मार्क्सको आर्थिक अस्त्र 'पूँजी' - एक विश्लेषणात्मक अध्ययन
(पूँजीवादी शोषणको गहन र वैज्ञानिक विश्लेषण )
असार १६, २०८२ सोमबार १२:४२
'पूँजी' (दास क्यापिटल) - राजनीतिक अर्थशास्त्रको आलोचना - कार्ल मार्क्सद्वारा लिखित एउटा यस्तो महान कृति हो, जसले मानवको संसारलाई हेर्ने दृष्टिकोण नै परिवर्तन गरिदियो । यो पुस्तकले क्रान्तिकारी आन्दोलनलाई अगाडि बढायो । आजसम्म पनि यो रचना त्यति नै सान्दर्भिक छ, जति यसको प्रकाशनको समयमा थियो । यसको चर्चामा कहिल्यै कमी आएन । यो पुस्तकलाई सामान्य ढङ्गले बुझ्न सकिंदैन । यसको लागि आधारभूत रूपमा दर्शन, इतिहास, समाजशास्त्र र अर्थशास्त्रको ज्ञान अवश्य हुनुपर्छ । मार्क्स कुनै सामान्य दार्शनिक अथवा चिन्तक मात्र थिएनन्, उनले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन पूँजीवादी समाजले कसरी शोषणलाई अगाडि बढाउँछ भन्ने कुराको साङ्गोपाङ्गो अध्ययनमा लगाइदिए ।
पूँजीवादी व्यवस्थाको नसा-नसामा पुगेर मार्क्सले यसको हरेक पक्षको गहिराईपूर्वक अध्ययन गरे र यसका खराबीहरूलाई संसारको सामु छर्लङ्ग पारिदिए । त्यसपछि संसारका चिन्तक, नेता, शासक र अन्य सबै भित्रैदेखि डगमगाए । मार्क्सको कालजयी रचना 'पूँजी' मुद्रा वा अर्थ-व्यवस्थाको बारेमा मात्र लेखिएको पुस्तक होइन । यसमा मानवता, समाज, सामाजिक र व्यक्तिगत सम्बन्ध बारेमा पनि बिहङ्गम व्याख्या गरिएको छ ।
‘पूँजी’ मार्क्सको सबैभन्दा ठूलो र महत्त्वपूर्ण रचना हो । मार्क्सको यो पुस्तक उनको बीस वर्षको गम्भीर अध्ययनको परिणाम थियो । यसमा उनले आफ्नो समयको प्रचलित दर्शन, राजनीति, अर्थशास्त्र, इतिहास र समाजशास्त्रको गम्भीर विश्लेषण प्रस्तुत गरेका छन् ।
यसमा मानवजातिका निर्णय, जीवनप्रक्रिया र उद्देश्यहरूलाई नियन्त्रित गर्ने अदृश्य शक्ति (पूँजी) को बारेमा तथ्यसङ्गत र वैज्ञानिक विश्लेषण गरिएको छ । यो पुस्तकमा श्रमिकहरूको वास्तविक मूल्य के हो र पूँजीपतिहरूले उनीहरूलाई कसरी शोषण गर्छन् भन्ने कुरा छर्लङ्ग बनाइएको छ । यो पुस्तकलाई बुझ्न सकियो भने आफूसँगसँगै संसारलाई पनि राम्रोसँग बुझ्न सकिन्छ र त्यसलाई बदल्ने दिशामा आफूलाई सँगै लिएर जान सकिन्छ ।
‘पूँजी’ मार्क्सको सबैभन्दा ठूलो र महत्त्वपूर्ण रचना हो । मार्क्सको यो पुस्तक उनको बीस वर्षको गम्भीर अध्ययनको परिणाम थियो । यसमा उनले आफ्नो समयको प्रचलित दर्शन, राजनीति, अर्थशास्त्र, इतिहास र समाजशास्त्रको गम्भीर विश्लेषण प्रस्तुत गरेका छन् । उनले यो पुस्तक सन् १८४६ बाट लेख्न शुरु गरेका थिए । बीचमा उनले अरु धेरै पुस्तकहरूको रचना गरे । पत्रपत्रिकाका लागि हजारौं लेख र टिप्पणी लेखे । यससँगै उनी ‘पूँजी’ लेखनमा पनि लागिरहे ।
'पूँजी' को पहिलो खण्डको पहिलो प्रकाशन सन् १८६७ मा मात्र सम्भव भएको थियो । पहिलो खण्ड प्रेसलाई पठाउँदा उनले दोस्रो र तेस्रो खण्डको मस्यौदा पनि तयार गरिसकेका थिए । तर पुस्तकलाई अझ परिष्कृत र उपयोगी बनाउन उनले त्यसमा काम गरिरहे । त्यसैले मार्क्सको मृत्युपछि एङ्गेल्सको सम्पादनमा क्रमशः सन् १८८५ र सन् १८९४ मा मात्रै दोस्रो र तेस्रो खण्डको प्रकाशन भएको थियो । मूल पुस्तक जर्मन भाषामा लेखिएको र प्रकाशित भएको थियो । पहिलो खण्डमा पूँजीको उत्पादन प्रक्रियाको विहङ्गम विश्लेषण छ; दोस्रो खण्डमा पूँजी परिचलनको प्रक्रियाको उल्लेख गरिएको छ र तेस्रो खण्डमा पूँजीवादी उत्पादनको समग्र प्रक्रियाको उल्लेख गरिएको छ ।
'पूँजी' जर्मनी बाहिर पहिलो पटक सन् १८७२ मा रूसमा प्रकाशित भएको थियो । पुस्तकको प्रकाशन हुने वित्तिकै धेरै संख्यामा विक्री भयो, जसका कारण मार्क्सको प्रसिद्धि एक विज्ञ अर्थशास्त्री र दार्शनिकको रूपमा चारैतिर फैलिंदै गयो । पहिले उनको छवि संघर्षशील र भावुक पूँजीवाद विरोधी लेखकको थियो । 'पूँजी' को कारणले मार्क्सलाई इतिहास, दर्शन, समाजशास्त्र र अर्थशास्त्रको गम्भीर विद्वानको रूपमा स्थापित गर्न मद्दत गर्यो।
'पूँजी' मार्फत् मार्क्सको उद्देश्य पूँजीवादी व्यवस्थाको उत्पादन विधि र श्रम शोषणलाई अगाडि ल्याउनु थियो । उनका अनुसार पूँजीवादलाई बढावा दिने शक्तिहरू मजदूरको शोषण र उनीहरूको उपेक्षामा लुकेर बसेका छन् । निस्सन्देह यसका पछाडि धर्म, रीतिरिवाज र क्षेत्रीय मान्यताहरू पनि छन्, जसले मजदूरहरूलाई उनीहरूको अवस्थाप्रति उदासीन बनाउँछ । मुक्तिको खोजीमा अज्ञानताको अँध्यारोमा उनीहरू भड्किरहन्छन् । पूँजीपतिको नाफा वा अतिरिक्त मूल्य मूलतः मजदूरको ज्याला हो, जुन कारखाना मालिकले अनैतिक रूपमा आफ्नो लागि राख्छ । यसले स्रोत-साधनको मालिक भएको दाबी गर्छ । उसको यो दावीलाई प्रायः सरकारको समर्थन प्राप्त हुन्छ । मजदूरले आफ्नो श्रम-सीपले आफ्नो रोजगारदाताको पूँजी निरन्तर बढाउँदै जान्छ, यसबाट उसले अनजानवस पूँजीवादलाई बढावा दिने अनुचित र अनावश्यक काम पनि गर्छ ।
आफ्नो पुस्तक मार्फत् मार्क्सले वाणिज्यका सामाजिक पक्षहरूबारे छलफल गर्न चाहन्थे । तर पूँजीलाई त्यसमा यति विस्तृत अर्थमा खोजिएको थियो कि यसकै कारण ‘पूँजी’ लाई आर्थिक महाकाव्यको प्रतिष्ठा दिन सकिन्छ । पुस्तकमा उनले पूँजीवादी समाजको संरचनाको ऐतिहासिक सन्दर्भ देखाएर वर्गसंघर्षको अपरिहार्यतालाई रेखाङ्कित गर्ने काम पनि गरेका छन् । यसको विषयवस्तु र गम्भीर निष्कर्षका कारण पूँजीको प्रकाशनदेखि नै यो विद्वानहरूको बीचमा लोकप्रिय भएको थियो । यो पुस्तकले सम्पूर्ण विश्वका बुद्धिजीवीहरूलाई दुई वर्गमा विभाजित गरेको थियो । एकातिर यसका समर्थक र अर्कोतिर आलोचक थिए । तर मार्क्सको बौद्धिकता र उनको विश्लेषण-शक्तिको क्षमतालाई उनका आलोचकहरूले पनि स्वीकार गरे । आज पनि उनका विचारका आधारमा बुद्धिजीवीहरू बीचको विभाजन प्रष्ट देख्न सकिन्छ ।
मार्क्सको विशाल पुस्तक 'पूँजी' को प्रत्येक अध्याय पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीको एक विशेष पक्षको अध्ययनमा केन्द्रित छ । लेखकको हैसियतमा तथ्यको गहिराइमा पुगेर अनुसन्धान गर्ने तरीकाले उनको विषय-सम्बन्धित प्रवेश र अध्ययनको विविधता झल्काउँछ ।
दर्शन, इतिहास, समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, राजनीति र समग्र समाजलाई बुझ्न चाहने सबैको लागि यो ग्रन्थ धेरै महत्त्वपूर्ण छ ।
मार्क्सको कृति 'पूँजी' ले पूँजीवादको गहिरो बोध प्रदान गर्छ । यसले श्रमको सिद्धान्त, अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त र पूँजीवादी सञ्चयको व्याख्या गर्छ । यसले पूँजीवादका आन्तरिक अन्तर्विरोध र सामाजिक असमानतामा यसको प्रभावलाई बुझ्नमा पनि सहयोग गर्नेछ । यसबाट पूँजीवादका आधारभूत अवधारणालाई बुझ्न सकिन्छ; श्रमको मूल्य सिद्धान्तलाई जान्न सकिन्छ, अतिरिक्त मूल्य र यसको निष्कर्षलाई बुझ्न सकिन्छ; पूँजीवादी सञ्चयको प्रक्रियाको विश्लेषण गर्न सकिन्छ र सामाजिक असमानतामाथि पूँजीवादको प्रभावको मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ । दर्शन, इतिहास, समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, राजनीति र समग्र समाजलाई बुझ्न चाहने सबैको लागि यो ग्रन्थ धेरै महत्त्वपूर्ण छ ।
'पूँजी' मा वस्तुभित्रको रहस्यलाई बुझाइएको छ । यसमा साधारण देखिने वस्तुभित्र धेरै गहन सामाजिक सम्बन्ध र अन्तर्विरोध लुकेको हुन्छ भन्ने कुरा प्रष्ट पारिएको छ । यसमा वस्तुको मूल्य त्यसमा लागेको सामाजिक रूपले आवश्यक श्रम-समयबाट निर्धारित हुन्छ भन्ने कुरा प्रष्ट बनाइएको छ । यो पुस्तकमा मालको अन्धविश्वासले चीजहरूको वास्तविक स्वरूपलाई देख्न सकिंदैन भन्ने कुरा पनि स्पष्ट बनाइएको छ । यो पुस्तकमा मुद्राको यात्रालाई बडो रोचक ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको छ । यहाँ वस्तु विनिमयको संसारबाट निक्लिएर एक सार्वभौमिक समतुल्य बन्दै विस्तारै मानव जीवनमा अमूल्य हिस्सा बन्ने प्रक्रियाको बारेमा व्याख्या गरिएको छ । यसमा पैसा केवल लेनदेनको माध्यम मात्र नभएर मूल्यको मापक, भुक्तानको साधन र मूल्यको भण्डार पनि हो भन्ने कुरा स्पष्ट बनाइएको छ ।
यो पुस्तकमा पैसा पूँजीमा कसरी बदलिन्छ र अतिरिक्त मूल्य कहाँबाट आउँछ भन्ने कुराको रहस्य खोलिएको छ । यसमा अतिरिक्त मूल्य मजदूरहरूको श्रमबाट आउँछ, जसको लागि उनीहरूलाई कुनै पैसा प्राप्त हुँदैन भन्ने कुरालाई प्रष्ट बनाइएको छ । यसमा पूँजीपतिले कसरी अतिरिक्त मूल्य पैदा गर्छन् भन्ने कुरालाई पनि अत्यन्तै रोचक ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको छ । पूँजीपतिले यस कार्यमा कामको घण्टालाई बढाएर वा कामको गतिलाई तीव्र बनाएर मजदूरबाट बढीभन्दा बढी निःशुल्क श्रम शोषण गर्दछन् । यसको शारिरीरक र सामाजिक सीमा हुने भएकोले मजदूरले यसको विरोध गर्छन् र कानूनले पनि एक हदसम्म यसलाई नियन्त्रित गर्ने प्रयास गर्छ ।
पूँजीवादी सञ्चयको सामान्य नियमले कसरी समाजमा धनी र गरीबको बीचको दूरीलाई लगातार बढाउँदै जान्छ भन्ने कुरा प्रष्ट बनाइएको छ । यो पुस्तकमा मार्क्सले पूँजीवादको भविष्य बारेमा पनि गहन विश्लेषण गरेका छन् ।
'पूँजी' मा कसरी पूँजीपतिले निरपेक्ष र सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य हडप्छन् भन्ने कुराको रहस्य खोलिएको छ । यी सबैको केन्द्रमा मजदूर र उनीहरूको श्रम-शक्ति रहेको छ । यसमा ज्यालाले पूँजीवादी खेलमा कसरी काम गर्छ भन्ने कुरा स्पष्ट बनाइएको छ । यसमा पूँजी कसरी सञ्चित हुन्छ र त्यसले समाजमा धनी र गरीबको बीचमा दूरीलाई बढाउँछ भन्ने कुरा बुझाइएको छ । यहाँ पूँजीवादको जग राख्ने आदिम सञ्चयको इतिहासलाई पनि स्पष्ट बनाइएको छ । यहाँ पूँजीको सञ्चय र त्यसबाट पैदा हुने सामाजिक अन्तर्विरोधको बारेमा पनि विश्लेषण गरिएको छ । पूँजीवादी सञ्चयको सामान्य नियमले कसरी समाजमा धनी र गरीबको बीचको दूरीलाई लगातार बढाउँदै जान्छ भन्ने कुरा प्रष्ट बनाइएको छ । यो पुस्तकमा मार्क्सले पूँजीवादको भविष्य बारेमा पनि गहन विश्लेषण गरेका छन् ।
मार्क्सले 'पूँजी' ग्रन्थ मार्फत् पूँजीवादलाई बुझ्ने एक शक्तिशाली औजार प्रदान गरेका छन् । मार्क्सले पूँजीवादी व्यवस्थाले कसरी काम गर्छ, यसका नियम के-के हुन् र यसका कमजोरीहरू के-के हुन् भन्ने कुरा देखाए । उनले यसबाट एक उत्कृष्ट र न्यायपूर्ण संसार निर्माण गर्ने ज्ञान प्रदान गरेका छन् । यो ग्रन्थ कुनै सजिलो पुस्तक होइन । यसका सम्पूर्ण विचार जोकोहीलाई मान्य पनि हुँदैन तर यसले संसारलाई हेर्ने एक नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गरेको छ । यो दृष्टिकोणले सतहमुनि लुकेको सच्चाईलाई हेर्नमा मद्दत गर्छ । यसले यथास्थितिलाई चुनौती दिन प्रेरित गर्छ र परिवर्तनको आशा जागृत गर्छ ।
वस्तु - उपयोग मूल्य र विनिमय मूल्य
वस्तु (कमोडिटिज) भन्नाले ती चीज वा सामग्रीहरूलाई बुझिन्छ, जसलाई दैनिक जीवनमा ठूलो मात्रामा उत्पादन, किनबेच वा विनिमय गरिन्छ र जुन वस्तुगत रूपमा समान गुणस्तरका हुन्छन् । यी वस्तुहरू प्रायः कच्चा पदार्थ वा प्राकृतिक स्रोत (अन्न, धातु, तेल, ग्यास, कफी, चिनी, कपास, आदि) हुन सक्छन् । वस्तुलाई कतै माल पनि भन्ने गरिन्छ । पूँजीवादी समाजलाई बुझ्नको लागि यसको सबभन्दा सानो इकाई वस्तुबाट नै शुरु गर्नुपर्छ । पूँजीवादको सम्पूर्ण शरीरको निर्माण यही वस्तुरूपी कोशिकाबाट भएको हुन्छ । तर यो हामीले सोचेजस्तो सामान्य अवश्य छैन । यसमा धेरै रहस्यहरू अन्तर्निहित छन् ।
मार्क्सका अनुसार हरेक वस्तुको दोहोरो प्रकृति वा दुई रूप हुन्छ । त्यसको पहिलो प्रकृति उपयोग मूल्य हो । यसको अर्थ वस्तुको काम के हुन्छ र त्यसले कुन आवश्यकता पूरा गर्छ भन्ने हुन्छ । खानाको उपयोग मूल्य भोक मेटाउनु हुन्छ । कपडाको उपयोग मूल्य शरीर ढाक्नु हुन्छ । घरको उपयोग मूल्य बस्ने ठाउँ प्रदान गर्नु हो । हाम्रो आवश्यकता परिपूर्तिको लागि वा उपयोगिताको लागि कुनै पनि चीज किन्ने गरिन्छ । अनावश्यक वा काम नलाग्ने चीज वस्तु बन्न सक्दैनन्, त्यसकारण ती बजारमा विक्री पनि हुँदैनन् ।
वस्तुको दोस्रो रूप त्यसको विनिमय मूल्य हो । यसको अर्थ कुन वस्तु बजारमा लैजादा त्यसको सट्टामा अरु कति वस्तु प्राप्त हुन्छन् वा कति पैसा प्राप्त हुन्छ भन्ने हो । जस्तो कि, दुई किलो गहुँको सट्टामा एक किलो दाल प्राप्त हुनसक्छ अर्थात् पचास रुपैयाँ प्राप्त हुनसक्छ । यहाँ एक किलो दाल वा पचास रूपैयाँ दुई किलो गहुँको विनिमय मूल्य भयो । यहाँ हामीले यो विनिमय मूल्यको निर्धारण कसरी हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ । दुई किलो गहुँ बराबर किन एक किलो मात्र दाल प्राप्त हुन्छ ? अथवा त्यसको मूल्य किन पचास रूपैया हुन्छ ?
