्शेविकहरूको सत्ता बचायो। उनले सैनिक अनुशासन, वर्गीय चेतना र आत्म-प्रेरणाबीच सन्तुलन बनाउँदै रेड आर्मीलाई केवल लड़ाकु मात्र होइन, क्रान्तिको रक्षकका रूपमा तयार पारे। तर यथार्थ यहीँ सकिँदैन - ट्रोत्स्कीले सेना निर्माणलाई क्रान्तिको निरन्तरताको रूपमा हेरे। उनी भन्थे,-

"क्रान्ति भनेको केवल सत्ता कब्जा होइन, सत्तालाई जनताको सामूहिक चेतनासँग जोड्ने प्रक्रिया हो।"

सामाजिक क्रान्ति सधैं एक निरन्तर बहसको विषय बनेको छ, जहाँ सत्ता परिवर्तन भन्दा पर समाजको संरचनात्मक रूपान्तरणको आवश्यकता देखिन्छ। लियोन ट्रोत्स्कीले प्रतिपादन गरेको "स्थायी क्रान्ति" यही आवश्यकताको सैद्धान्तिक उत्तर थियो। क्रान्ति भन्ने शब्दमा सामान्यतः शासन परिवर्तन वा सत्ता हस्तान्तरणको संकीर्ण बुझाइ पाइन्छ, तर ट्रोत्स्कीको दृष्टिमा क्रान्ति एक सतत् सामाजिक आन्दोलन हो, जुन उत्पादन सम्बन्धदेखि जनचेतनासम्म सबै तहमा आमूल परिवर्तन ल्याउने निरन्तर प्रकृया हो। यसले न राजा मात्र विस्थापित गर्छ, न सरकार मात्र बदल्छ; यो त्यस्तो प्रक्रियाको संकेत हो, जहाँ समाजको आत्मा पुनर्संरचित हुन्छ।

ट्रोत्स्की भन्छन्, आधुनिक इतिहासको गति यति तीव्र छ कि क्रान्तिको विविध चरणहरू एकैपटकमा मिसिएर सामाजिक विस्फोटको रूपमा प्रस्तुत हुन्छन्।

ट्रोत्स्कीको तर्क अनुसार, कुनै पनि समाजिक क्रान्तिले स्वतः आफूभित्र बहुस्तरीय संघर्षहरू बोकेको हुन्छ - विशेषतः वर्गीय आधारमा। यद्यपि परम्परागत मार्क्सवादी व्याख्यामा विकासशील राष्ट्रहरूमा पहिले बुर्जुवा क्रान्तिको चरण पार गर्नु आवश्यक मानिन्छ, ट्रोत्स्कीले त्यो औपचारिक श्रेणीकरणलाई अमान्य ठाने। उनी भन्छन्, आधुनिक इतिहासको गति यति तीव्र छ कि क्रान्तिको विविध चरणहरू एकैपटकमा मिसिएर सामाजिक विस्फोटको रूपमा प्रस्तुत हुन्छन्। कुनैपनि राष्ट्रमा बुर्जुवाहरुको क्रान्तिकारी शक्ति समाप्त भइसकेको सन्दर्भमा, श्रमिक वर्गले नै सम्पूर्ण क्रान्तिको नेतृत्व लिनुपर्छ। यस अर्थमा, क्रान्ति अब दुई चरणमा होइन, एक निरन्तर प्रवाहको रूपमा अविच्छिन्न हुन्छ - यही हो ट्रोत्स्कीको 'स्थायी क्रान्ति'को मर्म।

ट्रोत्स्कीको दृष्टिमा, क्रान्ति केवल राष्ट्रिय सीमाभित्र सीमित हुन सक्दैन। समाजवादको दीर्घकालीन सफलता विश्वस्तरीय एकता र विस्तारमा निर्भर गर्छ। यदि क्रान्ति एउटै राष्ट्रभित्र मात्र सीमित रहन्छ भने, साम्राज्यवादी शक्तिहरूको घेराले त्यो एकदिन कमजोर भएर पतन हुन सक्छ। यही चेतावनी उनले आफ्ना समकालीनहरूलाई दिए। उनले समाजवादी आन्दोलनको अन्तर्राष्ट्रियता जोड्दार रूपमा औंल्याए, जुन लेनिनको पनि प्रारम्भिक मान्यता थियो, तर पछि स्टालिनले 'एक देशमा समाजवाद'को नारा उठाउँदै त्यसको संकुचन गरेको आरोप लाग्यो।

ट्रोत्स्कीको विचारदर्शनले केवल सैद्धान्तिक पक्ष मात्रै होइन, व्यवहारिक क्रान्तिकारी कार्यदिशाको मार्गचित्र पनि प्रस्ताव गर्छ। जब उनी रेड आर्मीको स्थापकका रूपमा देखिन्छन्, तब उनको सैद्धान्तिक प्रतिबद्धता व्यवहारमा पनि प्रकट हुन्छ। उनले सामाजिक परिवर्तनलाई विचार र संगठन दुबैले मिलेर हासिल गर्नुपर्ने ठान्थे। तर उनै ट्रोत्स्कीवादमा इतिहासको कठोर व्यंग्यको पात्र बन्न पुगे - आफ्नै पार्टीबाट निष्कासन, निर्वासन, र अन्ततः विदेशमा हत्या। उनले प्रतिपादन गरेको 'स्थायी क्रान्ति'को सिद्धान्त व्यवहारमा विस्तार हुन नपाउँदै दब्यो, र अस्वस्थ अन्तरसंघर्षले कारण उनको विचार विस्थापित हुन पुग्यो।

यद्यपि ट्रोत्स्कीको जीवन राजनीतिक हारसँगै अन्त्य भयो, उनका विचारहरू आज पनि जीवित छन् - विशेषतः ती सन्दर्भहरूमा जहाँ समाजले शोषण, असमानता र सत्ताको केन्द्रीकरणका विरुद्ध संघर्ष गरिरहेको हुन्छ। ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिले हामीलाई सम्झाउँछ कि सामाजिक रूपान्तरण कुनै एकचोटिको घटना होइन, न त त्यो सत्ता प्राप्तिपछि टुङ्गिन्छ। त्यो त एक चेतनशील आन्दोलन हो - जो तबसम्म जारी रहन्छ, जबसम्म समाजमा वर्गीय अन्याय, शोषण र उत्पीडनका सबै संरचनाहरू अन्त्य हुँदैनन्।

सन् १९२८ मा लेखिएको लियोन ट्रोत्स्कीको "Permanent Revolution" केवल एउटा राजनीतिक पुस्तक मात्रै थिएन, यो एक चेतनाको नयाँ दस्तावेज थियो- जहाँ उनले तत्कालीन सोभियत नेतृत्वको आत्मकेन्द्रिततामाथि आलोचनात्मक टिप्पणी गर्दै, क्रान्तिको वास्तविक चरित्रलाई पुनः परिभाषित गरेका थिए। ट्रोत्स्कीको 'स्थायी क्रान्ति'को अवधारणा केवल कार्यनीतिक बहस थिएन; त्यो वर्ग संघर्षको अन्तर्राष्ट्रिय यात्राको दीर्घकालीन सुरुवात थियो। यो पुस्तक उनको लामो क्रान्तिकारी अनुभव, लेनिनसँगको सहकार्य र स्टालिनसँगको वैचारिक संघर्षको गहिरो भोगाइको मार्गचित्र थियो।

