जब विज्ञानका प्रोफेसर प्रयोगशालाबाट बाहिर निस्किएपछि सफलताको लागि स्वस्ति-शान्ति र मन्त्र-जप गराउँछन् !

मेरो एकजना मित्रलाई जण्डिस भएको थियो। उनी अस्पतालमा भर्ना थिए। प्रभावशाली व्यक्ति थिए, सबै डाक्टरहरू उपचारमा लागिपरेका थिए। एक दिन म भेट्न जाँदा देखें– उनी पानीको थालीमा हातहरू डुबाएर बसेका छन् र एकजना पण्डित मन्त्र पढिरहेको छ। कार्यक्रम सकिएपछि मैले भनें– तपाईं त दुइटा उपचार गराउँदै हुनुहुन्छ। एउटा एलोपेथी र अर्को यस्तो–जसलाई कुन ‘पैथी’ भनिने हो, थाहा छैन।

उनी भन्थे– दुवै उपचार गराउनु ठीक हुन्छ। परम्पराबाटै चल्दै आएको हो। एलोपेथी त अहिलेको हो।

मैले भनें– परम्परा त त्यतिखेर बस्यो जब वैज्ञानिक चिकित्सा विधि नै थिएन। थियो भने पनि मानिसहरू डराउँथे, विश्वास गर्दैनथे। तर अहिले पूरा वैज्ञानिक जाँचपछि तपाईंको उपचार भइरहेको छ। तर तपाईं अझै पनि अवैज्ञानिक परम्पराको पालना गरिरहनु भएको छ।

तपाईंलाई केमा विश्वास छ? कुन उपचारले तपाईं निको हुनुहुन्छ?

म र उनीबीच आत्मीय र खुला सम्बन्ध थियो। उनी बौद्धिक व्यक्ति थिए, त्यसैले मैले यसरी कुरा गर्न सकें। उनी केहीबेर सोचिरहे। फेरि शान्त स्वरमा भने– भन्नुहोस्, यो विश्वास हो या अन्धविश्वास– सबै कुरा जान्दाजान्दै पनि मेरो मनको एक कुनामा सुरुबाटै  केही यस्तै पनि गराइदिनु ठीक हुन्छ भन्ने लागेको थियो ।

म आफैं पनि अस्पतालमा भर्ना थिएँ। मेरो कोठामा दुईवटा बेड थिए। एउटामा म थिएँ, अर्कोमा एकजना युवा इन्जिनियर। हामीबीच राम्रो कुराकानी हुन्थ्यो। ती बिरामीका बाबु पनि शिक्षित र सम्पन्न थिए। एक दिन ती बाबु एकजना पुरोहित लिएर आए। साथमा पूजाको सामान पनि थियो। त्यहाँ सानो अनुष्ठान सुरु भयो।

अनुष्ठान सकिएपछि ती सज्जनले पुरोहितको हातमा केही नोट थमाए। पुरोहितले नोट गन्यो र उत्तेजित भएर भन्यो– यो के हो? यो त सत्तरी रुपैयाँ मात्रै हो। तपाईंले सवा सय दिने भन्नुभएको थियो ।

बिरामीका बाबुले मेरो तिर हेरेर अलिक लाज मान्दै भने– औषधीसँग आशीर्वाद पनि हुनुपर्छ।

अनुष्ठान सकिएपछि ती सज्जनले पुरोहितको हातमा केही नोट थमाए। पुरोहितले नोट गन्यो र उत्तेजित भएर भन्यो– यो के हो? यो त सत्तरी रुपैयाँ मात्रै हो। तपाईंले सवा सय दिने भन्नुभएको थियो ।

उता ती सज्जनले रिसाउँदै भने– एकदमै होइन। तपाईंलेइच्छाअनुसार दिँदा हुन्छ भन्नुभएको थियो ।

पुरोहितले भन्यो–झूठो नबोल्नुहोस्। मैले स्पष्ट भनेको थिएँ–सवा सय लिन्छु।

दुवैजनाबीच धेरैबेर तातो बहस भयो। अन्ततः पुरोहित ८० रुपैयाँ लिएर फत्फताउँदै गयो।

मैले ती सज्जनलाई भनें– पुरोहितले सुरुमा तपाईंको मंगलको कामना गरेको थियो। तर पैसा कम पाएपछि त तपाईंको अमंगलको कामना गर्दै गयो। यीमध्ये कुन कुरा लाग्छ त?