फरक-फरक चीजहरूको उपयोग मूल्य पनि फरक-फरक हुन्छ । गहुँको काम भोक मार्नु हो; धातुको काम औजार बनाउनु हो तर दुवैको उपयोग नितान्त फरक हुन्छ । यद्यपि बजारमा एक-अर्कोसँग विनिमय गर्दा तिनीहरूमा नाप्न सकिने केही समानता हुनुपर्छ । मार्क्सका अनुसार त्यो समानता भनेको वस्तुमा लागेको मानवीय श्रम हो । एउटा वस्तुको मूल्य निर्धारण वास्तविक रूपमा त्यसको निर्माणमा खर्च भएको मानवीय श्रमको मूल्य अनुसार हुन्छ ।
यहाँ फेरि सबैको श्रमको मूल्य समान हुन्छ त भन्ने प्रश्न उत्पन्न हुन्छ । मानौं, एउटा समान्य लोहारले बाह्र घण्टामा एउटा भाँडो बनाउँछ भने अर्को धेरै सिपालु लोहारले तीन घण्टामा नै उक्त भाँडो बनाउन सक्छ । यस्तो अवस्थामा समान्य लोहारको भाँडाको मूल्य सिपालु लोहारको भाँडाको मूल्यभन्दा चारगुना बढी हुन्छ त ? यस्तो कदापि हुँदैन । यहाँ सामाजिक रूपले आश्यक श्रम-समयको कुरा अगाडि आउँछ । यसको अर्थ के हो भने कुनै पनि वस्तुको मूल्य त्यो समयको औसत प्रविधि र औसत कुशलताको हिसाबले त्यसको निर्माणमा कति समय लाग्नुपर्छ भन्ने कुरामा निर्धारित हुन्छ । यसकारण समाजमा बढी सिपालु लोहारले एउटा भाँडो तीन घण्टामा बनाउँछ भने त्यसको मूल्य तीन घण्टाको श्रम बराबर नै मानिनेछ; कुनै नयाँ सिकारूले यसलाई बनाउनमा आठ घण्टा खर्च नै किन खर्च नगरोस् ।
यहाँ यो धेरै महत्त्वपूर्ण विषय हो । किनकि यसले वस्तुको मूल्य कुनै व्यक्ति विशेषको मेहनतबाट नभएर समाजको औसत उत्पादकताबाट निर्धारित हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्दछ । यो प्रणालीले उत्पादकहरूमाथि आफ्नो कुशलता वृद्धि गर्न, नयाँ प्रविधि अपनाउन निरन्तर दबाव दिन्छ, ताकि उनीहरूले आफ्ना मालहरूलाई सामाजिक रूपले आवश्यक श्रम-समयभित्र वा त्योभन्दा पनि कममा बनाउन सकून् । त्यसपछि मात्र उनीहरूलाई फाइदा हुनेछ । यो प्रक्रियामा पछाडि हुनेहरू बजारबाट बाहिरिन्छन् । यसरी साधारण देखिने वस्तुले आफूभित्र यति धेरै जटिल सामाजिक सम्बन्ध र प्रक्रिया समेटेको हुन्छ । यो एउटा वस्तु मात्र नभएर मानवीय श्रमको मूर्त रूप हो । यो सामाजिक सम्बन्धको प्रतीक हो ।
बजारमा चीजहरू किनबेच गर्दा हामीले अनजानमा नै एक-अर्कोको श्रमलाई पनि आदान-प्रदान गरिरहेका हुन्छौं । सम्भवतः हामीले यो कुराको महसुस गर्न सक्दैनौं । यहिंनेर एउटा धेरै रोचक कुरा अगाडि आउँछ । त्यसलाई मार्क्सले वस्तुको अन्धविश्वास (फिटिशिज्म अफ कमोडिटिज) भनेका छन् । यसमा धेरै गहन अर्थ लुकेको हुन्छ । पूँजीवादी समाजमा चीजहरूले एक रहस्यात्मक चरित्र धारण गर्छन् । हामीलाई वस्तुको मूल्य त्यसभित्र नै अन्तर्निहित छ जस्तो लाग्छ; जस्तो कि सुनको मूल्य आफ्नो प्रकृतिबाट नै महङ्गो छ वा हीराको चमक त्यसको आफ्नो विशेषता हो । तिनीहरूको मूल्य वास्तवमा तिनीहरूमा लागेको मानवीय श्रम र सामाजिक सम्बन्धबाट निर्धारित हुन्छ भन्ने कुरा भुलिन्छ । चीजहरू हाम्रो सामु तिनीहरूको बीचमा कुनै सम्बन्ध भए जसरी नै अगाडि आउँछन्; यति सुन बराबर यति चाँदी वा यो टिभी त्यो रेडियोभन्दा यति धेरै महङ्गो छ । हामीलाई यी चीजहरूको आफ्नो गुण छ भन्ने लाग्छ, तर वास्तवमा यो त ती चीजहरूलाई बनाउने मानिसहरूको बीचमा भएको समाजिक सम्बन्ध हो ।
पूँजीवादमा मानिसले वस्तु वा पैसाको पूजा गर्न लाग्छन् । मानिसलाई पैसा नै सबै कुरा हो र यसैमा सम्पूर्ण शक्ति छ भन्ने लाग्छ; पैसाको लागि नै बाँच्ने र पैसाको लागि नै मर्ने ठान्न लागिन्छ ।
मानिसहरूको बीचको सामाजिक सम्बन्ध चीजहरूको बीचको सम्बन्धको रूपमा देखिन्छ । जस्तो कि, पुरानो समयमा मानिस मूर्ति वा प्राकृतिक शक्तिको पूजा गर्थे, तिनीहरूलाई सर्वशक्तिमान मान्थे । ती मूर्तिहरू मानिसले नै बनाएका हुन् वा प्राकृतिक शक्तिलाई बुझ्ने प्रयास पनि मानिसले नै गरिरहेका छन्; तर यो कुरा उनीहरू भुल्छन् । ठीक यसरी नै पूँजीवादमा मानिसले वस्तु वा पैसाको पूजा गर्न लाग्छन् । मानिसलाई पैसा नै सबै कुरा हो र यसैमा सम्पूर्ण शक्ति छ भन्ने लाग्छ; पैसाको लागि नै बाँच्ने र पैसाको लागि नै मर्ने ठान्न लागिन्छ ।
पैसा पनि मानवीय श्रम र सामाजिक व्यवस्थाकै एक उपज हो भन्ने कुरा भुलिन्छ । मालको अन्विश्वासले मानिसलाई उसैले बनाएको संसारबाट अपरिचित बनाइदिन्छ । मानिस आफ्नै रचनाको दास बन्छन् । वस्तुहरू किन्दा हामी तिनीहरूलाई कसले बनायो, कुन परिस्थितिमा ती चीज बने, चीज बनाउनेलाई वास्तविक श्रम मिल्यो कि मिलेन, आदि जस्ता कुरामा ध्यान दिंदैनौं । हामी केवल त्यसको मूल्य हेर्छौं र किन्छौं ।
वस्तु हाम्रो सामु एक तयार उत्पादनको रूपमा आउँछ । त्यसको पछाडिको सम्पूर्ण मानवीय कथा, सम्पूर्ण सामाजिक श्रम हाम्रो दृष्टिभन्दा बाहिर हुन्छ । यो अन्धविश्वासले हामीलाई एक-अर्कोबाट पनि अलग बनाइदिन्छ । किसानको उनीहरूले उत्पादन गरेको अन्न अनुसार पहिचान हुँदैन, बरु उनीहरूको पहिचान बजारमा अन्नको मूल्य अनुसार हुन्छ । मजदूर उनीहरूले बनाएका चीजहरू अनुसार चिनिंदैनन्, उनीहरूलाई ज्याला अनुसार चिनिन्छ । मानिस अलप हुन्छन् र केवल चीज र तिनीहरूको मूल्य रहन्छ ।
वस्तुको यो अन्धविश्वासले पूँजीवादी व्यवस्थालाई कायम राख्नमा गहिरो भूमिका निभाउँछ । किनकि चीजहरूको मूल्य स्वाभाविक छ, बजारको मूल्य प्राकृतिक छ र धनी-गरीबको भेद भाग्यको खेल हो भन्ने ठानुन्जेलसम्म यो व्यवस्थामाथि प्रश्न उठाइंदैन । त्यसकारण हामीले चीजहरूको पछाडि गुप्त रहेको सम्बन्ध स्पष्ट रूपमा बुझ्नुपर्छ । यो सम्पूर्ण व्यवस्था मानवले बनाएको हो र यसलाई परिवर्तन गर्न पनि सकिन्छ भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ ।
हाम्रो हातमा आएको जुनसुकै वस्तुमा समय, श्रम र कसैको जिन्दगीको एक हिस्सा हुन्छ । यति धेरै सामान्य लाग्ने वस्तुको यो संसार वास्तविक रूपमा धेरै विचित्र र अन्तर्विरोधपूर्ण छ । एकातिर यसले हाम्रो आवश्यकता पूरा गर्नको लागि असङ्ख्य चीजहरू उत्पादन गर्छ । अर्कोतिर यसले हामीलाई एक-अर्कोसँग र स्वयंसँग पनि अपरिचित बनाइदिन्छ । एकातिर यो मानवीय रचनात्मकताको प्रतीक हो भने अर्कोतिर यो मानवीय श्रमको शोषणको माध्यम पनि बन्न सक्छ । वस्तुको संसार सतही रूपमा जति शान्त देखिन्छ, भित्र त्यति नै उथलपुथलपूर्ण छ । यो एक यस्तो समुद्र हो, जसको सतहमा छाल त देखिन्छ तर गहिराईमा धेरै तुफान र रहस्य हुन्छन् ।
पैसा - वस्तु विनिमयदेखि मुद्रासम्म
पैसा शब्दसँगै नोट, सिक्का, बैङ्क, सम्पन्नता, गरीबी, आवश्यकता, इच्छा, शक्ति, परिपूर्ति, विवशता जस्ता धेरै चीजहरू जोडिएका हुन्छन् । यससँग धेरै भावना र विचार जोडिएका हुन्छन् । तर पैसा भन्ने चीज के हो त ? यो कहाँबाट आयो ? र, कसरी यसले संसारलाई सञ्चालन गर्ने यति धेरै शक्ति हासिल गर्यो ? यसको वास्तविकता धेरै रहस्यात्मक छ । पैसाको अस्तित्व सदैव थिएन । कुनै समय मानवले आफ्ना आवश्यकता सीधैं चीजहरूको आदान-प्रदानबाट परिपूर्ति गर्थे । त्यसलाई वस्तु विनियम (बार्टर सिस्टम) भनिन्छ । जस्तो कि कुनै व्यक्तिसँग चामल धेरै छ र उसलाई दाल आवश्यक छ, यसरी नै अर्को व्यक्तिसँग दाल बढी छ र उसलाई गहुँको आवश्यकता छ । यस्तो अवस्थामा दुवैले चामल र दालको लेनदेन गर्नेछन् ।
समाजको विकास हुँदै जाँदा उत्पादनमा वृद्धि भयो र मानिसका आवश्यकताहरूमा पनि वृद्धि भयो । अब वस्तु विनिमयको पुरानो प्रणाली पर्याप्त हुन छोड्यो । अब मानिसहरूलाई सबैले स्वीकार गर्ने र त्यसको सट्टा कुनै पनि वस्तु किन्न सकिने चीजको आवश्यकता महसुस हुनलाग्यो । यसपछि नै मुद्रा वा पैसाको जन्म भएको हो ।
यो कार्य सामान्य जस्तो लाग्छ तर यसमा धेरै समस्याहरू थिए । यसमा सबभन्दा ठूलो समस्या आवश्यकताको दोहोरो संयोग थियो । यसको अर्थ के हो भने हामीले अर्को यस्तो व्यक्तिको खोज गर्नुपर्छ, जसलाई हामीसँग भएको चीजको आवश्यकता होस्, यससँगै त्यो व्यक्तिसँग हामीलाई आवश्यक पर्ने चीज पनि हुनुपर्छ । हामीलाई कपडाको आवश्यकता छ तर हामीसँग गहुँ छ भने गहुँको आवश्यकता हुने व्यक्तिको खोजी गर्नुपर्छ । यदि अर्को व्यक्तिलाई गहुँ नभएर अरु नै कुनै चीज आवश्यकता छ भने हाम्रो बीचमा विनिमय हुन सक्दैन । यो धेरै जटिल र धेरै समय लाग्ने काम थियो । यसकारण व्यापारको दायरा पनि सीमित थियो । समाजको विकास हुँदै जाँदा उत्पादनमा वृद्धि भयो र मानिसका आवश्यकताहरूमा पनि वृद्धि भयो । अब वस्तु विनिमयको पुरानो प्रणाली पर्याप्त हुन छोड्यो । अब मानिसहरूलाई सबैले स्वीकार गर्ने र त्यसको सट्टा कुनै पनि वस्तु किन्न सकिने चीजको आवश्यकता महसुस हुनलाग्यो । यसपछि नै मुद्रा वा पैसाको जन्म भएको हो ।
शुरुमा फरक-फरक समाजमा फरक-फरक वस्तु मुद्राको रूपमा प्रयोग भए । यसको लागि ठाउँ अनुसार पशु, नून, अन्न, शङ्ख वा कौडी, धातुका टुक्रा, गहना, औंठी, औजार र छाला जस्ता चीजहरूको प्रयोग गरिन्थ्यो । ती चीजहरू सामान्यतः मानिसका लागि उपयोगी हुन्थे र तिनीहरूलाई सजिलैसँग विभाजित र सङ्ग्रहित गर्न सकिन्थ्यो । तर यी चीजहरूमा पनि केही कमी थियो । तिनीहरूको गुणस्तरीयता एकसमान हुँदैनथ्यो । तिनीहरूलाई एक स्थानबाट अर्को स्थानमा लैजान जटिल हुन्थ्यो र तिनीहरू छिट्टै खराब पनि हुनसक्थे । त्यसकारण विस्तारै मानिसले खासगरी सुन र चाँदी जस्ता मूल्यवान धातुलाई मुद्राको रूपमा प्रयोग गर्न शुरु गरे । सुन र चाँदीको प्रयोग गर्नुको कारण यिनीहरू टिकाउ हुने र गुणस्तरीयता लगभग एकसमान हुने भएकोले हो । यिनीहरूलाई सजिलैसँग साना-साना टुक्रामा विभाजन गर्न पनि सकिन्छ । यिनीहरूको सानो मात्रामा पनि धेरै मूल्य समाहित भएको हुन्छ । यिनीहरूलाई एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा लैजानसमेत सहज हुन्छ ।