सन् १९२८ मा लेखिएको लियोन ट्रोत्स्कीको "Permanent Revolution" केवल एउटा राजनीतिक पुस्तक मात्रै थिएन, यो एक चेतनाको नयाँ दस्तावेज थियो- जहाँ उनले तत्कालीन सोभियत नेतृत्वको आत्मकेन्द्रिततामाथि आलोचनात्मक टिप्पणी गर्दै, क्रान्तिको वास्तविक चरित्रलाई पुनः परिभाषित गरेका थिए।

पुस्तकको मूल तर्क के हो भने- क्रान्ति राष्ट्रिय सीमाभित्र थुन्न सकिंदैन। एउटा समाजवादी क्रान्ति, विशेषगरी कुनै पछौटे राष्ट्रमा, केवल राष्ट्रिय रुपमा समाजवाद स्थापना गरेर दीर्घकालीन रुपमा जीवित रहन सक्दैन। यसका लागि विश्वव्यापी सर्वहारा वर्गको ऐक्यबद्धता आवश्यक छ।

ट्रोत्स्की भन्छन्: "यदि क्रान्ति विकसित मुलुकसम्म फैलन सकेन भने, रूसमा स्थापित श्रमिक सत्ता स्वतः पतनतर्फ जान्छ।"

स्टालिनले "एक देशमा समाजवाद सुदृढीकरण" को सिद्धान्त अघि सारेको भन्दै ट्रोत्स्की यसलाई आत्मघाती राजनीतिक एकान्तवाद मान्थे। उनको बुझाइमा, एउटा देशको क्रान्ति बाँकी देशहरूको क्रान्तिसँग सम्बन्धित हुन्छ - यो विचार मार्क्सवादको अन्तर्राष्ट्रिय सर्वहारावर्गीय दृष्टिकोणसँग पूर्ण मेल खान्छ।

धेरै मार्क्सवादीहरूले विकासशील मुलुकहरूमा क्रान्ति दुई चरणमा हुने मान्यता दिन्थे - पहिले बुर्जुवा प्रजातान्त्रिक क्रान्ति, अनि मात्र समाजवादी क्रान्ति। ट्रोत्स्कीले यो धारालाई परिमार्जन गरे। उनी भन्छन् कि यस्ता देशहरूमा बुर्जुवाहरू नै प्रतिगामी छन्, र साँचो क्रान्तिको नेतृत्व केवल श्रमिक वर्गले मात्र गर्न सक्छ।

उनी लेख्छन्:

"पछौटे राष्ट्रका पूँजीपतिहरू क्रान्तिकारी भूमिका निभाउन पूर्णतः असमर्थ हुन्छन्।"

त्यसैले, श्रमिक वर्गले आफूभन्दा पिछडिएको किसान वर्गलाई साथमा लिएर क्रान्तिको नेतृत्व लिनुपर्ने आवश्यकता ट्रोत्स्की देख्छन्। उनले क्रान्तिलाई स्थायी बनाउने यही सूत्र हो - जहाँ प्रारम्भमा सत्ता कब्जा गरेपछि पनि, क्रान्ति त्यहीं टुंगिदैन, बरु बुर्जुवा वर्गसंगको अन्तरविरोध लगातार गहिरिँदै जान्छ।

ट्रोत्स्कीको अवधारणा अनुसार, क्रान्ति कुनै निश्चित 'स्टेज' मा बाँधिनु हुँदैन। एक चरणमा राजनीतिक सत्ता कब्जा हुन्छ, अर्कोमा आर्थिक उत्पादन सम्बन्धमा परिवर्तन ल्याइन्छ, फेरि अर्को चरणमा सामाजिक चेतनामा आमूल फेरबदल गरिन्छ। यी चरणहरू परस्पर समाहित हुन्छन्, अनि त्यस्तो प्रक्रिया स्थायी प्रकृतिको हुन्छ।

उनी भन्छन्:

"समाजवादी क्रान्तिको शुरुआत राष्ट्रिय स्तरमा हुन्छ, त्यसको विस्तार अन्तर्राष्ट्रिय हुँदै विश्वस्तरमै पूरा हुन्छ।"

त्यसैले ट्रोत्स्कीको 'स्थायी क्रान्ति' समाजको प्रत्येक तहमा - राज्य संयन्त्रदेखि शिक्षा, विचार, लैङ्गिक भूमिकासम्म - परिवर्तनको निरन्तर प्रक्रिया हो। उनले क्रान्तिलाई केवल सरकार फेर्ने कार्यक्रम होइन, चेतना रूपान्तरणको मिशनको रुपमा परिभाषित गरे।

उनको भनाइ इतिहासको कठोर भविष्यवाणीझैँ लाग्छ - कि यदि क्रान्ति अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा विस्तार भएन भने सोभियत संघ एकदिन प्रतिक्रान्तिको सिकार हुनेछ। वास्तवमै, स्टालिनको नेतृत्वमा सोभियत संघमा नौकरशाही तन्त्र हावी भएको कुरा अन्तरपार्टी संघर्षले संकेत गर्दछ, र क्रान्तिको मूल आदर्शहरू छाँयामा परेको संकेत ट्रोत्स्की विश्लेषणले बताउँछ।

लियोन ट्रोत्स्कीले स्थायी क्रान्तिका माध्यमबाट हामीलाई एउटा कठिन तर स्पष्ट सत्य सिकाउँछन् - कि क्रान्ति केवल तात्कालिक क्रोधको विस्फोट होइन, त्यो एक लामो दीर्घकालीन र ऐतिहासिक जिम्मेवारी हो, जसले नयाँ चेतना र समतामूलक समाजको निर्माण गर्छ।

क्रान्ति भन्नाले धेरैले सरकारको उल्टफेर, सत्ताको कब्जा या कुनै राजा वा राष्ट्रपति हटाउनु भन्ने बुझ्छन्। तर ट्रोत्स्कीको दृष्टिमा यो बुझाइ सीमित छ। क्रान्ति भनेको समाजको गहिरो तहमा हुने संरचनात्मक परिवर्तन हो - जसले उत्पादन प्रणाली, वर्गीय सम्बन्ध, राज्य संयन्त्र, र मानिसहरूको चेतनालाई समेत आमूल रूपले परिवर्तन गर्छ।

उनको जीवनले देखायो कि विचारहरूलाई बन्दी बनाउन सकिँदैन। निर्वासन, बहिष्कार र हत्याले उनका विचारलाई मेटाउन असफल रह्यो। उनको लेखन आज पनि क्रान्ति र समानताप्रति प्रतिवद्ध व्यक्तिहरूका लागि मशालजस्तै बलेको छ। स्थायी क्रान्ति केवल अतीतको दस्तावेज होइन - यो वर्तमान असमानता र भविष्यको समाजिक न्यायबीचको पुल बन्न सक्छ।