उनी सोच्न थाले।

बिरामी छोरोले ओछ्यानबाटै भन्यो– मैले यो नगर्नुहोस् भनेर बाबुजीलाई धेरै सम्झाएँको थिएँ ।

वैज्ञानिक स्वभाव र वैज्ञानिक दृष्टिको विकासमा यही एउटा ठूलो अड्चन हो। अविज्ञानको युगमा बसेका विश्वास, संस्कार र प्रयासविहीन मानसिक क्रियाहरूले विज्ञानमाथि हावी भएर तुरुन्त प्रतिक्रिया दिन्छन्।

ती सज्जनले अलिक फरक ढंगमा भने– अरे छोरा, के म बुझ्दिनँ र? तर पनि  मनको कुनै कुनामा कताकता यो पनि गराइदिनु ठीक हुन्छ भन्ने लागिरहन्छ।

वैज्ञानिक स्वभाव र वैज्ञानिक दृष्टिको विकासमा यही एउटा ठूलो अड्चन हो। अविज्ञानको युगमा बसेका विश्वास, संस्कार र प्रयासविहीन मानसिक क्रियाहरूले विज्ञानमाथि हावी भएर तुरुन्त प्रतिक्रिया दिन्छन्।

उहाँ विज्ञानका प्रोफेसर हुनुहुन्छ। प्रयोगशालाभित्र पूर्ण रूपमा वैज्ञानिक हुनुहुन्छ। कुनै अन्धविश्वासमा विश्वास गर्नुहुन्न। तर प्रयोगशालाबाट बाहिर निस्किएपछि सफलताको लागि साईं बाबाको भभूत, स्वस्ति-शान्ति, मन्त्र-जप आदि गराउनुहुन्छ।

वैज्ञानिक तरिकाले उहाँ कारण–परिणामको सम्बन्ध बुझ्नुहुन्छ। पदार्थहरूको गुण थाहा पाउनुहुन्छ। पदार्थहरूमा हुने परस्पर रासायनिक क्रियाहरूको ज्ञान छ। वैज्ञानिक रूपमा हेर्दा उहाँ भभूत र प्रगतिको सम्बन्ध जोड्न सक्नुहुन्न। यो कुरा उहाँ आफैँ पनि स्वीकार्नुहुन्छ। तर फेरि भन्नुहुन्छ– भाइ, संस्कारले गर्दा मनमा यस्ता कुरा बसिहाल्छन् । यसले पनि केही हुन्छ कि भन्ने लाग्छ।

यसरी वैज्ञानिक व्यक्तिले अवैज्ञानिकतासँग लड्छ र धेरैपटक जित्छ पनि। तर अन्धविश्वासको मोर्चामा आएर उही वैज्ञानिक व्यक्ति अविज्ञानसँग हार खान्छ।

चमत्कारहरू हुन्छन्। दैवीय पनि र प्राकृतिक पनि। मानिसले सुरुदेखि नै यो मान्दै आएको हो। चमत्कारमा मानवको प्रत्यक्ष हात हुँदैन।

झन्डै दुई वर्ष पहिले मध्यप्रदेश र राजस्थानमा रुखका पातहरूमा सर्पको आकृति देखिएको थियो। नागदेवता पातहरूमा प्रकट भएका हुन् भनेर यो कुरा फैलियो । उनीहरूले सेवा चाहेका छन्। यदि सेवा नगरेमा डस्नेछन्। धेरैजसो मानिस नागसँग डराउन थाले। पातहरूसँगै पनि डराउन थाले। ती पातहरू नजिकै दूधको कटोरी राख्न थालियो। भजन–कीर्तन हुन थाले।

यही बीचमा वनस्पति विज्ञान अध्ययन गरिरहेकी एक छात्राले सुनिन्। उनले बगैँचाबाट त्यही नाग आकृतिवाला पात टिपेर तरकारी बनाइन् र परिवारलाई पकाएर खुवाइन्। साँझतिर परिवारलाई भनिन्– मैले त नाग पकाएर खुवाएँ, केही भएन त !

त्यसपछि कृषि विश्वविद्यालयका विज्ञहरूको भनाइ आयो– यो त पातको रोग हो जसमा सर्पको आकृति देखिन्छ।

विज्ञानले धेरै कुरा बुझाइदिएको छ। जसलाई पहिले ग्रह–नक्षत्र र देवी–देवता ठानिन्थ्यो, अहिले थाहा भइसकेको छ कि ती पदार्थका पिण्डहरू हुन्।

अप्रत्याशित कुरा हुन सक्छ। चमत्कार पनि हुन सक्छ। कुनै रहस्यमय शक्ति पनि हुन सक्छ, जसले केही गरिदिन्छ। यस्तो भावना आदिम मानिसमा थियो। त्यो उसले प्रकृति र आफ्नो वातावरणसँगको सम्पर्कबाट पाएको थियो । किनभने उसलाई सृष्टिको स्वरूप, पदार्थको गुण, वरपरको वातावरण, कार्य–कारणको सम्बन्ध–कुनै कुरा थाहा थिएन।