यसरी सुन र चाँदी एक ढङ्गले सार्वभौमिक समतुल्य बने । यिनीहरूको सट्टामा कुनै पनि अरु चीज किनबेच गर्न सकिन्थ्यो । अब कुनै व्यक्तिसँग मकै छ र उसलाई कोट आवश्यक छ भने मकै आवश्यक हुने व्यक्तिलाई खोज्नु जरुरी थिएन । उसले मकै बजारमा बेचेर पैसाको रूपमा सुन वा चाँदी लिन सक्छ र त्यो पैसा ( सुन वा चाँदी) ले कोट किन्न सक्छ । यसरी पैसाले व्यापारलाई धेरै सहज र व्यापक बनाइदियो । यो केवल एक मध्यस्थ मात्र नभएर यसले वस्तुको संसारमा एक क्रान्ति ल्याइदिएको थियो ।
अब हरेक वस्तुको मूल्य पैसाको रूपमा व्यक्त गर्न लागियो । पैसा मूल्यको मापक बन्यो । मानिसले आवश्यकताका चीजहरूको मूल्य यति पर्छ भन्ने कुरा निर्धारण गरे । पैसा नै सबै चीजहरूको तुलना गर्नसकिने परिमाण बन्यो । यसको अतिरिक्त पैसा परिचलन (सर्कुलेसन) को माध्यम पनि बन्यो । चीजहरू पैसाको सट्टा किनबेच गर्न लागियो । वस्तु पैसामा बदलियो र पैसा पुनः मालमा बदलियो । यो एक निरन्तर चल्ने प्रक्रिया बन्यो ।
यद्यपि पैसाको रहस्य यहाँमात्र सीमित छैन । मार्क्सका अनुसार पैसा (मुद्रा) केवल मूल्यको मापक वा परिचलनको माध्यम मात्र होइन, यसका अरु पनि धेरै महत्त्वपूर्ण कार्य छन् । पैसा भुक्तानको साधन पनि हो । कुनै ऋण तिर्दा, कर तिर्दा, सेवा गर्दा पैसाको उपयोग भुक्तानको रूपमा गरिन्छ । यसको अतिरिक्त पैसा मूल्यको भण्डार पनि हो । भविष्यमा आवश्यकता पूरा गर्नको लागि पैसा जोगाएर पनि राख्न सकिन्छ । यद्यपि महङ्गी बढ्दा पैसाको किन्ने शक्ति कम हुन्छ तर पनि यो मूल्यलाई केही समयसम्म सञ्चित राख्ने एउटा तरीका हो । व्यापार अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा हुँदा पैसाले विश्व मुद्राको पनि काम गर्छ । यसरी पैसाले धेरै काम गर्छ । यो केवल एउटा अनजान धातुको हिस्सा वा कागजको नोट मात्र होइन, यो एक सामाजिक शक्ति हो । यो एउटा यस्तो औजार हो, जसले मानव समाजको विकासमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएको छ ।
मार्क्सका अनुसार वस्तुको अन्धविश्वास भए जस्तै पैसाको पनि अन्धविश्वास हुन्छ । मानिसले पैसालाई नै सबै कुरा ठान्न लाग्छन् । पैसामा जेसुकै (प्रेम, खुशियाली, प्रतिष्ठा…….) किन्न सकिने कुनै रहस्यात्मक शक्ति छ भन्ने लाग्छ । पैसा पनि वस्तु जस्तै मानवीय श्रम र सामाजिक सम्बन्धको उपज हो भन्ने कुरालाई भुलिन्छ । सुन वा चाँदी आफैमा मुद्रा बन्ने कुनै विशेषता हुँदैन, बरु समाजले तिनीहरूलाई यस्तो भूमिका प्रदान गरेको हो । यदि समाजले कुनै अरु चीजलाई मुद्रा मान्यो भने त्यो चीज नै मुद्रा बन्नेछ । पैसाको वास्तविक शक्ति त्यसको भौतिक स्वरूपमा नभएर त्यसले प्रतिनिधित्व गर्ने सामाजिक सम्बन्धमा हुन्छ । तर पूँजीवादी समाजमा यो कुरालाई ध्यान दिइंदैन ।
पैसा एक स्वतन्त्र शक्तिको रूपमा अगाडि आउँछ र यसले मानिसलाई नियन्त्रित गर्छ । मानिस पैसाको पछाडि दौडिन्छन् र यो भागदौडमा मानवीयता, सम्बन्ध, खुशी जस्ता सबै कुरा दाउमा लगाइदिन्छन् । जोसँग जति बढी पैसा हुन्छ, उसैलाई सफल मानिन्छ । मानवीय सम्बन्ध पनि कतै न कतै पैसाबाट प्रभावित हुन्छ । पैसा नै मानवीय सोच, सपना र महत्त्वाकांक्षामाथि हावी हुन्छ ।
मार्क्सका अनुसार पैसालाई सही स्थानमा राख्नुपर्छ । यो एक उपयोगी औजार हो तर यो हाम्रो मालिक बन्न सक्दैन । वास्तविक मूल्य मानवीय श्रममा, मानवीय रचनात्मकतामा र मानवीय सम्बन्धमा हुन्छ, कुनै कागजी नोट वा धातुका सिक्कामा हुँदैन । पैसा कमाउँदा हामीले समाजमा आफ्नो श्रमको हिस्साको दावी गरिरहेका हुन्छौं । पैसाले समाजद्वारा उत्पादित वस्तु र सेवामध्ये आफ्नो हिस्साको उपयोग गर्नसक्ने अधिकार प्रदान गर्छ ।
यद्यपि पूँजीवादी व्यवस्थामा यो प्रक्रिया यति सरल हुँदैन । यसमा धेरै उतारचढाव र कयौं जटिलताहरू उत्पन्न हुन्छन् । यस्तो स्थितिमा पैसा केवल आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्ने साधन मात्र रहँदैन, बरु यो स्वयं एक उद्देश्य बन्छ । पैसा स्वयं उद्देश्य बनेपछि एउटा नयाँ खेल शुरु हुन्छ । यो कहिल्यै अन्त नहुने दौड जस्तै हुन्छ । यो पैसाबाट पैसा कमाउने दौड हो । यो स्थितिमा आएर पैसा एउटा नयाँ र अझ बढी शक्तिशाली रूपमा परिवर्तित हुन्छ । त्यो रूपलाई नै 'पूँजी' भनिन्छ ।
पैसा केवल पैसा रहँदैन । त्यसले पूँजी बन्ने क्षमता राख्छ । तर यो कसरी हुन्छ त ? कसरी पैसाले अझ बढी पैसा उत्पन्न गर्छ ? यसमा कुनै रहस्य हुन्छ वा यसको पछाडि पनि कुनै ठोस बुझ्नसकिने कारण हुन्छ ? यो प्रश्नले पूँजीको वास्तविक रहस्यतर्फ डोर्याउँदछ ।
यसरी पैसाले वस्तुको लेनदेनलाई सहज बनाउँछ । एउटा उत्पादकले आफ्ना उत्पादित वस्तु बेचेर पैसा हासिल गर्छ र पुनः त्यो पैसाबाट आफ्नो आवश्यकताको अर्को वस्तु किन्छ । यो प्रक्रियालाई 'वस्तु-पैसा-वस्तु' अर्थात् 'सी-एम-सी' भनिन्छ । यसको उद्देश्य उपयोग मूल्य हासिल गर्नु र आवश्यकता पूरा गर्नु हो । तर यो प्रक्रिया उल्टो भएको खण्डमा स्थिति के हुन्छ त ? जस्तो कि, कसैले पैसाद्वारा वस्तु किन्छ र त्यसलाई बेचेर अझ बढी पैसा कमाउँछ भने यो प्रक्रियालाई 'एम-सी-एम प्राइम' अर्थात् पैसा-वस्तु-बढी पैसा भनिन्छ । यसको उद्देश्य उपयोग मूल्य नभएर विनिमय मूल्य र पैसा बढाउनु हुन्छ । र, यही 'एम-सी-एम प्राइम' को चक्र नै पूँजीको आधार हो ।
कसैले छलपूर्वक नाफा कमाए पनि सम्पूर्ण पूँजीपति वर्गले कसरी नाफा कमाउँछन् ? त्यसो हुँदा अतिरिक्त पैसा कहाँबाट आउँछ त ? यो एउटा धेरै ठूलो प्रश्न हो । यो रहस्यलाई नबुझुन्जेलसम्म पूँजीवादलाई बुझ्न सकिंदैन ।
अब पैसा केवल पैसा रहँदैन । त्यसले पूँजी बन्ने क्षमता राख्छ । तर यो कसरी हुन्छ त ? कसरी पैसाले अझ बढी पैसा उत्पन्न गर्छ ? यसमा कुनै रहस्य हुन्छ वा यसको पछाडि पनि कुनै ठोस बुझ्नसकिने कारण हुन्छ ? यो प्रश्नले पूँजीको वास्तविक रहस्यतर्फ डोर्याउँदछ । पैसा केवल चीजहरूको किनबेच गर्ने माध्यम मात्र हो भने चीजलाई बेच्दा बढी पैसा कसरी प्राप्त हुन्छ त ? कसैले पचास रूपैयाँको सामान किनेर पचासमै बेचिदियो भने उसलाई कुनै नाफा हुँदैन । नाफा कमाउनको लागि या त पचास रूपैयाँको सामान त्योभन्दा कममा किन्नुपर्छ या पचासको सामानलाई त्योभन्दा बढीमा बेच्नुपर्छ । पूँजीपतिहरू सधैं सस्तो किनेर महङ्गोगमा बेच्छन् र यही नाफाको रहस्य हो त ? यो कुरा यति सामान्य छैन । किनकि सबैले महङ्गोमा वस्तु बेच्न लागे भने कसैले पनि किन्दैन । कसैले छलपूर्वक नाफा कमाए पनि सम्पूर्ण पूँजीपति वर्गले कसरी नाफा कमाउँछन् ? त्यसो हुँदा अतिरिक्त पैसा कहाँबाट आउँछ त ? यो एउटा धेरै ठूलो प्रश्न हो । यो रहस्यलाई नबुझुन्जेलसम्म पूँजीवादलाई बुझ्न सकिंदैन ।
पूँजीको जन्म - पैसाको पूँजीमा रूपान्तरण
पैसा अब केवल पैसा मात्र नरहेर पूँजी बन्ने मार्गमा अगाडि बढ्छ । पैसाको उद्देश्य अब चीजहरूलाई किन्ने मात्र नभएर स्वयंलाई वृद्धि गर्नु हुन्छ । यो कसरी हुन्छ ? कसरी पैसाले अझ बढी पैसा कमाउन लाग्छ ? यही नै पूँजी निर्माणको केन्द्रीय प्रश्न हो । मार्क्स यो प्रक्रियालाई पैसा (मुद्रा) को पूँजीमा रूपान्तरण भन्दछन् । यसलाई बुझ्नको लागि दुई प्रकारको चक्रलाई बुझ्नुपर्छ । पहिलो चक्र वस्तु-मुद्रा-वस्तु (सी-एम-सी) हो । एउटा किसानले मकै उत्पादन गर्छ र त्यसलाई बजारमा बेचेर पैसा प्राप्त गर्छ । त्यो पैसाबाट उसले फेरि आफ्नो आवश्यकताका चीज किन्छ । यो चक्रको शुरुवाती र अन्तिम बिन्दु वस्तु हुन्छ । यहाँ पैसाको काम केवल एक मध्यस्थको हुन्छ, जसले एउटा वस्तुलाई अर्को वस्तुमा परिवर्तन गर्नमा सहायता गर्छ । यो चक्रको उद्देश्य उपयोग मूल्य हासिल गर्नु हो । किसानलाई धेरै मकैको उपयोगिता थिएन, उसलाई कपडा अथवा अन्य चीजको उपयोग आवश्यक थियो । यहाँ पैसा खर्च हुन्छ र प्रक्रिया समाप्त हुन्छ ।
यद्यपि पूँजीको चक्र योभन्दा बिल्कुल फरक छ । पूँजीको चक्र 'मुद्रा-वस्तु-बढी मुद्रा' (एम-सी-एम प्राइम) हुन्छ । एउटा पूँजीपतिले पैसा लिएर बजार जान्छ, त्यसबाट केही वस्तु किन्छ र त्यो वस्तुलाई बेचेर बढी पैसा प्राप्त गर्छ । यहाँ शुरुवाती बिन्दु पनि पैसा हुन्छ र अन्तिम बिन्दु पनि पैसा हुन्छ । तर अन्तिम बिन्दुमा पैसा शुरुको बिन्दुभन्दा बढी हुन्छ (एम>एम) । यहाँ पूँजीपतिले प्राप्त गरेको अतिरिक्त पैसालाई नै मार्क्स अतिरिक्त मूल्य (सरप्लस भ्यालू) भन्दछन् । यही अतिरिक्त मूल्य नै पूँजीको केन्द्र हो । अतिरिक्त मूल्य नहुँदा पूँजीपतिलाई यो सबै कार्य गर्नुको केही अर्थ हुँदैन । पूँजीपतिको उद्देश्य निरन्तर आफ्नो पैसालाई वृद्धि गर्नु हुन्छ । त्यसकारण 'मुद्रा-वस्तु-मुद्रा' को चक्र निरन्तर चल्ने चक्र हुन्छ । किनकि जुन मुद्रा प्राप्त हुन्छ त्यो पुनः मुद्रा बन्छ र नयाँ सिराबाट वस्तु किनेर अझ बढी मुद्रा कमाउने प्रक्रिया शुरु हुन्छ । यो पैसालाई निरन्तर वृद्धि गरिरहने अन्तहीन दौड हो ।
अब यहाँ एउटा धेरै ठूलो प्रश्न अगाडि आउँछ; यो अतिरिक्त मूल्य कहाँबाट आउँछ त ? के यो चलाखीपूर्ण किनबेचबाट आउँछ त ? मानौं, एउटा व्यापारीले कुनै चीज सस्तोमा किन्यो र महङ्गोमा बेचिदियो । यसबाट उसलाई नाफा भयो । तर यसले समाजको समग्र मूल्यमा बढोत्तरी गर्दैन । यदि एउटा व्यक्तिले अर्कोलाई ठगेर दुईसय रूपैयाँको चीज दुईसय बीसमा बेचिदियो भने बेच्नेलाई बीस रूपैयाँ फाइदा भयो तर किन्नेलाई बीस रूपैयाँ घाटा भयो । समाजमा समग्र मूल्य त उति नै रह्यो । यो त केवल मूल्य एक हातबाट अर्को हातमा मात्र गयो । यसबाट नयाँ मूल्य पैदा भएन । यदि अतिरिक्त मूल्य यसरी नै ठगी वा चतुर्याईबाट आउँथ्यो भने केही मानिस धनी हुन्थे र केही गरीब । तर सम्पूर्ण पूँजीपति वर्ग सामूहिक रूपमा कसरी धनी हुन्छन् त ? यदि सबै व्यापारीले केवल एक-अर्कोलाई मात्र महङ्गोमा वस्तु बेचिरहन्छन् भने यो एक शून्य राशिको खेल हुन्छ । त्यसमा कुनै वास्तविक वृद्धि हुँदैन । यस्तो अवस्थामा अतिरिक्त मूल्य कहाँबाट उत्पन्न हुन्छ त ?