क्रान्ति भन्नाले धेरैले सरकारको उल्टफेर, सत्ताको कब्जा या कुनै राजा वा राष्ट्रपति हटाउनु भन्ने बुझ्छन्। तर ट्रोत्स्कीको दृष्टिमा यो बुझाइ सीमित छ। क्रान्ति भनेको समाजको गहिरो तहमा हुने संरचनात्मक परिवर्तन हो - जसले उत्पादन प्रणाली, वर्गीय सम्बन्ध, राज्य संयन्त्र, र मानिसहरूको चेतनालाई समेत आमूल रूपले परिवर्तन गर्छ।

उनको शब्दमा:

"क्रान्ति कुनै शोभायात्रा होइन, यो जनसमुदायको इतिहासमा प्रत्यक्ष हस्तक्षेप हो।"

ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिको सिद्धान्त वास्तवमा रूसी क्रान्तिको विश्लेषणबाट जन्मिएको हो। उनले अनुभव गरे कि १९०५ र १९१७ को क्रान्तिमा रूसी बुर्जुवा वर्गले कुनै क्रान्तिकारी भूमिका खेल्न सकेन। उल्टै, उनीहरूले जारसंग सहकार्य गरेर सत्ताको निरन्तरताको पक्षमा काम गरे।

यस कारण, उनले निष्कर्ष निकाले कि पछौटे मुलुकहरूमा बुर्जुवाहरूको नेतृत्वमा क्रान्ति असम्भव छ। बरु, श्रमिक वर्ग (proletariat) ले नेतृत्व गर्नुपर्छ, र त्यसले समाजवादी क्रान्तिमा रुपान्तरित भएर स्थायी क्रान्तिको मार्ग तय गर्छ। उनी भन्छन्,-

"आर्थिक दृष्टिले पछौटे देशमा पनि श्रमिक वर्गले बुर्जुवाभन्दा पहिले सत्ता लिन सक्छ।"

मार्क्सवादी परम्परामा "दुई चरण"को क्रान्तिको अवधारणा थियो - जस अनुसार, पहिले एक बुर्जुवा जनवादी क्रान्ति हुनुपर्छ, जसले सामन्तवादलाई विस्थापित गर्छ, संविधान ल्याउँछ, भूमिको पुनर्वितरण गर्छ। त्यसपछि मात्र अर्को चरणमा समाजवादी क्रान्ति हुन्छ।

ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो- अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिकोण। उनी भन्छन् कि रूसजस्तो एक मात्र देशमा समाजवाद दीर्घकालीनरूपमा कायम रहन सक्दैन।

तर ट्रोत्स्की भन्छन्, यस्तो खाँचो छैन। आजको युगमा, सामाजिक उत्पादन, औद्योगिक सम्बन्ध, र वर्गीय संघटन यस्तो स्तरमा पुगेको छ कि क्रान्ति एउटा चरणबाट अर्कोमा स्वाभाविकरूपमा रूपान्तरित हुन्छ - कुनै सिमाना या "stop point" छैन। त्यसैले क्रान्ति एकसाथ बुर्जुवा कामहरू (जस्तै भूमिको वितरण) र समाजवादी रूपान्तरणतिर अघि बढ्न सक्छ।

ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो- अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिकोण। उनी भन्छन् कि रूसजस्तो एक मात्र देशमा समाजवाद दीर्घकालीनरूपमा कायम रहन सक्दैन। किनकि पूँजीवादी देशहरूको सैनिक, राजनीतिक र आर्थिक घेराबन्दी त्यस्तो एकल समाजवादी देशलाई असहाय बनाउँछ।

उनी ठोकुवा गर्छन्:

"समाजवादी क्रान्ति राष्ट्रिय स्तरमा सुरु हुन्छ, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा विकसित हुन्छ, र विश्व स्तरमा सम्पन्न हुन्छ।"

यसकारण, उनले "एक देशमा समाजवाद सुदृढीकरण" भन्ने स्टालिनको तर्कलाई आत्मघाती मान्दछन्। उनले क्रान्तिलाई निरन्तर, बिस्तार हुने र अन्ततः विश्वव्यापी प्रक्रियामा अगाडि बढ्ने तर्क गर्छन्।

'स्थायी क्रान्ति'को कार्यदिशाले हामीलाई के सिकाउँछ भने- समाज रूपान्तरण एकै पटकमा होइन, तर एकनासको, अविरल, स्थायी संघर्षको प्रक्रियाबाट मात्र सम्भव हुन्छ। क्रान्तिको गन्तव्य राजनीतिक सत्ता होइन; त्यो त यात्रा सुरु हुने थलो हो। लक्ष्य भनेको सामाजिक चेतनाको, सम्बन्धहरूको, र सम्पूर्ण उत्पादन प्रणालीको आमूल परिवर्तन हो।

ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिको मूल आलोचनात्मक केन्द्रमा बुर्जुवा वर्गको भूमिका छ। उनी भन्छन्, इतिहासका प्रारम्भिक कालखण्डमा बुर्जुवा वर्गले प्रगतिशील भूमिका खेलेको हो - जस्तै, फ्रान्सेली क्रान्ति (१७८९) मा। तर जब पूँजीवाद विश्वव्यापी प्रणाली बन्यो, र खासगरी जब औद्योगिक सर्वहारा वर्ग जन्मियो, त्यसपछिको युगमा बुर्जुवा वर्ग क्रान्तिको विरोधी बन्यो।

ट्रोत्स्की भन्छन्:

"पछौटे देशको राष्ट्रिय बुर्जुवा वर्ग साम्राज्यवादविरुद्धको साँच्चिकै संघर्ष गर्न असक्षम छ।"

यसबारे ट्रोत्स्कीको विश्लेषण अत्यन्त गहिरो छ। उनी स्पष्ट रूपमा भन्छन् कि बुर्जुवा वर्ग अब उत्पादनको मालिक मात्र होइन, सामाजिक संरचनामा एउटा डराइरहने, सम्झौतापरस्त, स्थिति जोगाउने वर्गमा रूपान्तरण भइसकेको छ। उसले अब विद्यमान सामन्तवाद, साम्राज्यवाद वा फाँसीवादसँग सहकार्य गर्न रुचाउँछ - किनभने ऊ श्रमिक वर्गको उभारसँग भयभित हुन्छ।

यति बेला ट्रोत्स्कीको दृष्टि श्रमिक वर्गमा केन्द्रित हुन्छ। उनलाई विश्वास छ कि आधुनिक युगमा क्रान्तिको वास्तविक नेतृत्व गर्ने वर्ग श्रमिक वर्ग (proletariat) नै हो। किनभने उनीहरूको जीवन नै शोषणको साक्षी हो, उनीहरू सुसंगठित छन्, उनीहरूको कुनै निजी सम्पत्ति रक्षा गर्ने स्वार्थ छैन, र तिनले सामाजिक सम्पत्तिको स्थापना र वर्गहीन समाजको आकांक्षा गर्न सक्छन्।

नेपाल, भारत, अफ्रिकी मुलुक, ल्याटिन अमेरिकाका देशहरूमा जहाँ बुर्जुवा वर्ग सामन्तसँग मिलेर दलाल चरित्र ग्रहण गर्छ, त्यहाँ सामाजिक परिवर्तनका लागि श्रमिक वर्ग मात्र अग्रणी शक्ति बन्न सक्छ भन्ने सन्देश यो हो।

उनी भन्छन्:

"The proletariat, in the backward countries, is the only truly revolutionary class."