विज्ञानले धेरै कुरा बुझाइदिएको छ। जसलाई पहिले ग्रह–नक्षत्र र देवी–देवता ठानिन्थ्यो, अहिले थाहा भइसकेको छ कि ती पदार्थका पिण्डहरू हुन्। अन्तरिक्षमा तिनको गति र मार्ग तय छ।

तर केही वर्षअघि एक दिन आयो–जब आठ ग्रहहरू एउटै कक्षमा उभिने संयोग भयो। यो एउटा भौतिक खगोलीय घटना थियो, दैवी केही थिएन। तर एक महिना अघिदेखि पुरोहितहरूको समूहले हल्ला मच्चायो– महाभारतकालपछि यस्तो योग आएको हो, यो अत्यन्त अनिष्टकारी हुन सक्छ।

त्यसपछि महिनौंसम्म पूजा–पाठ, कीर्तन, भजन चलिरह्यो। अन्धविश्वासको नाममा कति धेरै पैसा उठाइयो– कसैले हिसाब राखेन।

प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले यो सबलाई गलत र अवैज्ञानिक भने। तर त्यसको खासै असर परेन। अनुष्ठान जस्ताको तस्तै चलिरहे।

केही वर्षपछि यसभन्दा अझ रोचक घटना भयो।

अमेरिकाको स्काई ल्याब नामको अन्तरिक्ष प्रयोगशाला मार्गबाट भट्कियो। वैज्ञानिकहरूले घोषणा गरे– स्काई ल्याबसँगको सम्पर्क टुटिसकेको छ, अब त्यो अनियन्त्रित छ। त्यो जुनसुकै ठाउँमा खस्न सक्छ। वैज्ञानिकहरूले खस्न सक्ने क्षेत्र अनुमानित रूपमा बताइरहेका थिए। तर हाम्रोतिर बेलुका परेपछि भजन–कीर्तन सुरु भयो।

मानिसहरू यस भ्रममा थिए कि पूजा–पाठ, भजन–कीर्तनले स्काई ल्याब हाम्रो देशभन्दा टाढा कतै झर्छ।

शुरुमा मानिससँग ज्ञान थिएन। प्राकृतिक प्रक्रियाहरू बुझ्दैनथ्यो। रूख पनि उसलाई रहस्यमय लाग्थ्यो। सूर्य, चन्द्र आदि पनि अचम्म लाग्थ्यो।

तर स्काई ल्याब हाम्रो आग्रहले होइन, वायुमण्डलको दिशा, अन्तरिक्षीय गति र पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणले नियन्त्रण गरेर जहाँ पर्ने हो, त्यही पर्‍यो।

शुरुमा मानिससँग ज्ञान थिएन। प्राकृतिक प्रक्रियाहरू बुझ्दैनथ्यो। रूख पनि उसलाई रहस्यमय लाग्थ्यो। सूर्य, चन्द्र आदि पनि अचम्म लाग्थ्यो। पदार्थहरू र तिनीहरूको परस्पर क्रिया के हो–त्यो थाहा थिएन। हरेक घटना उसलाई चमत्कारजस्तै लाग्थ्यो। उसले कार्य–कारणको सम्बन्ध जोड्न जान्दैनथ्यो।

जुन शक्ति उसलाई थाहा थिएन, त्यही शक्ति यस्तो चमत्कार गरिरहेको हो भन्ने ठान्थ्यो। र त्यो निष्कर्षमा पुग्थ्यो–यी अलौकिक शक्तिहरूले राम्रो पनि गर्न सक्छन्, नराम्रो पनि। त्यसैले यिनीहरूलाई प्रसन्न बनाउनु पर्छ। यिनका प्रतीकहरू बनाउनु पर्छ। यसरी अन्धविश्वास फैलिँदै गयो।

विज्ञानले बिस्तारै रहस्य खोल्न थाल्यो। उसले प्रमाण, तर्क र प्रयोगमा जोड दियो। प्रकृतिका रहस्यहरू एकपछि अर्को गरेर खोलिदियो। कार्य–कारण सम्बन्धहरू स्पष्ट पारिदियो। सृष्टिका पदार्थहरूको घटनाहरूको तर्कसंगत जानकारी दियो। यस्ता चमत्कार वा अन्धविश्वासहरू मात्र होइनन्, जसको सम्बन्ध धर्मसँग हुन्छ। धर्मबाट अलग पनि यस्ता अन्धविश्वासहरू छन्, चमत्कारहरू छन्, जसलाई मानिसहरू विश्वास गर्छन्। बुझ्न नसकिने हरेक अनौठोपन वा घटनालाई चमत्कार मानिन्छ।