मार्क्सका अनुसार अतिरिक्त मूल्य न त पैसामा स्वतः पैदा हुन्छ र न यो केवल वस्तु किनबेच प्रक्रियामा नै पैदा हुन्छ । यो उत्पादनको प्रक्रियामा पैदा हुन्छ । यसको लागि पूँजीपतिले बजारमा एउटा यस्तो विशेष वस्तु वा जादूमय चीज किन्नुपर्छ, जसको प्रयोग र खपतबाट त्यो वस्तुको स्वयं मूल्यभन्दा बढी मूल्य उत्पन्न हुनसकोस् । बजारमा यस्तो चीज हुन्छ र त्यो विशेष जादूमय चीज श्रम-शक्ति हो । श्रम-शक्ति भनेको श्रमिकको काम गर्ने क्षमता हो, यो श्रमिकको शारीरिक र मानसिक योग्यता हो, जसको उपयोग उत्पादन हुन्छ । पूँजीपतिले बजारमा गएर मजदूरबाट उसको श्रम-शक्ति किन्छ । त्यसको बदलामा उसले मजदूरलाई ज्याला वा बेतन दिन्छ । श्रम-शक्तिलाई बजारमा किनबेच गरिने भएकोले यो वस्तु बन्छ । यसको पनि एक उपयोग मूल्य हुन्छ । यसले उत्पादन गर्न सक्छ । यसको विनियम मूल्य पनि हुन्छ, जुन ज्यालाको रूपमा प्रकट हुन्छ ।
यद्यपि श्रम-शक्ति कुनै सामान्य वस्तु होइन । यो एउटा धेरै अनौठो वस्तु हो । यसको विशेषता अनुसार पूँजीपतिले यसको प्रयोग गरेपछि अर्थात् मजदूरले काम गरेपछि त्यसले श्रम-शक्तिको मूल्य अर्थात् आफ्नो ज्याला बराबर मूल्य मात्र उत्पन्न गर्दैन, बरु त्योभन्दा धेरै बढी मूल्य उत्पन्न गर्छ । यही त्यो अतिरिक्त मूल्य हो, जसको खोजी पूँजीपतिले गर्छन् । मानौं, एउटा मजदूरको एक दिनको श्रम-शक्ति मूल्य अर्थात् उसको ज्याला (जुन मजदूरलाई खानपिन र काम गर्न लायक बनाउन आवश्यक हुन्छ) ५०० छ । पूँजीपतिले मजदूरलाई ५०० दिन्छ र उसलाई आफ्नो कारखानामा काममा लगाउँछ । अब मजदूर काम गर्न शुरु गर्छ । उसले केवल ४ घण्टा मात्र काम गरेर ५०० बराबरको मूल्य पैदा गर्छ । अर्थात् उसले आफ्नो ज्याला बराबरको मूल्य उत्पन्न गर्यो । तर पूँजीपतिले उसलाई ४ घण्टा मात्र काम गराउँदैन । उसले मजदूरको सम्पूर्ण दिनको अर्थात् ८ घण्टाको श्रम-शक्ति किनेको छ । त्यसो हुँदा मजदूरले बाँकी ४ घण्टा पनि काम गर्छ । यी अतिरिक्त ४ घण्टामा मजदूरले जुन मूल्य पैदा गर्छ, त्यो पनि ५०० रूपैयाँ बराबर नै हुन्छ । यसरी पैदा भएको अतिरिक्त ५०० रूपैयाँको मूल्यको लागि पूँजीपतिले मजदूरलाई कुनै अतिरिक्त ज्याला दिंदैन । यही नै त्यो अतिरिक्त मूल्य हो, जसलाई पूँजीपतिले हडप्दछ ।
मजदूरले समग्रमा १,००० रूपैयाँको मूल्य पैदा गर्यो तर उसलाई केवल ५०० मात्र प्राप्त भयो । बाँकी ५०० रूपैयाँ पूँजीपतिको मुनाफा बन्यो । यही नै पूँजीको विस्तारको रहस्य वा पैसाबाट पैसा बनाउने विधि हो । यो कुनै जादू नभएर श्रम-शक्तिको शोषणमा आधारित एउटा धेरै वास्तविक प्रक्रिया हो । मजदूरले आफ्नो श्रम-शक्ति बेच्छ, किनकि ऊसँग यन्त्र, कच्चा पदार्थ, जमिन, आदि जस्ता उत्पादनका साधन हुँदैनन् । ऊसँग आफ्नो श्रम-शक्तिको अतिरिक्त बेच्नको लागि अरु केही हुँदैन । ऊ स्वतन्त्र हुन्छ अर्थात् ऊ कसैको दास हुँदैन । उसले आफ्नो श्रम-शक्ति जसलाई चाह्यो बेच्न सक्छ । तर ऊ उत्पादनका साधनहरूबाट पनि स्वतन्त्र रूपमा नै वञ्चित हुन्छ । त्यसकारण उसले आफू बाँच्नको लागि आफ्नो श्रम-शक्ति बेच्नैपर्छ ।
अर्कोतिर पूँजीपतिसँग उत्पादनका साधन हुन्छन्, पैसा हुन्छ तर यी साधनहरूलाई काममा ल्याउनको लागि उसलाई श्रम-शक्तिको आवश्यकता हुन्छ । यसरी पूँजीपति र मजदूर बजारमा मिल्छन्, एउटा क्रेताको रूपमा र अर्को विक्रेताको रूपमा । यसो हुँदा पूँजीको जन्म पैसालाई श्रम-शक्तिमा बदलेर पुनः श्रम-शक्तिको प्रयोगबाट अतिरिक्त मूल्य उत्पन्न गरेपछि हुन्छ । यो 'पैसा-वस्तु-बढी पैसा' चक्र त्यतिखेर मात्र पूरा हुन्छ, जतिखेर वस्तुभित्र श्रम-शक्ति पनि सामेल हुन्छ । पूँजीपतिले पैसा लगानी गर्छ, त्यसबाट कच्चा पदार्थ, यन्त्र, आदि (स्थिर पूँजी) र श्रम-शक्ति (परिवर्तनशील पूँजी) किन्छ । उत्पादन प्रक्रियामा श्रम-शक्तिले आफ्नो मूल्यलाई मात्र पुनरुत्पादन गर्दैन, बरु यसले अतिरिक्त मूल्य पनि पैदा गर्छ । तयारी माल बजारमा विक्री हुँदा पूँजीपतिले आफूले लगानी गरेको पैसा त प्राप्त गर्छ नै, सँगै उसले त्यो अतिरिक्त मूल्य पनि प्राप्त गर्छ, जुन उसको नाफा बन्छ ।
पूँजीवादी व्यवस्थामा पूँजीपति अतिरिक्त मूल्य लिन बाध्य हुन्छ । यदि कुनै पूँजीपतिले यसो गरेन भने ऊ बजारको प्रतिस्पर्धामा टिक्न सक्दैन र त्यो खत्तम हुनेछ ।
यसरी प्राप्त भएको अतिरिक्त मूल्यलाई पुनः पूँजीमा लगानी गरिन्छ र यो चक्र ठूलो परिमाणमा दोहोर्याइन्छ । यसरी पूँजी लगातार वृद्धि भइरहन्छ र सञ्चित भइरहन्छ । अतिरिक्त मूल्य हावाबाट आउँदैन । यो मजदूरहरूको त्यो श्रमबाट आउँछ, जसको लागि उनीहरूलाई कुनै भुक्तान गरिंदैन । मजदूरले आफ्नो कामको एउटा हिस्साको त ज्याला पाउँछन्, जसलाई आवश्यक श्रम भनिन्छ तर बाँकी हिस्साको लागि उनीहरू निःशुल्क काम गर्छन्, जसलाई अतिरिक्त श्रम भनिन्छ । यही अतिरिक्त श्रम नै अतिरिक्त मूल्यको स्रोत हो । पूँजीवादको सम्पूर्ण भवन यही जगमा टिकेको हुन्छ । यो पूँजीवादी उत्पादन प्रणालीको एक आधारभूत सच्चाई हो । पूँजीवादी व्यवस्थामा पूँजीपति अतिरिक्त मूल्य लिन बाध्य हुन्छ । यदि कुनै पूँजीपतिले यसो गरेन भने ऊ बजारको प्रतिस्पर्धामा टिक्न सक्दैन र त्यो खत्तम हुनेछ । त्यसकारण यो एक संरचनात्मक बाध्यता हो । यसरी पैसा पूँजीमा परिवर्तित हुन्छ ।
निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्यको उत्पादन - कार्य घण्टा तथा नाफा
अब यहाँ एउटा गम्भीर प्रश्न पूँजीपतिले अतिरिक्त मूल्यको वृद्धि कसरी गर्छन् भन्ने आउँछ । किनकि पूँजीको त स्वयंलाई बढाउनु र बढीभन्दा बढी अतिरिक्त मूल्य शोषण गर्नु स्वभाव नै हो । मार्क्सका अनुसार अतिरिक्त मूल्यलाई बढाउने मुख्य रूपमा दुई तरीका छन्, पहिलो तरीका निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्य हो । निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्य बढाउने सबभन्दा सीधा तरीका कामको घण्टा बढाइदिनु अर्थात् कार्य-दिवसको लम्बाई बदाइदिनु हो । यसलाई बुझ्नको लागि कार्य-दिवसलाई दुई भागमा बाँड्नुपर्छ ।
पहिलो हिस्सा आवश्यक श्रम-समय हो । यो समयमा मजदूरले आफ्नो ज्याला बराबर मूल्य पैदा गर्दछन् । जस्तो कि, एउटा मजदूरको दिनभरीको ज्याला आफू र आफ्ना परिवारलाई खान दिनसक्ने र अर्को दिन पुनः काममा आउन लायक रहनसक्ने हुन्छ । मजदूरले चार घण्टा काम गरेर उसको ज्याला बराबरको मूल्य पैदा गर्छ भने यो चार घण्टा उसको आवश्यक श्रम-समय भयो । यस क्रममा उसले गर्ने श्रमलाई आवश्यक श्रम भनिन्छ र यो भुक्तान गरिएको श्रम हुन्छ । यद्यपि यो भुक्तान ऊद्वारा पैदा गरिएको कुल मूल्यको एउटा हिस्सा मात्र हुन्छ ।
कार्य-दिवसको दोस्रो हिस्सा अतिरक्त श्रम-समय हो । यो समयमा मजदूरले आवश्यक श्रम-समयपछि पनि काम गर्छ । यस क्रममा उसले पैदा गर्ने मूल्य सीधै पूँजीपतिको गोजीमा अतिरिक्त मूल्यको रूपमा जान्छ । मजदूरले जम्मा आठ घण्टा काम गरेको खण्डमा पहिलो चार घण्टा आवश्यक श्रम-समय हुन्छ भने बाँकी चार घण्टा अतिरिक्त श्रम-समय भयो । यस अवधिमा गरिएको श्रमलाई अतिरिक्त श्रम भनिन्छ र यो भुक्तानबिनाको श्रम हुन्छ । यही अतिरिक्त श्रम नै अतिरिक्त मूल्यको स्रोत हो ।
यदि पूँजीपतिले अतिरिक्त मूल्य वृद्धि गर्नु छ भने उसले सबभन्दा पहिले अतिरिक्त श्रम-समयलाई बढाउने प्रयास गर्नेछ । यसको एउटा सीधा तरीका कुल कार्य-दिवसको लम्बाईलाई नै बढाइदिनु हुन्छ । जस्तो कि, आवश्यक श्रम-समय चार घण्टा त त्यति नै रहन्छ तर पूँजीपतिले मजदूरलाई आठ घण्टाको सट्टा दस घण्टासम्म काम गराउन लाग्छ । यसो हुँदा अतिरिक्त श्रम-सयम चार घण्टाबाट बढेर छ घण्टा हुन्छ । यसको अर्थ के हो भने अतिरिक्त मूल्य पनि त्यहि अनुपातमा बढ्यो । यही नै निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्यको उत्पादन हो; कार्य-दिवसलाई लम्ब्याएर अतिरिक्त श्रम-समयलई बढाउनु र यसरी बढी अतिरिक्त मूल्य हासिल गर्नु ।
मार्क्सका अनुसार पूँजीको शुरुवाती दिनमा पूँजीवादीले आफ्नो जरा जमाइरहेको बेलामा पूँजीपतिहरूले यही तरीकाको सबभन्दा बढी प्रयोग गरे । कार्य-दिवसलाई निर्दयतापूर्वक लम्ब्याइयो । दसदेखि सोह्र घण्टासम्म मजदूरबाट काम लिइन्थ्यो । बच्चा र स्त्रीहरूलाई पनि यसरी नै लामो समयसम्म काम गराइन्थ्यो । किनकि तिनीहरूको श्रम-शक्ति सस्तोमा प्राप्त हुन्थ्यो । यसको पछाडि पूँजीपतिको तर्क के थियो भने उसले मजदूरको सम्पूर्ण दिनको श्रम-शक्ति किनेको छ; त्यसकारण उसलाई त्यसको बढीभन्दा बढी उपयोग गर्ने अधिकार छ । मजदूरले काम गर्नैपर्थ्यो, नत्र ऊ भोकै मर्दथ्यो ।
यो अमानवीय शोषणको धेरै भयानाक परिणाम भयो । मजदूरहरूको स्वस्थ्य अवस्था खराब हुनलाग्यो । कम उमेरमै उनीहरूको मृत्यु हुनलाग्यो । समाजमा रोग र गरीबी फैलिन लागे । काम गर्ने परिस्थिति पनि धेरै खराब हुन्थ्यो । कारखानमा उज्यालो, हावा र सुरक्षाको समेत व्यवस्थापन हुँदैनथ्यो । यो एकप्रकारको खुल्ला लुट थियो । यो मानवीय शरीर र जीवनको मूल्यमा मुनाफाको लोलुपता थियो ।
मार्क्सले आफ्नो ग्रन्थमा इङ्ल्याण्डका कारखाना परीक्षणको रिपोर्टबाट यस्ता अनगिन्ती हृदयविदारक उदाहरण दिएका छन् । त्यहाँ साना-साना बच्चाहरूलाई रातभरी काम गराइन्थ्यो । मजदूर काम गर्दागर्दै बेहोस हुन्थे । उनीहरूको जिन्दगी यन्त्रका चक्कामा पिसिइरहेका थिए । यो सबै काम पूँजीपतिहरूको मुनाफा बढाउन र उनीहरूले बढीभन्दा बढी निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्य शोषण गर्न सकून् भनेर हुन्थ्यो ।
अब प्रश्न के उठ्छ भने यो प्रक्रिया कुनै रोकटोकबिना नै चलिरहन सक्थ्यो त ? मानिस थकानबिना आराम नगरीकन लगातार काम गर्ने यन्त्र हुन्छन् त ? यस्तो कदापि हुँदैन । मानिसको शारीरिक र मानसिक सीमा हुन्छ । यदि कार्य-दिवस एक हदसम्म बढाइयो भने मजदूर बिरामी हुन्छ; उसको कार्य-क्षमता घट्नेछ र सम्भवतः ऊ छिट्टै मर्न पनि सक्छ । यसबाट पूँजीपतिलाई नै नोक्सान हुन्छ । किनकि उसले नयाँ मजदूर खोज्नुपर्ने हुन्छ । उसलाई तालिम दिनुपर्ने हुन्छ । यसको अतिरिक्त शोषण चरम सीमामा पुग्दा मजदूरले पनि यसको विरोध गर्न शुरु गर्छन् । उनीहरू सङ्गठित हुन शुरु गर्छन् । हड्ताल गर्न शुरु गर्छन् । कामका घण्टा कम गरियोस् र काम गर्ने परिस्थिति सुधारियोस् भनेर आवाज उठाउन शुरु गर्छन् ।
एकातिर पूँजीपतिको लालसा कार्य-दिवसलाई धेरैभन्दा धेरै लम्ब्याउने थियो र अर्कोतिर मजदूरको संघर्ष त्यसलाई छोट्याउनको लागि वा कम्तीमा मानवीय स्तरमा ल्याउने थियो ।
यो एउटा लामो र कठिन संघर्ष थियो, जुन धेरै दशकसम्म चल्यो । मजदूरहरूले आफ्नो ज्यान गुमाए, दमन बेहोरे, जेल गए । तर उनीहरूले हार मानेनन् । विस्तारै-विस्तारै सरकारले पनि मजदूरहरूको स्वास्थ्य तथा कार्यावस्थामा ध्यान नदिने हो भने देशको उत्पादकतामा असर पर्नेछ भन्ने कुरा बुझ्न लागे । त्यसकारण कानूनी रूपमा पनि कार्य-दिवसको एउटा माथिल्लो सीमा तय गर्ने आवश्यकता महसुस भयो ।
एकातिर पूँजीपतिको लालसा कार्य-दिवसलाई धेरैभन्दा धेरै लम्ब्याउने थियो र अर्कोतिर मजदूरको संघर्ष त्यसलाई छोट्याउनको लागि वा कम्तीमा मानवीय स्तरमा ल्याउने थियो । यो एकप्रकारको रस्साकस्सी थियो । यो कार्य-दिवसको लम्बाईलाई लिएर लडिरहिएको एक वर्गसंघर्ष थियो ।
मार्क्सका अनुसार कार्य-दिवसको लम्बाई कुनै प्राकृतिक वा नैतिक नियमबाट निर्धारित हुँदैन, बरु यो दुई विरोधी वर्गको शक्तिको सन्तुलनबाट निर्धारित हुन्छ । पूँजीपति बढी शक्तिशाली हुँदै जाँदा उनीहरू कार्य-दिवसलाई लम्ब्याउनमा सफल हुन्छन् । मजदूर सङ्गठित र शक्तिशाली हुँदै गएपछि उनीहरू यसलाई कम गराउनमा सफल हुन्छन् । आजको कार्य-दिवस पनि मजदूरहरूको लामो र बलिदानीपूर्ण संघर्षको उपज हो । यसलाई कहिल्यै भुल्नुहुँदैन ।