यो विचार खासगरी औपनिवेशिक वा अर्ध-सामन्तीय मुलुकहरूमा निकै सान्दर्भिक छ। नेपाल, भारत, अफ्रिकी मुलुक, ल्याटिन अमेरिकाका देशहरूमा जहाँ बुर्जुवा वर्ग सामन्तसँग मिलेर दलाल चरित्र ग्रहण गर्छ, त्यहाँ सामाजिक परिवर्तनका लागि श्रमिक वर्ग मात्र अग्रणी शक्ति बन्न सक्छ भन्ने सन्देश यो हो।

ट्रोत्स्की संसदीय प्रणालीप्रति सैद्धान्तिक रुपमा नकारात्मक होइनन्, तर उनी भन्छन्: संसदले वास्तविक क्रान्तिकारी परिवर्तन गर्न सक्दैन। बुर्जुवा संसदीयता समय तान्ने, आकांक्षा भ्रमित पार्ने, र राज्य संयन्त्रको अक्षुण्णता सुनिश्चित गर्ने एक औजार हो।

"बुर्जुवा लोकतन्त्र सर्वहारा मुक्तिको साधन होइन; यो वर्ग शासनको छद्मवेश हो।"

त्यसैले ट्रोत्स्की श्रमिक सत्ता (Workers' Power) को पक्षमा छन् - जुन सोभियत (Soviet), कम्युन, वा मजदुर समितिहरूको माध्यमबाट जनताको प्रत्यक्ष शासनको रूप हो।

यो प्रसङ्गमा उनले स्पष्ट पार्छन् कि यदि श्रमिक वर्गले सत्ता नलिएसम्म, भूमि वितरण, रोजगारी, स्वास्थ्य, शिक्षा वा जातीय/लैङ्गिक न्यायको प्रश्नहरू समाधान हुँदैनन्। त्यसैले, राजनीतिक क्रान्ति- सामाजिक रूपान्तरणसँग एकैचोटि समाहित हुनु पर्दछ।

ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिले हामीलाई यस्तो पाठ दिन्छ: क्रान्तिका सन्दर्भमा 'को' भन्ने कुराले 'कसरी' भन्दा बढी महत्त्व राख्छ। जसले क्रान्तिको नेतृत्व गर्छ, उसकै वर्गीय दृष्टिकोण, इतिहास बोध र संगठनात्मक क्षमताले समाजको भविष्य निर्धारण गर्छ।

बुर्जुवा वर्गको डर, सम्झौतापरस्तता र सत्ताप्रतिको मोहले क्रान्तिलाई रोक्छ; जबकि श्रमिक वर्गको साहस, सङ्घर्ष र संगठनात्मक शक्तिले मात्र स्थायी क्रान्तिको मार्ग खोल्न सक्छ।

रूसी क्रान्तिपछि बोल्सेभिक पार्टीभित्र एउटा ठूलो वैचारिक द्वन्द्व देखा पर्छ। जोसेफ स्टालिनको नेतृत्वमा "एक देशमा समाजवाद" (Socialism in One Country) लाई सुदृढ गर्ने अवधारणा अघि सारियो। यसको सार थियो: सोभियत संघमा मात्र समाजवाद निर्माण गर्न सकिन्छ, त्यसका लागि बाह्य क्रान्तिको पर्खाइ गर्नु आवश्यक छैन। यो भनाइले भारतीय नक्सालवादी आन्दोलन उत्कर्षमा पुगेको अवस्थामा स्टालिनको दृष्टिकोणलाई स्मरण गर्न बाध्या पार्छ।

यो सोच, ट्रोत्स्कीका लागि मार्क्सवादको मूल आत्मासँग विश्वासघात थियो। उनका अनुसार, समाजवाद स्वभावतः अन्तर्राष्ट्रिय परियोजना हो। एउटै देशमा पूर्ण समाजवादी व्यवस्था निर्माण गर्ने प्रयास अन्ततः राष्ट्रिय संकीर्णताको रूपमा परिणत हुन्छ, जसले विश्व क्रान्तिको कार्यभार पूरा गर्न सक्दैन।

ट्रोत्स्की भन्छन्:

"एकदेशीय समाजवाद एउटा सानो बुर्जुवा सिद्धान्त हो, जसको जन्म राष्ट्रिय संकीर्णता र नौकरशाहीको पतनबाट भएको हो।"

स्थायी क्रान्ति भन्ने अर्थ, ट्रोत्स्कीका लागि, "क्रान्ति कुनै देशको सीमामा रोकिँदैन" भन्ने मान्यता हो। कुनै एक मुलुकमा सामाजिक रूपान्तरण भएको खण्डमा, त्यसले तत्कालै अन्तर्राष्ट्रिय असर पार्छ - विश्व बजारको युगमा आर्थिक, राजनीतिक र सैन्य सन्तुलन अन्तरनिर्भर छन्।

ट्रोत्स्की स्पष्ट शब्दमा भन्छन्:

"यदि क्रान्ति विकसित पूँजीवादी मुलुकहरूमा फैलिदैन भने, सोभियत संघमा रहेको श्रमिक राज्यको अन्त्य निश्चित छ।"

ट्रोत्स्कीको अर्को तीव्र आलोचना स्टालिनको कार्यशैलीप्रति केन्द्रित छ। उनका अनुसार, स्टालिनको नेतृत्वले श्रमिक वर्गको प्रत्यक्ष नियन्त्रणको सट्टा पार्टी र राज्य संरचनालाई नौकरशाही (bureaucracy) को कब्जामा पुर्यायो। क्रान्तिको वास्तविक उद्देश्य - श्रमिक सशक्तीकरण, वर्ग विहीनता, आर्थिक लोकतन्त्र - सबैलाई ओझेलमा पारियो।

ट्रोत्स्की लेख्छन्:

"थर्मिडोरियन प्रतिक्रियाले नौकरशाहीमार्फत श्रमिक वर्गको राजनीतिक अपहरण गरेर विजय पायो।"

ट्रोत्स्कीको विचारमा, सोभियत संघ जोगाउने एक मात्र उपाय भनेको अन्तर्राष्ट्रिय क्रान्ति थियो। साम्राज्यवादीको ध्यान एक ठाउँमा होइन विकेन्द्रित गरेर मात्रै सोभियतसंघलाई बचाउन र अन्य देशमा उपलब्धि दिन सक्छ; तर त्यसो नगरी पूँजीवादको सैन्य र आर्थिक घेराबन्दीबाट पार पाउन सक्दैन।

यो भनाइले क्रान्तिको प्रगतिशील सपना कसरी आफ्नै दलको नियन्त्रणमा रहेकाहरूबाट तहस-नहस हुन्छ भन्ने कुरा देखाउँछ।

ट्रोत्स्कीको विचारमा, सोभियत संघ जोगाउने एक मात्र उपाय भनेको अन्तर्राष्ट्रिय क्रान्ति थियो। साम्राज्यवादीको ध्यान एक ठाउँमा होइन विकेन्द्रित गरेर मात्रै सोभियतसंघलाई बचाउन र अन्य देशमा उपलब्धि दिन सक्छ; तर त्यसो नगरी पूँजीवादको सैन्य र आर्थिक घेराबन्दीबाट पार पाउन सक्दैन। यदि विश्वका अन्य देशहरूमा समाजवादी शासन स्थापित भएन भने, सोभियत संघमा पुनः प्रतिक्रियावादी तत्त्वहरू हावी हुनेछन् र प्रतिक्रान्ति हुनेछ।