सामन्तवादलाई पनि जनतालाई अज्ञानतामा राख्नु फाइदाजनक थियो। त्यसैले सामन्तवादले पनि अन्धविश्वासहरूको समर्थन गर्‍यो। हरेक तर्कलाई, हरेक वैज्ञानिक बुझाइलाई यिनले अस्वीकार गर्न थाले।

अन्धविश्वासमा आधारित स्वार्थहरू स्थापित भइसकेका थिए। पूजा, दानजस्ता माध्यमबाट कल्पना गरिएको विपत्तिको डर देखाएर कर्मकाण्ड सञ्चालन गर्ने पुरोहित वर्गलाई त्यसबाट धन, सुन, अन्य सामग्री प्राप्त हुन्थ्यो। यस पुरोहित वर्गको प्रमुख आम्दानीको स्रोत अन्धविश्वास नै बन्यो। यो वर्ग यसलाई जीवित राख्न चाहन्थ्यो, र उसले त्यसै गर्‍यो। सामन्तवादलाई पनि जनतालाई अज्ञानतामा राख्नु फाइदाजनक थियो। त्यसैले सामन्तवादले पनि अन्धविश्वासहरूको समर्थन गर्‍यो। हरेक तर्कलाई, हरेक वैज्ञानिक बुझाइलाई यिनले अस्वीकार गर्न थाले।

साथमा, धर्मसत्ता र परम्परागत विश्वासहरूलाई कट्टर रूपमा अँगालिएको थियो। यस कट्टरता र परिवर्तनविरोधी दृष्टिको बलमा धर्मसत्ता टिकिरहेको थियो। धर्मसत्ताले ज्ञान, विज्ञान, र अनुभवभन्दा माथि आफूलाई राख्थ्यो, जसको आधार थियो उसमा आरोपित दैवी शक्ति र ज्ञान। जहाँ–जहाँ वैज्ञानिक आविष्कार भए, धर्मसत्ताले त्यसको विरोध गर्‍यो। युरोपमा यो सबैभन्दा बढी भयो। वैज्ञानिकहरूको अनुसन्धानको परीक्षण चर्चका पादरीहरूले गर्थे। उनीहरू आफूले विश्वास गरेका अटल सत्यलाई मात्र सही मान्थे। वैज्ञानिकहरूलाई दण्ड दिइन्थ्यो। ब्रूनो र ग्यालिलियो यसका उदाहरण हुन्। मध्य युगमा चर्च विज्ञानको विरोधमा उभिएको थियो। अहिलेको समयमा भने चर्चको त्यो सत्ता मानिँदैन।

जहाँ–जहाँ वैज्ञानिक आविष्कार भए, धर्मसत्ताले त्यसको विरोध गर्‍यो। युरोपमा यो सबैभन्दा बढी भयो। वैज्ञानिकहरूको अनुसन्धानको परीक्षण चर्चका पादरीहरूले गर्थे। उनीहरू आफूले विश्वास गरेका अटल सत्यलाई मात्र सही मान्थे। वैज्ञानिकहरूलाई दण्ड दिइन्थ्यो।

यसरी मानिसमा दुई खालका स्वभाव देखिन थाले। सोच वैज्ञानिक तर आचरण अवैज्ञानिक। सोच पनि अधुरो। विज्ञान पनि ठीकै छ र परम्पराबाट आएको आस्थासमेत ठीक हुन सक्छ भन्ने सोच थियो। त्यसैले पढे–लेखेकाहरू पनि वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट सम्पन्न हुन सकेनन्।

वैज्ञानिक दृष्टिकोणको प्रचारका लागि समाजमा बाहिर एउटा आन्दोलन आवश्यक छ। यस्तै आन्दोलन लङ्काका प्रोफेसर कोकरले चलाएका थिए। उनले सबै चमत्कारी देवपुरुषहरूलाई चुनौती दिएका थिए। केही वर्षदेखि विज्ञान–जत्था पनि निस्कन्छ। तर त्यो पर्याप्त छैन। म खुसी भएँ अखबारमा पढेर कि दुई सहरमा अन्धविश्वास निवारण आन्दोलन चलिरहेको छ। यिनले मानिसलाई आफ्नै हातबाट भभूत झिकेर देखाइदिए। यस्तै जनतालाई जागरुक गराउने आन्दोलनबाट मानिसहरूमा वैज्ञानिक दृष्टिकोण आउँछ।

स्रोत: हिन्दी कहानियाबाट अनुदित । चित्रहरु एआइको सहयोगमा तयार पारिएको हो ।