यसो हुँदा निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्यको उत्पादन कार्य-दिवसलाई लम्ब्याएर नै गरिन्छ । तर यहाँ एउटा अर्को कुरा बुझ्नुपर्ने हुन्छ । पूँजीपतिले केवल कार्य-दिवसलाई मात्र लम्ब्याउँदैन, बरु ऊ मजदूरले त्यो लामो कार्य-दिवसमा एक क्षण पनि बर्बाद नगरोस् भन्ने प्रयास गर्छ । कामको गतिलाई तीव्र बनाइन्छ । मजदूरहरूमाथि कडा निगरानी राखिन्छ । बीचमा आराम गर्ने समय कम बनाइन्छ । यसको उद्देश्य मजदूरले आफ्नो कामको हरेक क्षणमा बढीभन्दा बढी श्रम गरून् भन्ने हुन्छ । यसलाई श्रमको गहनता बढाउने कार्य भनिन्छ ।
यदि कामका घण्टा उति नै रहन्छन् तर मजदूरबाट त्यही समयमा दुईगुना काम गराइन्छ भने यो पनि एकप्रकारको निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्य बढाउने जस्तै कार्य हुन्छ । किनकि मजदूरले अब त्यही समयमा बढी मूल्य पैदा गरिरहेको हुन्छ । जबकि उसको ज्याला सम्भवतः उति नै हुन्छ । त्यसो हुँदा पूँजीको लालच केवल समयलाई मात्र होइन, बरु समयको हरेक इकाईमा श्रमको मात्रालाई बढाउने पनि हुन्छ । यो कहिल्यै शान्त नहुने भोक हो । पूँजीपतिले सधैं मजदूरबाट कसरी बढीभन्दा बढी काम लिने र कसरी उनीहरूबाट बढीभन्दा बढी अतिरिक्त मूल्य निचोर्ने भनेर नयाँ-नयाँ तरीका खोजिरहन्छ । पूँजीवादी व्यवस्था रहुन्जेलसम्म मजदूरहरूबाट बढीभन्दा बढी काम लिने प्रयास निरन्तर जारी रहन्छ । यो कार्य कामको घण्टा बढाएर, कामको गति बढाएर वा बिदा कम गरेर पनि हुनसक्छ । यो पूँजीको स्वभाव नै हो ।
सापेक्ष अतिरिक्त मूल्यको उत्पादन - प्रविधिको प्रयोगसँगै मुनाफा वृद्धि
मार्क्सका अनुसार अतिरिक्त मूल्य बढाउने दोस्रो र शायद बढी खराब एवम् स्थायी तरीका हुन्छ, जसलाई सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य भनिन्छ । यसलाई राम्रोसँग बुझ्नु आवश्यक हुन्छ, किनकि यो पूँजीपतिको मुनाफाको खेलको सबभन्दा ठूलो खेलाडी हो । अब यहाँ हामीले सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य के हो र यो कसरी पैदा हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ । कार्य-दिवसलाई दुई भागमा बाँडिएको कुरा हामीले पहिले नै थाहा पाइसकेका छौं । आवश्यक श्रम-समयमा मजदूरले आफ्नो ज्याला बराबर मूल्य पैदा गर्छ र अतिरिक्त श्रम-समयमा उसले पूँजीपतिको लागि अतिरिक्त मूल्य पैदा गर्छ । निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्यमा कुल कार्य-दिवसलाई लम्ब्याएर अतिरिक्त श्रम-समयलाई बढाइन्थ्यो । तर सापेक्ष अतिरिक्त मूल्यमा सम्भवतः कार्य-दिवसलाई उति नै राखिन्छ वा सम्भवतः केही गरिन्छ । तर यहाँ आवश्यक श्रम-समयलाई कम गर्ने प्रयास गरिन्छ ।
यदि कुनै कुल कार्य दिवस आठ घण्टाको छ र त्यसमध्ये आवश्यक श्रम-समयलाई कुनै तरीकाले चार घण्टाबाट घटाएर तीन घण्टा बनाइयो भने कुल कार्य-दिवस नबढाइकन अतिरिक्त श्रम-समय स्वतः बढेर पाँच घण्टा हुनेछ । र, यदि अतिरिक्त श्रम-समय बढ्यो भने अतिरिक्त मूल्य पनि बढ्नेछ । यही नै सापेक्ष अतिरिक्त मूल्यको रहस्य हो । यो एकप्रकारले अतिरिक्त मूल्य श्रम-समय बढाउने अप्रत्यक्ष तरीका हो । सम्भवतः मजदूरलाई यसको बारेमा थाहा नै हुँदैन र पूँजीपतिको मुनाफा बढ्नेछ । तर यो आवश्यक श्रम-समय कसरी कम गर्न सकिन्छ भन्ने प्रश्न महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।
सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य उत्पन्न गर्ने रहस्य मजदूर वर्गले उपभोग गर्ने वस्तुहरूलाई सस्तो बनाउनु हो । यी वस्तुहरू उत्पादकता बढाएपछि सस्ता हुन्छन् ।
आवश्यक श्रम-समय भनेको मजदूरले आफ्नो ज्याला बराबर मूल्य पैदा गर्ने कुरा हो । ज्याला ती चीजहरूको मूल्यमा निर्भर हुन्छ, जुन मजदूरलाई जीवित रहन र काम गर्नलायक बनाइराख्न आवश्यक हुन्छ; जस्तो कि, खाना, बास, कपडा, शिक्षा, स्वास्थ्य र केही मनोरन्जन पनि । यदि यी आवश्यक चीजहरूको मूल्य कम भयो भने मजदूरको ज्याला पनि कम गर्न सकिन्छ वा उति नै राखिन्छ, जबकि बाँकी मूल्य बढीरहेको हुन्छ । र, यदि ज्याला कम भयो भने मजदूरको आफ्नो ज्याला बराबर मूल्य पैदा गर्नमा कम समय लाग्नेछ । अर्थात् आवश्यक श्रम-समय कम हुनेछ । आवश्यक श्रम-समय कम भएपछि अतिरिक्त श्रम-समय स्वतः बढ्नेछ यदि कुल कार्य-दिवस उति नै रह्य भने ।
सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य उत्पन्न गर्ने रहस्य मजदूर वर्गले उपभोग गर्ने वस्तुहरूलाई सस्तो बनाउनु हो । यी वस्तुहरू उत्पादकता बढाएपछि सस्ता हुन्छन् । कुनै चीज बनाउनमा कम समय र कम लागत लागेपछि त्यो चीज सस्तो हुन्छ । त्यसकारण पूँजीपति सधैं उत्पादकता बढाउने तरीकाहरूको खोजमा रहन्छन् । उनीहरू नयाँ-नयाँ यन्त्र ल्याउँछन् । उत्पादनका नयाँ-नयाँ तरीका आविष्कार गर्छन् । कामलाई अझ उत्कृष्ट ढङ्गले सङ्गठित गर्दछन् । यी सबै काम चीजहरू धेरै तीव्र रूपमा र बढी सस्तोमा बन्न सकून् भनेर गरिन्छ । चीजहरू सस्ता भएपछि मजदूरहरूको जीवन-निर्वाह लागत कम हुन्छ । यसपछि उनीहरूको ज्याला घटाइन्छ वा बढ्नबाट रोकिन्छ । यसरी आवश्यक श्रम-समयलाई घटाएर सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य बढाउन सकिन्छ । यो एक धेरै नै चलाखीपूर्ण चाल हो ।
यहाँ पूँजीपतिले प्रत्यक्ष रूपमा मजदूरको कामको घण्टा बढाइरहेको हुँदैन, बरु उसले पर्दा पछाडिबाट प्रविधि र सङ्गठनको सहायताबाट आफ्नो मुनाफा बढाइरहेको हुन्छ । यसमा समाजलाई पनि प्रगति भइरहेको छ, नयाँ-नयाँ चीजहरू आइरहेका छन्, सबै कुरा सस्तो भइरहेको छ जस्तो लाग्छ । तर यो प्रगतिको मूल्य कसले भुक्तान गरिरहेको छ भन्ने प्रश्न अनुत्तरित रहन्छ ।
मार्क्सका अनुसार उत्पादकता बढाउने धेरै तरीका छन्, जसको प्रयोग पूँजीपतिले सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य उत्पन्न गर्नको लागि गर्छन् । यिनीहरूमध्ये केही प्रमुख सहकारी, श्रम-विभाजन र यन्त्रहरूको प्रयोग हो । सहकारीको अर्थ धेरै मजदूरले एकसाथ मिलेर एकै ठाउँमा एकै योजना अन्तर्गत काम गर्नु हो । यसबाट बढी सङ्गठित तरीकाले काम हुन्छ । समय बचत हुन्छ र औजार तथा कच्चा पदार्थको राम्रोसँग उपयोग हुन्छ । एक्लैले गर्ननसक्ने काम अब धेरै मजदूर मिलेर सजिलैसँग गर्दछन् । यसबाट उत्पादकतामा वृद्धि हुन्छ ।
यसपछि श्रम-विभाजन आउँछ । यसमा एउटा ठूलो कामलाई साना-साना हिस्सामा बाँडिन्छ र हरेक मजदूरले केवल एउटै सानो काम पटक-पटक गर्छ । जस्तो कि एउटा कपडा बनाउने कारखानामा फरक-फरक मान्छेले कपडाका फरक-फरक हिस्सा बनाउँछन् । एकै मजदूरले एउटै कामलाई पटक-पटक गर्दा ऊ त्यसमा अब्बल हुन्छ । उसको गति बढ्छ र यसमा समय पनि कम लाग्छ । यसबाट पनि उत्पादकतामा भारी बढोत्तरी हुन्छ । श्रम-विभाजनको एक नकारात्मक पक्ष पनि छ । यसले मजदूरलाई एकै प्रकारको काम पटक-पटक गराएर यन्त्र जस्तै बनाइदिन्छ । मजदूरको रचनात्मकता खत्तम हुन्छ र ऊ आफ्नो कामबाट उदास हुन्छ । तर पूँजीपतिलाई यसको कुनै मतलब हुँदैन । उसलाई आफ्नो उत्पादकता र मुनाफासँग मतलब हुन्छ ।
मेशिनले एक मिनेटमा गर्ने काम सम्भवतः धेरै मजदूरले घण्टौंमा मात्र पूरा गर्न सक्छन् । यन्त्रले थकानबिना र रोकावटबिना एकै गुणस्तरीयताको काम लगातार गर्न सक्छ । त्यसकारण पूँजीपति सधैं नयाँ र उत्कृष्ट यन्त्रमा लगानी गर्न तयार हुन्छन् ।
यसपछि यन्त्रको प्रयोग आउँछ । यो उत्पादकता बढाउने सबभन्दा शक्तिशाली हतियार हो । यन्त्रले मानवीय श्रमको स्थान लिन सक्छ वा उसको क्षमतालई धेरैगुना बढाउन सक्छ । मेशिनले एक मिनेटमा गर्ने काम सम्भवतः धेरै मजदूरले घण्टौंमा मात्र पूरा गर्न सक्छन् । यन्त्रले थकानबिना र रोकावटबिना एकै गुणस्तरीयताको काम लगातार गर्न सक्छ । त्यसकारण पूँजीपति सधैं नयाँ र उत्कृष्ट यन्त्रमा लगानी गर्न तयार हुन्छन् । यन्त्रले उत्पादनलाई तीव्र र सस्तो बनाउने मात्र नभएर यसले मजदूरमाथि पूँजीपतिको नियन्त्रण पनि बढाउँछ । यन्त्रको गतिमा मजदूरले काम गर्नुपर्ने हुन्छ र यदि उनीहरूले आनाकानी गरे भने तिनीहरूलाई हटाएर अरुलाई राखिन्छ वा यन्त्रबाट नै काम लिइन्छ ।
यसरी यन्त्रले सापेक्ष मूल्य उत्पन्न गर्नमा एक महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछन् । तिनीहरूले आवश्यक श्रम-समयलाई धेरै तीव्र रूपमा कम गर्न सक्छन् । यसरी अतिरिक्त श्रम-समयलाई अति धेरै बढाउन सक्छन् । तर यन्त्र मजदूरहरूको लागि सधैं फाइदाजनक हुँदैन । सतही रूपमा त यन्त्रले कामलाई सहज बनाउँछ, मेहनत कम लाग्छ भन्ने देखिन्छ । तर यसको दोस्रो पक्ष पनि छ । यन्त्रले प्रायः मजदूरहरूको ठाउँ लिन्छ, जसबाट बेरोजगारी बढ्छ । जो मजदूर काममा लागिरहन्छन्, उनीहरूले पनि यन्त्रको तीव्र गतिसँगै तालमेल गर्नुपर्ने हुन्छ । यसबाट कामको बोझ र तनाव बढ्छ । यन्त्रले प्रायः मजदूरको सीपलाई पनि कम गरिदिन्छ । पहिले एउटा कुशल शिल्पकारले गर्ने काम अब एक असल मजदूरले पनि यन्त्रको सहयोगबाट गर्नसक्छ । यसबाट मजदूरको सौदाबाजी गर्ने शक्ति कम हुन्छ र उनीहरूको ज्याला पनि कम हुनसक्छ । यन्त्र मानवीय बुद्धि र रचनात्मकताको प्रतीक हुनुपर्नेमा तिनीहरू पूँजीवादी व्यवस्थामा प्रायः शोषण र मजदूरहरूको उदासीनताका औजार बन्छन् । यो एउटा धेरै ठूलो अन्तर्विरोध हो ।
यसरी सापेक्ष अतिरिक्त मूल्यको उत्पादन एक निरन्तर चल्ने प्रक्रिया हो । पूँजीपति सधैं कसरी उत्पादकतालाई अझ बढाउने, कसरी चीजहरूलाई अझ सस्तो बनाउने भन्ने प्रयासमा लागिरहन्छन्, ताकि आवश्यक श्रम-समयलाई कम गरी अझ बढी मुनाफा बढाउन सकियोस् । यो एउटा यस्तो दौड हो, जसमा हरेक पूँजीपति अर्कोभन्दा अगाडि जाने प्रयास गर्छ । नयाँ प्रविधि अपनाउने पूँजीपतिले अरूलाई सस्तो माल बेचेर बढी मुनाफा कमाउँछ । बाँकी पूँजीपतिहरूले पनि बाध्यतावश उही प्रविधि अपनाउनुपर्छ । नत्र उनीहरू बजारबाट बहिरिन्छन् । यसप्रकार सम्पूर्ण पूँजीवादी व्यवस्थामा उत्पादकता लगातार बढिरहन्छ । तर यसको फाइदा कहिल्यै साधारण मानिससम्म पुग्दैन । यसबाट मजदूरहरूको जिन्दगी राम्रो हुँदैन ।
मार्क्सका अनुसार उत्पादकता वृद्धिको वास्तविक फाइदा पूँजीपति वर्गलाई नै प्राप्त हुन्छ । यो उनीहरूलाई अतिरिक्त मूल्यको रूपमा प्राप्त हुन्छ । मजदूरलाई केही सस्ता चीजहरू प्राप्त भए पनि उनीहरूको शोषणको तरीका बदलिनेछ तर शोषणको अन्त्य हुँदैन । पहिले उनीहरूले लामो समयसम्म काम गर्नुपर्दथ्यो, जसबाट पूँजीपतिले निरपेक्ष अतिरिक्त मूल्य लिन्थे । अब उनीहरूले कम समयमा बढी गहनतापूर्वक काम गर्नुपर्छ र प्रविधिको दबावमा रहनुपर्छ । यसबाट पूँझीपतिले सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य लिन्छन् ।
ज्याला - श्रम-शक्तिको मूल्य
वस्तु, पैसाको पूँजीमा रूपान्तरण, निरपेक्ष र सापेक्ष अतिरिक्त मूल्य जस्ता सबै चर्चाको केन्द्रमा मजदूर र उनीहरूको श्रम-शक्ति रहेको हुन्छ । मजदूर र उनीहरूको श्रम-शक्तिको कुरा गर्दा ज्याला वा तलब तुरुन्तै अगाडि आउँछ । यसको बारेमा सबै जानकार छन् । धेरै मानिस या त ज्यालामा काम गर्छन् या कुनै न कुनै रूपमा यससँग जोडिएका हुन्छन् । ज्यालालाई कामको बदलामा प्राप्त हुने मूल्य मानिन्छ । यदि कसैले आठ घण्टा काम गर्यो भने उसलाई आठ घण्टाको ज्याला प्राप्त हन्छ । यो धेरै सीधासादा हिसाब प्रतीत हुन्छ । तर यो त्यति सीधा छ त ? ज्याला वास्तवमै मजदूरको श्रमको मूल्य हो त ? अथवा यो पनि पूँजीवादी व्यवस्थाको शोषणको सच्चाईलाई लुकाउने पर्दा हो ?