उनी अन्त्यमा चेतावनी दिँदै भन्छन्:

"या त क्रान्ति फैलन्छ, या सोभियत संघ समाप्त हुन्छ।"

ट्रोत्स्कीको यो भविष्यवाणी सत्य सावित भयो - सोभियत संघ विस्तारै स्टालिनको कार्यकाल पछि संशोधनवादमा रूपान्तरित भयो, र अन्ततः १९९१ मा पतन भयो।

ट्रोत्स्कीको वैचारिक कट्टरता मात्र होइन, ऐतिहासिक दूरदृष्टिको प्रमाण पनि हो। उनले "एकदेशीय समाजवाद" को सीमितता मात्र देखेनन्, त्यसको प्रतिक्रियावादी परिणति पनि पहिचान गरे। ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्ति अन्तर्राष्ट्रियता, श्रमिक सशक्तीकरण र वर्गीय चेतनाको निरन्तर जागरणमा आधारित थियो।

उनको दृष्टिकोणले आज पनि हामीलाई प्रश्न सोध्छ: के कुनै मुलुक एक्लै प्रगतिशील हुन सक्छ? के वर्गीय शोषणको अन्त्य स्थानीय उपायले सम्भव छ? ट्रोत्स्कीको उत्तर थियो - छैन। समाधान अन्तर्राष्ट्रिय एकता र वैश्विक क्रान्तिको आन्दोलन हो।

क्रान्ति केवल जनताको स्वतःस्फूर्त असन्तोषले मात्र सम्भव हुँदैन। ट्रोत्स्कीले क्रान्तिमा नेतृत्वको निर्णायक भूमिकालाई केन्द्रीय तत्व माने। नेतृत्व केवल क्रान्तिकारी भावना समेट्ने माध्यम होइन; यो दिशा निर्धारण गर्ने ऐतिहासिक यन्त्र हो। यदि नेतृत्व अस्पष्ट, अवसरवादी वा अल्पदृष्टि भएको खण्डमा, श्रमिक वर्गको महान आन्दोलन दिशाहीन भइ पतनको दिशामा जान सक्छ।

ट्रोत्स्की लेख्छन्:

"मानवजातिको ऐतिहासिक संकट अन्ततः क्रान्तिकारी नेतृत्वको संकटमा निहित छ।"

"स्थायी क्रान्ति" पुस्तकमा उनले मानव इतिहासकै गहिरो द्वन्द्वलाई स्पष्टरुपले व्यक्त गरेका छन् - साधन, ऊर्जा र चाहना भए पनि नेतृत्वको गलत दिशाले सबै प्रयास निष्फल हुन सक्छ।

ट्रोत्स्कीको विचारमा, क्रान्तिका लागि आवश्यक नेतृत्व भनेको केवल संख्यात्मक बल होइन, सैद्धान्तिक स्पष्टता, संगठनात्मक अनुशासन र ऐतिहासिक दृष्टिकोण भएको पार्टी हो। क्रान्तिकारी पार्टीले आमजनताको आकांक्षा बुझ्न मात्र होइन, त्यसलाई दिशा दिने, रूपान्तरण गर्ने र ऐतिहासिक सन्दर्भमा राख्ने क्षमता राख्नुपर्छ।

ट्रोत्स्की लेख्छन्:"

एक क्रान्तिकारी पार्टी विना, जसले जनतामा विश्वास दिलाउन र संगठन गर्न सक्ने क्षमता राख्छ, श्रमिक क्रान्तिको विजय असम्भव छ।"

क्रान्ति भावना, जोश, नाराले मात्र चल्दैन। ट्रोत्स्कीले चेतावनी दिँदै भने - कार्यक्रम विना ऊर्जा उराठिलो बन्दोबस्ती हो। क्रान्तिकारी आन्दोलनले यथार्थलाई बदल्न चाहन्छ; तर यथार्थ बुझ्नुपर्ने मूल आधार भनेको स्पष्ट कार्यक्रम हो। कार्यक्रमले लक्ष्य मात्र होइन, रणनीति र कार्यनीति पनि तय गर्छ।

उनी भन्छन्:

"कार्यक्रम इच्छाको सूची होइन, समाज रूपान्तरणका लागि वैज्ञानिक उपकरण हो।"

यसले कार्यक्रमलाई केवल घोषणापत्रको रूपमा होइन, राजनीतिक कम्पासको रूपमा प्रस्तुत गर्छ।

नेतृत्वले जनताको विश्वास जित्न सकेन भने, क्रान्ति प्रतिक्रान्तिमा परिणत हुन सक्छ, वा अधुरा रूपमै दबिन्छ। यही कारण थियो कि ट्रोत्स्कीले स्टालिनको नेतृत्वलाई 'नौकरशाहीको अधिनायकवादी विकृति' भनी कठोर ढंगले आरोपित गरे।

ट्रोत्स्कीले ऐतिहासिक वर्ग संघर्षमा नेतृत्वको भूमिका एक निर्णायक कारकका रूपमा देखे। वर्गीय द्वन्द्व हर समय चलिरहन्छ, तर ती संघर्षहरूलाई इतिहास मोड्ने स्थितिमा पुर्याउने कि नहीं भन्ने कुरा नेतृत्वको परिपक्वता, इच्छाशक्ति र स्पष्ट दृष्टिकोणमा निर्भर गर्छ।

उनको दृष्टिकोणमा, यदि नेतृत्वले जनताको विश्वास जित्न सकेन भने, क्रान्ति प्रतिक्रान्तिमा परिणत हुन सक्छ, वा अधुरा रूपमै दबिन्छ। यही कारण थियो कि ट्रोत्स्कीले स्टालिनको नेतृत्वलाई 'नौकरशाहीको अधिनायकवादी विकृति' भनी कठोर ढंगले आरोपित गरे।

"विजयको कुञ्जी त्यस्तो पार्टीमा हुन्छ, जो श्रमिक वर्गको ऐतिहासिक हितको अभिव्यक्ति हो।"

ट्रोत्स्कीले उपनिवेशवादलाई केवल सैन्य वा राजनीतिक नियन्त्रणको प्रश्नमा सीमित गरेनन्; उनले यसलाई पूँजीवादी विश्वव्यवस्थाको अनिवार्य उत्पादन माने। पश्चिमी साम्राज्यहरूले उपनिवेशहरूमा गरिबी, पश्चगमन र राजनीतिक अस्थिरता सिर्जना गरेर स्थानीय बुर्जुवालाई कमजोर बनाइदिए, जसको कारण ती समाजहरूमा प्रगतिशील परिवर्तनको नेतृत्व लिन सक्ने वर्ग गायब भयो।

उनको भनाइमा:

"पछाडि परेका देशहरूमा बुर्जुवा वर्ग आफ्ना ऐतिहासिक कार्यहरू पुरा गर्न असमर्थ हुन्छ।"