मार्क्सका अनुसार सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा ज्याला श्रमको मूल्य होइन, बरु श्रम-शक्तिको मूल्य हो । मजदूरले आफ्नो कामको पैसा प्राप्त भयो भनिरहँदा काम गरेजति पैसा प्राप्त भएको ठान्छन् । तर मजदूरले आफ्नो श्रम बेच्दैन, बरु उसले आफ्नो श्रम-शक्ति अर्थात् आफ्नो काम गर्ने क्षमतालाई एक निश्चित समयको लागि पूँजीपतिलाई बेच्छ । किनकि मजदूरले यदि आफ्नो श्रम बेच्यो भने उसलाई आफ्नो श्रमद्वारा उत्पन्न गरिएको सम्पूर्ण मूल्यको अधिकार हुन्छ । तर यस्तो कदापि हुँदैन । मजदूरले आवश्यक श्रम-समयमा त आफ्नो ज्याला बराबरको मूल्य पैदा गर्छ तर अतिरिक्म श्रम-समयमा उसले जुन अतिरिक्त मूल्य पैदा गर्छ, त्यो पूँजीपतिले लान्छ ।
यसरी ज्याला वास्तवमा त्यो श्रम-शक्ति किन्ने मूल्य हो, जसलाई पूँजीपतिले प्रयोग गरेर अतिरिक्त मूल्य पैदा गर्नेछ । यो कुनै यन्त्र भाडामा लिने कार्य जस्तै हो । भाडा यन्त्रको मूल्य होइन, बरु एक निश्चित समयसम्म त्यसको प्रयोगको मूल्य हुन्छ । यसो हुँदा यो श्रम-शक्तिको मूल्य अर्थात् ज्याला कसरी निर्धारण हुन्छ त ?
कुनै पनि अन्य वस्तु जस्तै श्रम-शक्तिको मूल्य पनि ती वस्तु र सेवाको कूल मूल्यबाट निर्धारित हुन्छ । त्यो एउटा मजदूरलाई जीवित रहन, काम गर्नलायक बनिरहन र आफ्नो परिवारको भरणपोपषण गर्नको लागि आवश्यक हुन्छ, ताकि उसले भोलि पुनः आफ्नो श्रम-शक्ति बेच्न सकोस् र मजदूर वर्गको अर्को पुस्ता पनि तयार हुनसकोस् । यसमा खाना, घर, कपडा, शिक्षा, स्वास्थ्य र केही मनोन्जनसमेत पर्छ, जुन समाजको विकासको स्तर र मजदूरहरूको सङ्घर्षमा निर्भर हुन्छ । यसलाई जीवन-निर्वाह लागत पनि भनिन्छ ।
यसरी ज्यालाको स्तर सामान्यतः यही जीवन-निर्वाह लागतको वरिपरि घुमिरहन्छ । यदि ज्याला योभन्दा धेरै कम भयो भने मजदूर जीवित रहन सक्दैनन् वा काम गर्न सक्दैनन् । यसबाट पूँजीपतिलाई नै श्रम-शक्ति प्राप्त हुँदैन । यदि ज्याला योभन्दा धेरै भयो भने पूँजीपतिको मुनाफा कम हुनेछ, जुन उसले कहिल्यै चाहँदैन ।
यसप्रकार ज्यालाको यो स्तरले एकप्रकारले पूँजी र श्रमको बीचमा शक्ति सन्तुलनलाई पनि देखाउँछ । जब मजदूर सङ्गठित हुन्छन् र उनीहरूको माग बढी हुन्छ, तब ज्याला केही बढ्न सक्छ । जब बेरोजगारी बढ्छ र मजदूरको सौदाबाजी गर्ने शक्ति कम हुन्छ, तब ज्याला घट्न पनि सक्छ वा स्थिर रहनसक्छ । तर ज्यालाबाट हुने सबभन्दा ठूलो धोका के हो भने यसले मजदूरको एउटा हिस्सा बिना भुक्तानको श्रम हुन्छ भन्ने कुरा लुकाउँछ । मजदूरले महिनाको अन्तमा ज्याला प्राप्त गर्दा उसले पूरै महिनाको कामको पैसा प्राप्त गरेको ठान्छ । मजदूरले पैदा गरेको कूल मूल्यमध्ये एउटा ठूलो हिस्सा पूँजीपतिले अतिरिक्त मूल्यको रूपमा राखेको हुन्छ र मजदूरलाई केवल श्रम-शक्तिलाई कायम राख्न आवश्यक मात्र प्राप्त भएको हुन्छ । तर यो कुरा मजदूरलाई कहिल्यै थाहा हुँदैन ।
ज्यालाको रूप पूँजीवादी शोषणलाई ढाक्ने सबभन्दा प्रभावकारी तरीका हो । यसले मजदूरलाई सबै कुरा ठीकठाक छ, लेनदेन बराबर छ, कसैले कसैको हक खोसीरहेको छैन भन्ने विश्वास दिलाउँछ ।
ज्याला काम गर्ने क्षमता नभएर कामको भुक्तान हो भन्ने ज्यालाको रूप पूँजीवादी शोषणलाई ढाक्ने सबभन्दा प्रभावकारी तरीका हो । यसले मजदूरलाई सबै कुरा ठीकठाक छ, लेनदेन बराबर छ, कसैले कसैको हक खोसीरहेको छैन भन्ने विश्वास दिलाउँछ । यदि मजदूरले आफ्नो कामको एक हिस्साको लागि निःशुल्क खटिरहेको कुरा पत्ता लगाए भने सम्भवतः उनीहरूले यो व्यवस्थामाथि प्रश्न उठाउन लाग्नेछन् । त्यसकारण ज्यालाको यो भ्रम पूँजीवादी व्यवस्थाको लागि धेरै आवश्यक हुन्छ ।
मार्क्सले ज्यालाका दुई मुख्य रूपहरूको पनि व्याख्या गरेका छन्, जसमा समय-ज्याला र टुक्रा-ज्याला पर्दछ । समय-ज्यालामा मजदूरलाई घण्टा, दिन, हप्ता वा महिनाको जस्तो एक निश्चित समयको हिसाबले भुक्तान गरिन्छ, जस्तो कि १२० रूपैयाँ प्रतिघण्टा वा २० हजार प्रतिमहिना । यो ज्याला दिने सबभन्दा सामान्य तरीका हो । यसमा पूँजीपतिलाई के फाइदा हुन्छ भने ऊ मजदूरसँग त्यो निश्चित समयमा बढीभन्दा बढी काम लिने प्रयास गर्छ । यदि मजदूरले ढिलो काम गर्यो वा बीचमा सुस्तायो भने पनि उसलाई समयको हिसाबले त पैसा दिनै पर्छ । यद्यपि पूँजीपतिले उसलाई निकाल्न पनि सक्छ । त्यसकारण पूँजीपति कामको गतिलाई तीव्र बनाउने र निगरानी राख्ने कुरामा जोड दिन्छ ।
अर्कोतिर टुक्रा-ज्यालमा मजदूरलाई उनीहरूद्वारा बनाइएको हरेक इकाईको हिसाबले भुक्तान गरिन्छ; जस्तो कि एउटा जुत्ता बनाउँदा ४० रुपैयाँ वा १२० वटा खेलौना बनाउँदा १२०० रूपैयाँ । यो तरीका पूँजीपतिको लागि अझ बढी फाइदाजनक हुन्छ । यसमा मजदूर स्वयंले बढीभन्दा इकाई बनाउने प्रयास गर्छ, ताकि उसको कमाई वृद्धि हुनसकोस् । यसबाट पूँजीपतिलाई बढी निगरानी राख्ने आवश्यकता पर्दैन । मजदूर स्वयं आफ्नो 'सुपरभाइजर' बन्छ । यसबाट पूँजीपतिलाई के कुरा पनि सुनिश्चित हुन्छ भने उसले वास्तवमा भइरहेको कामलाई मात्र पैसा दिनुपरिरहेको छ । टुक्रा-ज्यालाले प्रायः मजदूरहरूको बीचमा कठोर या निर्दयी प्रतिस्पर्धालाई पनि जन्म दिन्छ । उनीहरू आफ्नो स्वास्थ्यलाई पनि ध्यान नदिइकन बढीभन्दा बढी काम गर्नको लागि बाध्य हुन्छन् । यो श्रमको गहनतालाई बढाउने एउटा धेरै प्रभावकारी तरीका हो ।
सतही रूपमा हेर्दा टुक्रा-ज्याला बढी न्यायपूर्ण देखिन्छ, किनकि जसले जति काम गर्छ, उसलाई त्यति नै पैसा प्राप्त हुनेछ । तर मार्क्सका अनुसार यो पनि केही लुकेको शोषणकै एउटा रूप हो । किनकि हरेक इकाईको दर पनि मजदूरले एक दिनमा कम्तीमा आफ्नो जीवन-निर्वाह ज्याला त अवश्यक कमाउनेछ भन्ने कुराकै आधारमा निर्धारित गरिएको हुन्छ । मजदूरले बढी टुक्रा बनाएर आफ्नो कमाई बढाउन लाग्दा पूँजीपतिले प्रायः टुक्राको दरलाई नै कम बनाइदिन्छ, ताकि मजदूरलाई उति नै कमाईको लागि अझ बढी मेहनत गर्नुपरोस् ।
यसकारण समय-ज्याला होस् वा टुक्रा-ज्याला दुवै रूपमा ज्यालाको वास्तविक काम अतिरिक्त मूल्यको शोषणलाई लुकाउनु र त्यसलाई जारी राख्नु नै हुन्छ । यसो हुँदा ज्याला मजदूरको मेहनतको सही मूल्य होइन । यो मजदूरको श्रम-शक्तिको मूल्य हो र त्यो पनि मजदूर जीवित रहेर पूँजीपतिको लागि अतिरिक्त मूल्य पैदा गरिरहनको लागि मात्र । यो एउटा यस्तो सौदा हो, जुन सतही रूपमा त स्वतन्त्र र बराबर जस्तै देखिन्छ, किनकि मजदूरले आफ्नो मर्जीले आफ्नो श्रम-शक्ति बेच्छन् र पूँजपतिले त्यसलाई किन्छन् । तर वास्तवमा यो एक असमान सौदा हो, किनकि मजदूरसँग आफ्नो श्रम-शक्ति बेच्नुको अतिरिक्त अरु कुनै उपाय हुँदैन ।
पूँजीपतिले यही बाध्यताको फाइदा उठाएर मजदूरबाट अतिरिक्त श्रम गराउँछ । यो कुरा राम्रोसँग बुझ्नु आवश्यक हुन्छ । यो कुरा बुझेपछि मात्र ज्यालाको वास्तविक खेल के हो भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ र आफ्नो अधिकारप्रति बढी सचेत हुन सकिन्छ । यसबाट धनी किन अझ धेरै धनी हुँदै गएका छन् र गरीब अझ गरीब भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ । अतिरिक्त मूल्यको सम्पूर्ण प्रवाह पूँजीपतितिर हुन्छ र मजदूरलाई केवल त्यति मात्र प्राप्त हुन्छ, जसबाट ऊ यन्त्र जसरी नै चलिरहोस् । यो एउटा कठोर वास्तविकता हो । तर एक उत्कृष्ट र न्यायपूर्ण संसार बनाउनेतिर सोच्नको लागि यो कुरा जान्नैपर्ने हुन्छ ।
पूँजीको सञ्चय - पूँजीको अन्तहीन वृद्धि
अब पूँजीपतिको हातमा जाने अतिरिक्त मूल्यको स्थिति के हुन्छ भन्ने एउटा ठूलो प्रश्न अगाडि आउँछ । पूँजीपतिले यसलाई ऐश-आराममा खर्च गरिदिन्छ वा यसको अरु बढी गहिरो उद्देश्य हुन्छ ? मार्क्सका अनुसार पूँजीपतिले आफ्नो अतिरिक्त मूल्यको एउटा हिस्सा त आफ्नो व्यक्तिगत उपभोगमा खर्च गर्न सक्छ तर त्यसको एउटा ठूलो हिस्सा उसले पुनः पूँजीमा बदलिदिन्छ । अर्थात् अझ बढी अतिरिक्त मूल्य कमाउन सकियोस् भनेर त्यसलाई पुनः लगानी गरिदिन्छ । यही प्रक्रियालाई पूँजीको सञ्चय भनिन्छ ।
यहाँ 'मुद्रा-वस्तु-मुद्रा' को चक्र नयाँ स्तरमा पुग्छ । पैसासँगै प्राप्त भएको अतिरिक्त मूल्य अब अझ ठूलो पूँजी बन्छ । त्यसमा अझ बढी वस्तु, कच्चा वस्तु, यन्त्र र श्रम-शक्ति खरिद गरिन्छ, ताकि अझ बढी अतिरिक्त मूल्यसँगै अझ बढी पैसा हासिल गर्न सकियोस् । यो अन्तहीन सिलसिला हो । यो लगातार माथितिर बढ्दै जाने बक्र हो । यसले पूँजीलाई अझ बढी विशाल बनाउँदै जान्छ ।
चाहेर वा नचाहेर हरेक पूँजीपतिले आफ्नो पूँजी लगातार बढाइरहनुपर्ने हुन्छ । यो एउटा यस्तो दौड हो, जसमा रोकिनुको अर्थ खत्तम हुनु हुन्छ ।
मार्क्सका अनुसार पूँजीपतिको पहिलो र सबभन्दा ठूलो आज्ञा पूँजीलाई जम्मा गर्दै जानु र त्यसलाई बढाउँदै जानु हो । यो उसको व्यक्तिगत इच्छा वा लालचको मामिला होइन, बरु यो पूँजीवादी व्यवस्थाको एक आन्तरिक विवशता हो । यदि कुनै पूँजीपतिले आफ्नो पूँजीको सञ्चय गरेन र त्यसलाई पुनः लगानी गरेर पूँजी वृद्धि गरेन भने ऊ बजारको प्रतिस्पर्धामा पिछडिनेछ । अन्य पूँजीपतिले आधुनिक यन्त्र जडान गर्नेछन्, बढी बउत्पादन गर्नेछन्, बढी सस्तोमा चीजहरूलाई बेच्नेछन् । त्यसकारण चाहेर वा नचाहेर हरेक पूँजीपतिले आफ्नो पूँजी लगातार बढाइरहनुपर्ने हुन्छ । यो एउटा यस्तो दौड हो, जसमा रोकिनुको अर्थ खत्तम हुनु हुन्छ ।
अब यो सञ्चय कसरी हुन्छ त ? मजदूरहरूलाई भुक्तान नगरिएको श्रमबाट आउने अतिरिक्त मूल्य नै सञ्चयको स्रोत हो । यही अतिरिक्त मूल्यलाई दुई भागमा बाँडिन्छ । एउटा हिस्सा पूँजीपतिको व्यक्तिगत उपयोगको लागि हुन्छ, जसलाई ऊ आफ्नो शान, ऐशआराम, आदिमा खर्च गर्छ । अर्को धेरै ठूलो हिस्सा पुनः पूँजीमा लगानी गर्नको लागि हुन्छ । यो लगानी पनि दुई प्रकारको पूँजीमा हुन्छ; स्थिर पूँजी र परिवर्तनशील पूँजी ।
स्थिर पूँजीमा यन्त्र, औजार, कच्चा वस्तु, भवन, आदि आउँछन् । अर्थात् उत्पादनका ती साधनले आफ्नो मूल्य विस्तारै उत्पादनमा रूपान्तरण गर्दछन् । तर नयाँ मूल्यको सिर्जना गर्दैनन् । परिवर्तनशील पूँजी भनेको श्रम-शक्ति किन्नमा खर्च हुने पूँजी हो । यही पूँजीले नै उत्पादन प्रक्रियामा नयाँ मूल्य र अतिरिक्त मूल्यको सिर्जना गर्छ ।
पूँजीपतिले अतिरिक्त मूल्यलाई पुनः लगानी गर्दा उसले अझ बढी यन्त्रहरू किन्छ, बढी कच्चा पदार्थ किन्छ र यसको साथै अझ बढी मजदूरहरूलाई काममा राख्छ वा तिनै मजदूरहरूबाट बढी काम लिन्छ । यसरी उत्पादनको परिमाण बढ्दै जान्छ । र, अर्को पटक अझ बढी अतिरिक्त मूल्य पैदा हुन्छ, जसलाई पुनः सञ्चित गरिन्छ । यो प्रक्रिया लगातार संचालित भइरहन्छ । र, पूँजी एउटा सानो बीजबाट बढेर एक विशाल रूख बन्छ । त्यसका हाँगाहरू सम्पूर्ण अर्थ-व्यवस्थामा फैलिन्छन् ।
पूँजीको यो सञ्चयको समाजमा र विशेषगरी मजदूर वर्गमा कस्तो परिणाम हुन्छ भन्ने कुरा जान्नु धेरै आवश्यक हुन्छ । पूँजीको सञ्चय भएपछि उत्पादनका साधनहरूको माग वृद्धि हुन्छ; धेरै यन्त्र र धेरै कच्चा पदार्थको माग बढ्छ । यसको साथै श्रम-शक्तिको माग पनि बढ्छ । किनकि यी यन्त्रहरूलाई सञ्चालन गर्नको लागि र कच्चा पदार्थलाई प्रक्रियामा ढाल्नको लागि मजदूरहरूको आवश्यकता हुन्छ । श्रम-शक्तिको माग बढेपछि पनि मजदूरहरूको अवस्था केही सुध्रिएजस्तो हुन्छ र उनीहरूको केही ज्याला बढेजस्तो हुन्छ । यदि बजारमा मजदूरहरूको कमी भयो र पूँजीपतिहरूले मजदूर पाइरहेका छैनन् भने उनीहरू मजदूरहरूलाई आकर्षित गर्नको लागि ज्याला बढाउन विवश हुनसक्छन् ।
यद्यपि मार्क्सका अनुसार यो स्थिति धेरै समयसम्म रहँदैन । पूँजीको सञ्चयले आफूसँगै एउटा अर्को चीज प्रविधिमा सुधार र यन्त्रहरूको बढ्दो प्रयोग ल्याउँछ । पूँजी सञ्चित हुँदै जाँदा पूँजीपतिले उत्पादकता बढाउन सकियोस् र लागत कम गर्न सकियोस् भनेर बढीभन्दा बढी उन्नत यन्त्र लगाउने प्रयास गर्छ । यो कुरा सापेक्ष अतिरिक्त मूल्यको सन्दर्भमा स्पष्ट भएको थियो । यी नयाँ यन्त्रले प्रायः मजदूरहरूको ठाउँ लिन्छन् वा थोरै मजदूरहरूबाट नै धेरै काम गराइन्छ । यसलाई पूँजीको जैविक संरचनामा वृद्धि भनिन्छ । अर्थात् कुल पूँजीमा स्थिर पूँजी यन्त्र जस्ता चीजहरूको हिस्सा परिवर्तनशील पूँजी श्रम-शक्तिमा खर्चको विरुद्ध बढ्दै जान्छ । यसको परिणाम के हुन्छ भने पूँजी त बढ्छ, उत्पादन पनि बढ्छ तर मजदूरहरूको माग त्यही अनुपातमा बढ्दैन, बरु धेरै पटक घट्न पनि सक्छ । यसबाट समाजमा एक औद्योगिक आरक्षित सेना वा बेरोजगारहरूको समूह उत्पन्न हुन्छ । यी आरक्षित सेना या त पूर्ण रूपले बेरोजगार या कहिलेकाहिँ मात्र काम प्राप्त हुने या धेरै कम ज्यालामा काम र्गन विवश मजदूरहरूको समूह हुन्छन् ।
यी आरक्षित सेना पूँजीवादी व्यवस्थाको लागि धेरै फाइदाजक हुन्छन् । किनकि बजारमा बेरोजगार मजदूरहरूको एउटा ठूलो समूह विद्यमान भएपछि काममा लागेका मजदूरले बढी ज्यालाको माग गर्न सक्दैनन् । उनीहरूले आफ्ना काम गर्ने शर्तहरूलाई उत्कृष्ट बनाउनको लागि बढी सौदाबाजी पनि गर्न सक्दैनन् । उनीहरूलाई सधैं आफू निष्कासनमा परेर अरू कुनै बेरोजगारलाई काममा राखिन्छ भन्ने डर हुन्छ । त्यसकारण उनीहरू कम ज्यालामा पनि काम गर्न तयार हुन्छन् । यसरी यो आरक्षित सेनाले ज्यालालाई न्यून राख्नमा मद्दत गर्छ र मजदूरहरूलाई बन्धनमा राख्छ । यो पूँजीको सञ्चयकै पुनरुत्पादन हो ।
पूँजीको सञ्चयसँगै एउटा अर्को प्रक्रिया हुन्छ, जसलाई पूँजीको केन्द्रीकरण भनिन्छ । यसको अर्थ के हो भने ठूला पूँजीपतिले साना पूँजीपतिलाई निल्दै जान्छन् । बढी पूँजी र उत्कृष्ट प्रविधि भएका ठूला पूँजीपतिले साना पूँजीपतिहरूलाई प्रतिस्पर्धामा हराइदिन्छन् र उनीहरूको व्यवसायलाई पनि आफ्नो कब्जामा लिन्छन् ।
यसरी एकातिर पूँजीको सञ्चयले धन-सम्पत्तिलाई केही सीमित हातमा जम्मा गर्छ र अर्कोतिर यसले बेरोजगारी र असुरक्षालाई पनि जन्म दिन्छ । यो एउटा यस्तो अन्तर्विरोध हो, जुन पूँजीवादी व्यवस्थामा अन्तर्निहित हुन्छ । यो पूँजीवादी सञ्चयको सामान्य नियम हो । पूँजी सञ्चित हुँदै जाँदा एकातिर धन-सम्पत्ति, विलासिता र शक्तिको सञ्चय हुँदै जान्छ (पूँजीपति वर्ग) र अर्कोतिर गरीबी , असुरक्षा, जटिल परिश्रम र अज्ञानता संचित हुँदै जान्छ (मजदूर वर्ग) । मजदूर वर्गमा आरक्षित सेना पनि सामेल हुन्छन् । पूँजीपति वर्गको तुलनामा मजदूरको स्थिति धेरै खराब हुँदै जान्छ । समाजमा दूरी बढ्दै जान्छ ।
यसको अतिरिक्त पूँजीको सञ्चयसँगै एउटा अर्को प्रक्रिया हुन्छ, जसलाई पूँजीको केन्द्रीकरण भनिन्छ । यसको अर्थ के हो भने ठूला पूँजीपतिले साना पूँजीपतिलाई निल्दै जान्छन् । बढी पूँजी र उत्कृष्ट प्रविधि भएका ठूला पूँजीपतिले साना पूँजीपतिहरूलाई प्रतिस्पर्धामा हराइदिन्छन् र उनीहरूको व्यवसायलाई पनि आफ्नो कब्जामा लिन्छन् । अथवा मर्जरको माध्यमबाट धेरै साना-साना पूँजी मिलेर एउटा ठूलो पूँजी बन्छ । यसबाट पूँजी केही ठूला पूँजीपति वा निगमहरूको हातमा केन्द्रित हुँदै जान्छ । यसबाट उत्पादनको परिमाण अझ विशाल हुँदै जान्छ र बजारमा केही ठूला कम्पनीहरूको मात्र दबदबा कायम हुन्छ । यसबाट शक्तिको केन्द्रीकरण पनि हुन्छ । र, यी ठूला कम्पनीले अर्थ-व्यवस्थालाई मात्र होइन, राजनीति र समाजलाई पनि प्रभावित गर्न लाग्छन् ।
यसरी पूँजीको सञ्चय केवल आर्थिक मामिला मात्र होइन, यसका गहन सामाजिक र राजनीतिक परिणाम पनि हुन्छन् । यसले समाजमा वर्ग-विभाजन अझ गहिरो बनाउँछ । बेरोजगारीलाई जन्म दिन्छ र शक्तिलाई केही हातमा केन्द्रित गर्दछ । यो एउटा यस्तो यन्त्र हो, जुन एकपटक सञ्चालित भएपछि रोकिंदैन । यसले आफ्नो मार्गमा आउने हरेक चीजलाई आफ्नो हिसाबले ढालिदिन्छ ।
आदिम सञ्चय - पूँजीवादको हिंसक उत्पत्ति
पूँजीपतिवर्गसँग उत्पादनका सम्पूर्ण साधन हुन्छन् र मजदूरसँग भने बेच्ने श्रम-शक्ति सिवाय केही पनि हुँदैन । यस्तो विभाजन कसरी उत्पन्न भयो त ? पूँजीवादका समर्थक पूँजीको जन्म मेहनत, फाइदा र बुद्धिमानीबाट भएको हो भन्छन् । तर मार्क्स यस्तो केटाकेटी कुरालाई पूर्ण रूपमा खारेज गरिदिन्छन् । उनका अनुसार पूँजीवादको जन्मको कहानी निर्दोष र शान्तिपूर्ण छैन, बरु त्यो रगत र आगोले लेखिएको छ । पूँजीवादी उत्पादनको लागि आवश्यक शर्त तयार भएको यही शुरुवाती प्रक्रियालाई मार्क्सले आदिम सञ्चय भनेका छन् । यसलाई आदिम किन भनिएको हो भने यो पूँजीवादी सञ्चयभन्दा पहिलेको सञ्चय हो । यसको आधारमा पूँजीवादको भवन खडा भएको छ । यसलाई तथाकथित सञ्चय पनि भनिन्छ । किनकि यो पछि पूँजीवादभित्र भएको जस्तो सञ्चय होइन । यो अतिरिक्त मूल्यबाट सञ्चय भएको होइन, बरु यो एक ऐतिहासिक प्रक्रिया हो, जसमा उत्पादकहरूलाई उनीहरूको उत्पादनका साधनबाट जबर्जस्ती अलग गरियो ।
यसरी आदिम सञ्चयको सार किसानहरूलाई उनीहरूको जमिनबाट निकाल्नु, शिल्पकारलाई उनीहरूका औजारबाट वञ्चित गर्नु र उनीहरूलाई एक यस्तो सर्वहारा वर्गमा बदलिदिनु हो, जससँग आफ्नो श्रम-शक्ति बेच्नु सिवाय अरु कुनै उपाय हुँदैन । अर्कोतिर, ती उत्पादनका साधन, जमिन, औजार र पैसालाई केही मानिसको हातमा केन्द्रित गर्नु हो, जो पुनः पूँजीपति बन्न सकून् ।
यो प्रक्रिया इङ्ल्याण्डमा सबभन्दा स्पष्ट रूपमा देखियो । र, मार्क्सले त्यहींको इतिहासको गहन अध्ययन गरेर यसलाई बुझाए । इङ्ल्याण्डमा मध्य युगको अन्तमा र आधुनिक युगको शुरुवातमा लगभग पन्ध्रौंदेखि अठारौं शताब्दीसम्म एउटा धेरै ठूलो सामाजिक उथल-पुथल भयो । त्यहाँका किसान शताब्दियौंदेखि आफ्नो जमिनमा खेतीपाती गर्दै आइरहेका थिए । जमिनको मालिक नभए पनि उनीहरूलाई खेती गर्ने परम्परागत अधिकार थियो । अब उनीहरूलाई ठूलो परिमाणमा जमिनबाट निकाल्न लागियो । किनकि त्यसबेला ऊनको माग धेरै बढिरहेको थियो । जमिन्दारलाई खेती गर्नुभन्दा बढी नाफा भेडा पाल्नुमा हुन्छ भन्ने लाग्यो । त्यसकारण उनीहरूले किसानलाई जमिनबाट हटाउन शुरु गरे र ती खेतलाई भेडागोठमा बदलिदिए । किसानका घर उजाडियो, उनीहरूका खेत खोसियो र उनीहरूलाई भयङ्कर दुःखमा धकेलियो । जमिन्दारहरूको विरोध गर्नेहरूलाई क्रूरतापूर्वक दमन गरिन्थ्यो ।