यही असमर्थता क्रान्तिको नेतृत्व गर्ने जिम्मा श्रमिक वर्गलाई स्थानान्तरण गर्छ - जुन पश्चिमी समाजको इतिहासभन्दा फरक छ।

उपनिवेशिक बुर्जुवा वर्गले यथार्थमा आफ्नै वर्ग-हितहरूलाई सुरक्षित गर्न उपनिवेशवादी शक्ति वा सैन्य राजतन्त्रसँग साँठगाँठ गर्छ। उनीहरूको "राष्ट्रियता" स्वार्थ-केन्द्रित हुन्छ, जन-हित होइन।

ट्रोत्स्की लेख्छन्:

"राष्ट्रिय बुर्जुवा वर्ग जन-समुदायको शक्ति भन्दा साम्राज्यवादको भय कम गर्छ।"

यसैले, उनीहरूको नेतृत्वमा सच्चा स्वतन्त्रता सम्भव छैन। क्रान्तिकारी परिवर्तनको भरपर्दो शक्ति भनेको श्रमिक वर्ग र किसानहरू हुन् - जसले सामाजिक न्याय र संरचनागत परिवर्तन खोज्छन्।

स्थायी क्रान्तिको मूलमा ट्रोत्स्कीको यस्तो मान्यता थियो कि एउटा देशको समाजवादी क्रान्ति केवल स्थायित्वमा पुग्न सक्दैन, जबसम्म त्यो अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा फैलिँदैन। उपनिवेशवाद पूँजीवादी केन्द्रको आवश्यक अंग हो; त्यसैले क्रान्तिलाई केवल परिधिमा सीमित राख्नु रणनीतिक भूल हुन्छ।

उनले जोड दिए:

"समाजवादी क्रान्ति राष्ट्रिय रंगमञ्चमा शुरू हुन्छ, अन्तर्राष्ट्रिय रंगमञ्चमा खुल्छ, र विश्व रंगमञ्चमा पूरा हुन्छ।"

यही तर्कले एक देशमा समाजवाद सम्भव छैन भन्ने ट्रोत्स्कीको ऐतिहासिक मतलाई पुष्ट गर्छ।

ट्रोत्स्कीले उपनिवेशहरूलाई केवल सहानुभूतिको दृष्टिले हेरेनन्। उनले तिनलाई क्रान्तिको विस्फोटक केन्द्रका रूपमा हेरे। ती समाजहरूमा जनताको असन्तोष, सास्ती, र शोषण निकै गहिरो हुने भएकोले, शोषणको अन्त्यप्रति तिनीहरूको आकांक्षा तीव्र र क्रान्तिकारी हुने सम्भावना बढी हुन्छ।

उनको निष्कर्ष थियो:

"समाजवादी क्रान्तिको भविष्य पूर्वी विश्वको संघर्षमा बढी निर्भर छ।"

ट्रोत्स्कीले उपनिवेशवाद, वर्ग संघर्ष, र क्रान्तिको अन्तर्राष्ट्रियवादी चरित्रबीचको जटिल सम्बन्ध खोलिदिन्छन्। उनी इतिहासका ती विचारक थिए जसले पश्चिमको केन्द्रभन्दा परका मुलुकहरूमा क्रान्तिको सम्भावना देखे - त्यहाँ जहाँ पूँजीवादले अपूरा कार्यभार छोडेको थियो। उनले देखे कि राजनीतिक स्वतन्त्रता बिना सामाजिक न्याय अधुरो रहन्छ, र सामाजिक न्याय बिना स्वतन्त्रता केवल भ्रम मात्र हुन्छ।

ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्ति, आज पनि, ती राष्ट्रहरूका लागि सान्दर्भिक छ जहाँ राष्ट्रवादको नाममा पूँजीवाद, अधिनायकवाद र जनविरोधी सत्ता चलिरहेका छन्।

लियोन ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिको सिद्धान्त व्यापक र वैश्विक परिप्रेक्ष्यमा विश्लेषण गरिएको मार्क्सवादी अवधारणा हो, जसमा वर्गसंघर्ष र अन्तर्राष्ट्रिय क्रान्तिको अपरिहार्यता प्रतिपादित छ। यद्यपि यस सिद्धान्तको एउटा कमजोर कडी वा आलोचनायोग्य पक्ष भनेको किसान वर्गप्रतिको दृष्टिकोण हो, जुन यथेष्ट रूपमा सुसंगत र व्यवहारिक लाग्दैन।

ट्रोत्स्कीले सर्वहारा वर्गलाई क्रान्तिको मूल शक्ति माने - जुन औद्योगिक मजदुरहरूको रूपमा सम्झिएको थियो। उनको विचारमा, श्रमिक वर्ग उत्पादनका साधनहरूमाथि नियन्त्रण गर्न र राज्य सत्ता कब्जा गर्न संगठित रूपले सक्षम हुन्छ। उनी भन्छन्:

"श्रमिक वर्गले मात्र नयाँ समाजको जग राख्न सक्छ। किसान वर्ग भने यो आन्दोलनमा एक सहायक मात्र हुनसक्छ, नेतृत्वकर्ताको रूपमा होइन।"

(Permanent Revolution)

यस्तो दृष्टिकोणले ट्रोत्स्कीलाई किसान वर्गप्रति अविश्वास गर्न बाध्य बनायो। उनले किसान वर्गलाई स्वतन्त्र सामाजिक - राजनीतिक शक्तिको रूपमा भन्दा पनि 'झुल्ने' वर्ग - जो वा त बुर्जुवातर्फ जान सक्छ, वा सर्वहारातर्फ झुक्न सक्छ - भनेर व्याख्या गरे।

ट्रोत्स्कीले किसानहरूलाई 'रूढिवादी', 'अराजनीतिक', र 'बिखण्डित' वर्गको रूपमा चित्रण गरे। उनी भन्थे कि किसानहरू उत्पादनका साधनहरूमा निजी स्वामित्व राख्न इच्छुक हुन्छन्, जुन कुरा समाजवादी उत्पादन सम्बन्धसँग मेल खाँदैन। यस्तो सोचाइको आधारमा उनले निष्कर्ष निकाले:

"किसान वर्ग आफैंमा कुनै क्रान्तिकारी कार्यक्रम प्रस्तुत गर्न सक्दैन; उसले आफूमाथि अरूको नेतृत्व स्वीकार गर्न बाध्य हुन्छ।"

तर यस्ता भनाइहरू व्यापक बहसका विषय बने। धेरै मार्क्सवादीहरूका अनुसार, क्रान्तिको सफलताका लागि किसान वर्गसँग सहकार्य गर्नु आवश्यक छ - विशेषतः विकासशील वा अर्ध-औद्योगिक समाजहरूमा।

रूसी क्रान्तिको सन्दर्भमा हेर्दा, किसान वर्ग एक निर्णायक शक्ति थियो। उनीहरूले सामन्ती शोषणविरुद्ध विद्रोह गरे, भूमिको माग उठाए, र कहिलेकाहीं लाल सेना र बोल्शेविकहरूको समर्थन गरे। यद्यपि ट्रोत्स्कीले उनीहरूलाई दीर्घकालीन रणनीतिक साझेदार मान्न अस्वीकार गरे। उनको नीति मुख्यतया श्रमिक वर्गमाथिभरोसा रह्यो।

यसले राजनीतिक रणनीतिमा खाडल सिर्जना गर्यो। जब बोल्शेविक सत्तामा पुगे, किसानहरूको सहयोग सुरक्षित गर्न उनीहरूले "भूमि किसानलाई" भन्ने नारा दिए - जुन वास्तवमा लेनिनको युक्ति थियो, ट्रोत्स्कीको होइन। ट्रोत्स्कीको सैद्धान्तिक कठोरता र किसान वर्गप्रतिको असहज दृष्टिकोण व्यवहारमा समस्या बनेको थियो।

समाजवादी आन्दोलनहरूका लागि किसान वर्गको अर्थव्यवस्था, संस्कृति, र चेतनाको विश्लेषण नगरी क्रान्तिकारी कार्यक्रम तय गर्न गाह्रो हुन्छ। स्थायी क्रान्तिको अन्तर्राष्ट्रिय महत्व भए पनि, यसको ग्रामीण अर्थतन्त्रप्रतिको उपेक्षा एक गम्भीर आलोचना रहन्छ।

आजको सन्दर्भमा, जहाँ कृषि जनसंख्या अझै पनि विश्वको धेरै देशहरूमा बहुमतमा छ, ट्रोत्स्कीको दृष्टिकोण अपर्याप्त देखिन्छ। समाजवादी आन्दोलनहरूका लागि किसान वर्गको अर्थव्यवस्था, संस्कृति, र चेतनाको विश्लेषण नगरी क्रान्तिकारी कार्यक्रम तय गर्न गाह्रो हुन्छ। स्थायी क्रान्तिको अन्तर्राष्ट्रिय महत्व भए पनि, यसको ग्रामीण अर्थतन्त्रप्रतिको उपेक्षा एक गम्भीर आलोचना रहन्छ।

लियोन ट्रोत्स्कीको "स्थायी क्रान्ति" पुस्तक केवल एक सैद्धान्तिक कृति होइन, यो क्रान्तिकारी चेतनाको उद्घोष हो - जसले रूसी क्रान्तिको अनुभवमार्फत क्रान्तिको प्रकृति, चरण, र दिशा सम्वन्धी गहिरो विश्लेषण प्रस्तुत गरेको छ। यस पुस्तकमा ट्रोत्स्कीले क्रान्तिको प्रक्रिया कहिल्यै निश्चित चरणमा समाप्त हुँदैन भन्ने धारणा प्रतिपादन गर्छन् - बरु त्यो निरन्तरता, अन्तर्राष्ट्रियता र वर्गसंघर्षको नवीन रूपमा अगाडि बढ्नैपर्छ।

ट्रोत्स्कीको मूल तर्क यथार्थपरक क्रान्तिको स्वरूपप्रति गहिरो असन्तुष्टि र चुनौती हो। पारंपरिक मार्क्सवादी धारामा प्रचलित "दुई चरणीय क्रान्ति" - पहिले बुर्जुवा प्रजातान्त्रिक, अनि समाजवादी क्रान्ति - को विकल्पमा उनले यथार्थ जीवनमा ती चरणहरू विलीन हुने बताउँछन्। विशेषतः पछाडि परेको मुलुकहरूमा जहाँ बुर्जुवा वर्ग कमजोर वा प्रतिक्रियावादी हुन्छ, त्यहाँ क्रान्तिको नेतृत्व श्रमिक वर्गले लिन्छ र बुर्जुवा कार्यक्रम पार गर्दै प्रत्यक्ष समाजवादी संक्रमण सम्भव हुन्छ।

उनका शब्दमा:

"पछाडि परेको देशमा बुर्जुवातन्त्रको कार्यभार सर्वहारावर्गले पुरा गर्छ - तर त्यो कार्यभार पुरा गर्दै समाजवादी क्रान्तिको दिशामा अघि बढ्छ।"

यस वाक्यांशमा ट्रोत्स्कीले 'क्रान्तिको अविच्छिन्नता' को धारणा स्थापित गर्छन्, जुन तत्कालीन रूसी र अन्तर्राष्ट्रिय मार्क्सवादी बहुमतका लागि अत्यन्त विवादास्पद थियो।

"रूसमा समाजवादको दीर्घकालीन स्थापना सम्भव छैन, जबसम्म यो विश्वव्यापी आन्दोलनमा परिणत हुँदैन।"

यो तर्क आज पनि मार्क्सवादी बहसको मूल प्रश्न रहन्छ - के समाजवाद एक देशमा सम्भव छ? ट्रोत्स्की भन्छन् - छैन।

यद्यपि, ट्रोत्स्कीको उद्देश्य स्पष्ट थियो - उनी नेतृत्वको स्पष्टता, कार्यक्रमको दृढता र रणनीतिक दिशा सुनिश्चित गर्न चाहन्थे। 'किसान वर्गले स्वतन्त्र क्रान्तिकारी कार्यक्रम निर्माण गर्न सक्दैन' भन्ने उनको विचारले व्यवहारमा ठक्कर पनि खाएको देखिन्छ, किनकि किसानहरूको क्रान्तिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका रहँदै आएको छ।

आजको सन्दर्भमा "स्थायी क्रान्ति" केवल ऐतिहासिक दस्तावेज होइन। यो एक चेतावनी पनि हो - कि क्रान्ति कुनै एक 'घटना' होइन, बरु एक निरन्तर प्रक्रिया हो। ट्रोत्स्कीको यहि धारणा आज पनि सान्दर्भिक देखिन्छ:

*विश्वव्यापी पुँजीवादको संकट,

*राष्ट्रवादको उभार,

*श्रमिक आन्दोलनहरूको विखण्डन,

*तथा ग्लोबल दक्षिणमा राजनीतिक संक्रमणहरू

यी सबै पक्ष ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिको 'अपूर्णता'लाई एक अविरल सम्भावना बनाइरहेका छन्।

"स्थायी क्रान्ति" पुस्तकले केवल ऐतिहासिक समीक्षा गर्दैन, यसले भविष्यतर्फ संकेत पनि गर्छ। ट्रोत्स्कीको विचारले सशक्त रूपमा देखाउँछ कि क्रान्तिको प्रश्न केवल शक्ति कब्जाको होइन, सामाजिक रूपान्तरणको हो। यद्यपि ट्रोत्स्की आफैं पराजित भए, उनका विचार अझै पराजित छैनन्। "स्थायी क्रान्ति" आज पनि ती सबैलाई सम्बोधन गर्छ जो समानताको पक्षमा, उत्पीडनको विरुद्ध, र परिवर्तनको खोजीमा छन्।

ट्रोत्स्कीको 'स्थायी क्रान्ति' र माओको 'निरन्तर क्रान्ति'

क्रान्तिको प्रक्रियालाई स्थायी, गतिशील र सर्वहारा वर्गको निरन्तर संघर्षको विषय बनाउने दुई प्रमुख मार्क्सवादी धाराहरू ट्रोत्स्कीको "स्थायी क्रान्ति" (Permanent Revolution) र माओको "निरन्तर क्रान्ति" (Continuous Revolution) हुन्। यिनीहरू दुबैले वर्ग संघर्षको स्थायित्व र समाजवादी समाजको निर्माणको लागि अन्तहीन सचेतनालाई जोड दिन्छन्, तर तिनको वैचारिक सन्दर्भ, उद्देश्य, रणनीति र क्रियान्वयनको आधारमा गहिरो भिन्नता देखिन्छ।

ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्ति

उपनिवेशित वा अर्ध-औपनिवेशिक समाजमा (जस्तै रूस) बुर्जुवा क्रान्ति र समाजवादी क्रान्ति छुट्टाछुट्टै चरणमा सम्भव छैन भन्ने ट्रोत्स्कीको मुख्य तर्क थियो। उनका अनुसार क्रान्ति सुरु भइ सकेपछि त्यो निरन्तर समाजवादी चरित्रतर्फ अगाडि बढ्नुपर्छ - उत्पादनका साधनमाथि सर्वहारा स्वामित्व, वर्गविहीन समाज र अन्तर्राष्ट्रिय क्रान्तिकारी दिशा पक्डनु पर्छ। ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिको मूल उद्देश्य राष्ट्रिय क्रान्तिलाई अन्तर्राष्ट्रिय सर्वहारा क्रान्तिसँग जोड्नु हो।

माओको निरन्तर क्रान्ति

माओले भने क्रान्ति सफल भइसकेपछि सत्तामा आएको कम्युनिस्ट पार्टी स्वयं पुनः बुर्जुवा प्रवृत्तिमा फस्न सक्छ भन्ने चिन्ताबाट उत्पन्न अवधारणा अघि सारे। विशेषतः महान सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति (१९६६-७६) को क्रममा उनले क्रान्तिको निरन्तरता जनताको सक्रिय सहभागिता, आत्मसमालोचना र सत्ता विरोधी चेतनाबाट सुनिश्चित हुनुपर्छ भने। माओको दृष्टिमा वर्ग संघर्ष क्रान्ति पछि पनि जारी रहन्छ, र त्यसको नियन्त्रण जनताले गर्नुपर्छ - केवल पार्टीद्वारा होइन।

ट्रोत्स्की अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भमा सोच्दछन् - "एक देशमा समाजवाद असम्भव" भन्ने अडानसहित। स्थायी क्रान्ति सैद्धान्तिक रूपमा आर्थिक र राजनीतिक अवयवको अनवरत रूपान्तरण हो।

माओ आन्तरिक सत्ता संरचनामा केन्द्रीत छन् - "क्रान्ति आफैंमा खतरा हो जब नेतृत्व वर्ग सत्तामा पतन हुन्छ"। निरन्तर क्रान्ति संस्कृति, विचार, र आत्मानुशासन माथि जोड दिने रणनीति हो।

ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्ति पूर्ण रूपमा व्यवहारमा उतारिएको थिएन। स्टालिनको "एक देशमा समाजवाद" नीतिबाट उनको स्थायी क्रान्तिले धक्का खाएको विश्लेषकहरुको बुझाई छ। माओले भने सांस्कृतिक क्रान्तिको माध्यमबाट निरन्तर क्रान्तिलाई सामाजिक प्रयोगमा उतारे, जसको परिणामस्वरूप सत्ताभित्र मौलाउने भ्रष्ट प्रवृत्ति र नेतृत्वको व्यक्तिवादी चिन्तनलाई अप्रेसन गरेको थियोे।

लिओन ट्रोत्स्कीले प्रतिपादन गरेको 'स्थायी क्रान्ति' को सिद्धान्त केवल समाजवादी क्रान्तिको गति र प्रकृतिको विषय होइन, सत्तामा पुगेपछि सर्वहारा वर्ग कसरी वर्गविहीन समाजतर्फ अग्रसर हुन सक्छ भन्ने मूल प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास हो।

आजको विश्वमा यी दुई धारालाई पुनः व्याख्या गर्नु आवश्यक छ - के क्रान्ति केवल सत्ता प्राप्तिको साधन हो? कि निरन्तर सामाजिक रूपान्तरणको प्रक्रिया? यस प्रश्नमा यी दुई दार्शनिक धाराले दुई भिन्न तर गहन उत्तर दिन्छन्।

लिओन ट्रोत्स्कीले प्रतिपादन गरेको 'स्थायी क्रान्ति' को सिद्धान्त केवल समाजवादी क्रान्तिको गति र प्रकृतिको विषय होइन, सत्तामा पुगेपछि सर्वहारा वर्ग कसरी वर्गविहीन समाजतर्फ अग्रसर हुन सक्छ भन्ने मूल प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास हो। सोभियत संघमा स्टालिनदेखि ख्रुश्चेभ हुँदै गर्भाचोभसम्मको घटनाक्रमले ट्रोत्स्कीको चिन्तालाई पछिल्लो इतिहासले पुष्टि गरेजस्तै देखिन्छ।

ट्रोत्स्कीले भनेको जस्तै, समाजवादी क्रान्तिको नेतृत्व गर्ने पार्टी जब एक देश, एक नेता, एक विचार मा केन्द्रित हुन्छ, त्यो क्रान्तिको मर्म र कार्यभारबाट विचलित हुन्छ। स्टालिनको नेतृत्वमा पार्टीभित्र गम्भीर सैद्धान्तिक मतभेद भयो। क्रान्तिको निरन्तरता होइन, सत्ताको संस्थागतकरण मुख्य भएको देखिन्छ - जसले ट्रोत्स्कीको चेतावनीलाई सार्थक बनाउँछ।

स्टालिनपछिको ख्रुश्चेभ कालले आफैँले अघिल्लो नेतृत्वको गल्ती स्वीकार गरेर सुधारको प्रयास गर्यो - तर त्यो प्रयास व्यवस्थागत होइन, नेतृत्वगत परिमार्जन मात्र थियो। ट्रोत्स्कीले भनेझैँ, वर्ग संघर्षको अनवरतता र अन्तर्राष्ट्रिय क्रान्तिको आवश्यकता नभई आन्तरिक सन्तुलनको राजनीति हावी भयो।

ग्लास्नोस्त र पेरोस्त्रोइकाको नाममा गरिएका सुधारहरू एकतर्फी उदारीकरणमा परिणत भए, जसको परिणामस्वरूप पूँजीवादी पुनर्स्थापना भयो। ट्रोत्स्कीले पूर्वानुमान गरेझैं - "यदि समाजवादलाई अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा विस्तार गर्न सकिएन भने, पूँजीवाद फर्कन सक्छ।" सोभियत संघको विघटन त्यसको प्रमाण बन्यो।

अन्ततः, स्टालिनको कार्यशैली, ख्रुश्चेभको संशोधनवादी सुधार र गर्भोचोभको उदारीकरणले ट्रोत्स्कीको स्थायी क्रान्तिको आवश्यकतालाई झन सशक्त पुष्टिकरण गर्छ।

ट्रोत्स्कीले भनेका थिए - "क्रान्ति, यदि स्थायी नभई थाँती राखिन्छ भने, त्यो उल्टो दिशामा फर्किन्छ।"

सोभियत संघको इतिहास यही वाक्यको ऐतिहासिक पुष्टि बनेको छ। ट्रोत्स्कीको "स्थायी क्रान्ति" अध्ययन, बहस र विश्लेषणको पर्खाइमा छ ।

Main image source: https://e-history.kz/