यसरी खेतबाट हटाएका किसान बेसहारा भए । उनीहरूसँग न जमिन थियो र न अरु कुनै साधन नै थिए । अब उनीहरू कामको खोजीमा शहरतिर दौडिनलागे । तर शहरमा पनि उनीहरूको लागि कुनै रोजागरी सजिलैसँग उपलब्ध थिएन । उनीहरू भिखारी बने, आवारा बने वा सानाठूला अपराधमा सङ्लग्न हुनलागे । त्यसपछि राज्यले पनि उनीहरूको विरुद्धमा कडा कानून बनायो । उनीहरूलाई कोर्रा हानिन्थ्यो; जेल हालिन्थ्यो र यहाँसम्म कि फासी पनि दिइन्थ्यो । यसको उद्देश्य उनीहरूलाई कुनै पनि प्रकारले मजदूरी गर्नको लागि विवश बनाउनु थियो । उनीहरूलाई त्यतिबेला विस्तारै विकास हुँदै गएका कारखानामा कम ज्यालामा काम गर्नको लागि तयार गर्नु थियो । यसरी एक झट्कामा किसानहरूको एउटा ठूलो वर्ग आफ्नो जीविकाका साधनहरूबाट वञ्चित भएर एउटा यस्तो सर्वहारा वर्गमा बदलियो, जो आफ्नो श्रम-शक्तिलाई बजारमा बेच्नको लागि विवश थियो ।
मार्क्सका अनुसार पैसा वा सम्पत्ति पनि कुनै शान्तिपूर्ण तरीकाले जम्मा भएको होइन । यसको एउटा ठूलो स्रोत उपनिवेशहरूको लुट थियो ।
पूँजीवादको लागि आवश्यक पहिलो शर्त स्वतन्त्र मजदूरहरूको एउटा समूह तयार गर्नु थियो । स्वतन्त्र कुन अर्थमा भने उनीहरू कुनै सामन्ती मालिकका दास थिएनन् । तर उनीहरू उत्पादनका साधनबाट पनि स्वतन्त्र थिए । अर्कोतिर, पैसा र उत्पादनका साधन केही मानिसको हातमा जम्मा हुनु पनि आवश्यक थियो, ताकि उनीहरू पूँजीपति बन्न सकून् र यी स्वतन्त्र मजदूरहरूको श्रम-शक्ति किन्न सकून् ।
मार्क्सका अनुसार पैसा वा सम्पत्ति पनि कुनै शान्तिपूर्ण तरीकाले जम्मा भएको होइन । यसको एउटा ठूलो स्रोत उपनिवेशहरूको लुट थियो । अमेरिका, अफ्रिका र एशियाका देशहरूलाई दास बनाइयो । त्यहाँका स्रोतसाधनहरूलाई निर्दयीतापूर्वक लुटियो । त्यहाँका जनताको शोषण गरियो । सुनचाँदीका खानीमा उनीहरूलाई जबर्जस्ती काम गराइयो । उनीहरूको जमिन खोसियो । उनीहरूको व्यापारलाई ध्वस्त बनाइयो । यी सम्पूर्ण सम्पत्ति युरोपका देशहरूमा र विशेषगरी इङ्ल्याण्डमा जम्मा हुँदै गए र त्यसले पूँजी निर्माणमा धेरै ठूलो भूमिका निभायो ।
यसको अतिरिक्त दास व्यापार पनि आदिम सञ्चयको घृणित माध्यम थियो । लाखौं अफ्रिकीहरूलाई पक्रिएर दास बनाइयो र उनीहरूलाई अमेरिका तथा क्यारिबियन द्वीपका बगैंचाहरूमा काम गर्नको लागि बेचियो । यो दास व्यापारबाट पनि भारी मुनाफा कमाइयो, जुन पूँजीको रूपमा जम्मा भयो । त्यसपछि सरकारी ऋण, कर-प्रणाली र व्यापारिक युद्धहरूले पनि यो प्रक्रियामा मद्दत गरे । राज्यले प्रायः व्यापारी र उद्योगपतिहरूलाई नै साथ दियो । उनीहरूलाई संरक्षण दियो र उनीहरूको मुनाफा बढाउनमा मद्दत गर्यो ।
यसरी आदिम सञ्चय कुनै एउटा घटना नभएर यो एक लामो र हिंस्रक प्रक्रिया थियो, जसमा लाखौं मानिसहरूलाई उनीहरूको जीविकाबाट वञ्चित गरियो । उनीहरूको संस्कृतिलाई नष्ट गरियो र उनीहरूको जिन्दगीलाई ध्वस्त बनाइयो । यो सबै काम केवल पूँजीवादको लागि जमिन तयार हुनसकोस् भनेर गरिएको थियो; एकातिर पूँजीपति वर्ग र अर्कोतिर मजदूर वर्ग पैदा हुन सकून् भनेर यस्तो कृत्य गरिएको थियो । मार्क्सका अनुसार पूँजी रगत र फोहरमा चम्किएको आफ्नो हरेक रौंमा बग्दै संसारमा आउँछ । यो पूँजीवादको जन्मको धेरै कठोर तर सम्भवतः वास्तविक तस्विर हो । यो पूँजी केवल मेहनत र बचतबाट बन्छ भन्ने सुनिएको मीठो कहानीभन्दा बिल्कुल अलग हुन्छ ।
यसरी आदिम सञ्चयले ती दुई आधारभूत शर्त पूरा गर्यो, जुन पूँजीवादी उत्पादनको लागि आवश्यक थियो । पहिलो, उत्पादनका साधनहरूलाई केही मानिसहरूको हातमा सङ्केन्द्रण गर्नु थियो, जो पूँजीपति बने । दोस्रो, उत्पादकहरूलाई उत्पादनका साधनबाट पृथक्कीकरण गर्नु थियो, जसबाट उनीहरू आफ्नो श्रम-शक्ति बेच्ने मजदूर बने । यी दुवै शर्त पूरा भएपछि पूँजीवादी उत्पादनको चक्र पुरा हुनसक्यो । त्यो 'मुद्रा-वस्तु-बढी मुद्रा' को चक्र थियो, जसमा पूँजीपतिले श्रम-शक्तिलाई किनेर अतिरिक्त मूल्य पैदा गर्दछ र त्यसलाई सञ्चित गर्दै जान्छ ।
खानी बनाउन वा ठूला-ठूला कारखाना स्थापित गर्नको लागि आदिवासीहरूलाई बिस्थापित गरिनु, औद्योगिक परियोजनाको लागि किसानहरूको जमिनलाई सस्तो दाममा अधिग्रहण गरिनु, साना-साना दोकानदारहरूलाई ठूलो पूँजीको लागि उजाड बनाइनु– यी सबै एकप्रकारको आदिम सञ्चय नै हुन् ।
यद्यपि आदिम सञ्चयको यो कहानी केवल इतिहासको एक अध्याय मात्र होइन । मार्क्सका अनुसार यो प्रक्रिया आज पनि कुनै न कुनै रूपमा संसारका कयौं हिस्सामा जारी छ । खानी बनाउन वा ठूला-ठूला कारखाना स्थापित गर्नको लागि आदिवासीहरूलाई उनीहरूको जमिनबाट बिस्थापित गरिन्छ । औद्योगिक परियोजनाको लागि किसानहरूको जमिनलाई सस्तो दाममा अधिग्रहण गरिन्छ । साना-साना दोकानदारहरूलाई ठूलो पूँजीको लागि उजाड बनाइन्छ । यी सबै एकप्रकारको आदिम सञ्चय नै हुन् । यिनीहरूले मानिसहरूलाई उनीहरूको परम्परागत जीविकाका साधनहरूबाट वञ्चित गरेर उनीहरूलाई मजदूरी गर्नेहरूको पङ्तिमा उभ्याइन्छ । यो पूँजीको विस्तारको एक निरन्तर प्रक्रिया हो । यो नयाँ-नयाँ क्षेत्रमा नयाँ-नयाँ तरीकाले अगाडि बढिहरन्छ ।
त्यसकारण आदिम सञ्चयलाई बुझ्नु केवल इतिहासलाई बुझ्नु मात्र नभएर यो वर्तमानमा भइरहेका धेरै सामाजिक र आर्थिक परिवर्तनलाई पनि बुझ्ने कुञ्जी हो । यसबाट पूँजीवाद कुनै प्राकृतिक वा शाश्वत व्यवस्था नभएर यो एक खास ऐतिहासिक परिस्थितिमा खास तरीकाले पैदा भएको र विकसित भएको व्यवस्था हो भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ । यो पैदा भएको हुनाले यसको अन्त पनि हुनसक्छ वा यो कुनै अरु व्यवस्थामा बदलिन पनि सक्छ ।
पूँजीवादी सञ्चयको सामान्य नियम - धनी र गरीबको बीचमा बढ्दो दूरी
अब हामी पूँजीवादी व्यवस्थाको एउटा धेरै आधारभूत र दूरगामी नियमलाई बुझ्न लागिरहेका छौं । यसलाई मार्क्स पूँजीवादी सञ्चयको सामान्य निमय भन्दछन् । यो नियमबाट पूँजी जम्मा हुँदै जाँदा समाजमा यसको कस्तो असर पर्छ भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ । यो नियमले एक ढङ्गले पूँजीवादको हृदयको धड्कनलाई पक्रिन्छ र किनकि यो व्यवस्थामा धनी अझ धनी हुँदै जान्छन् तथा गरीब निरपेक्ष रूपले नभए पनि सापेक्ष रूपले पिछडिंदै जान्छन् भन्ने कुरा देखाउँछ । त्यसो हुँदा यो सामान्य नियम के हो त ? सीधा शब्दमा भन्ने हो भने यो नियम अनुसार पूँजीको सञ्चय सँगसँगै समाजको एउटा ध्रुबमा धन-सम्पत्ति, ऐश-आराम र शक्ति जम्मा हुँदै जान्छ । जबकि अर्को ध्रुबमा गरीबी, असुरक्षा, अति श्रम, अज्ञानत र नैतिक पतन जम्मा हुँदै जान्छ । यो कुनै संयोग नभएर यो पूँजीवादी सञ्चय प्रक्रियाको एक अनिवार्य परिणाम हो ।
यस्तो किन हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्नको लागि पुनः औद्योगिक आरक्षित सेना वा बेरोजगारहरूको समूहको अवधारणातिर फर्किनुपर्छ । यो कुरा पूँजीको सञ्चयको विषयमा छलफल गर्दा गरिएको थियो । जति-जति पूँजी जम्मा हुँदै जान्छ, पूँजीपतिले बढीभन्दा बढी प्रविधि र यन्त्रहरूको प्रयोग गर्छन्, ताकि उत्पाकदता बढाउन सकियोस् र लागत कम गर्न सकियोस् । यसबाट उत्पादन त बढ्छ तर मजदूरहरूको माग त्यही अनुपातमा बढ्दैन, बरु धेरै पटक घट्छ, किनकि यन्त्रले मजदूरहरूको ठाउँ लिन्छ । यसको परिणामस्वरूप समाजमा सधैं मजदूरहरूको एउटा हिस्सा यस्तो रहन्छ, जुन या त पूर्ण रूपमा बेरोजगार हुन्छ या उनीहरूलाई अस्थायी वा कम ज्यालायुक्त काम प्राप्त हुन्छ । यिनीहरूलाई नै औद्योगिक आरक्षित सेना भनिन्छ ।
आरक्षित सेना कुनै आकस्मिक घटना नभएर यो पूँजीको सञ्चयकै एक आवश्यक उत्पादन हो । र, यसले पूँजीको सञ्चयलाई कायम राख्नमा पनि मद्दत गर्छ । यो एक दुश्चक्र जस्तै हो ।
यी आरक्षित सेना पूँजीवादी व्यवस्थाको लागि धेरै तरीकाले फाइदाजनक हुन्छन् । पहिलो कुरा, यिनीहरूले काममा लागेका मजदूरहरूमाथि बढी ज्याला माग नगर्न र पूँजीपतिका शर्तमा काम गरिरहनमा दबाव पार्छन् । यदि मजदूरहरूले यसो गरेनन् भने उनीहरूलाई निकालेर आरक्षित सेनामध्ये कसैलाई काममा राखिनेछ । दोस्रो कुरा, आरक्षित सेनाले पूँजीपतिलाई कुन सुविधा प्रदान गर्छ भने बजारमा माग बढ्दा उत्पादन बढाउने आवश्यकता भएको बेलामा उसलाई सजिलैसँग मजदूर प्राप्त हुन्छन् । पूँजीपतिले नयाँ मजदूर खोज्न वा उनीहरूलाई तालिम दिनमा बढी मेहनत गर्नुपर्दैन । तेस्रो कुरा, आरक्षित सेनाले पूँजीलाई श्रममा हावी राख्छ । मजदूरहरूको बीचमा काम पाउनको लागि प्रतिस्पर्धा रहुन्जेलसम्म पूँजीपतिले आफ्नो मनमर्जी शर्तहरू थोपर्न सक्छ ।
यसरी आरक्षित सेना कुनै आकस्मिक घटना नभएर यो पूँजीको सञ्चयकै एक आवश्यक उत्पादन हो । र, यसले पूँजीको सञ्चयलाई कायम राख्नमा पनि मद्दत गर्छ । यो एक दुश्चक्र जस्तै हो । पूँजीको सञ्चयले आरक्षित सेनालाई पैदा गर्छ र आरक्षित सेनाले पूँजीको सञ्चयलाई अझ सुगम बनाउँछ । यसको मजदूर वर्गमाथि भने धेरै खराब असर पर्छ । आरक्षित सेनाका हिस्सा भएका मानिस गरीबी, भोकमरी र अनिश्चितताको जिन्दगी बाँचिरहेका हुन्छन् । तर काममा लागिरहेका मानिसको अवस्था पनि त्यति धेरै राम्रो हुँदैन । उनीहरूलाई सधैं जागिर जाने डरले सताइरहन्छ । उनीहरूले लामो समयसम्म कठिन परिस्थितिमा र प्रायः कम ज्यालामा काम गर्नुपर्छ । उनीहरूले आफ्नो स्वास्थ्य, परिवार र व्यक्तिगत विकासको लागि समय तथा साधन प्राप्त गर्न सक्दैनन् ।
मार्क्सका अनुसार पूँजीवादी सञ्चयसँगै मजदूर वर्गको सापेक्ष गरीबी बढ्छ । यसको अर्थ के हो भने उनीहरूको निरपेक्ष आय केही बढे पनि र उनीहरूले पहिलेभन्दा बढी चीजहरू किन्न सके पनि पूँजीपति वर्गको तुलनामा उनीहरूको आय र सम्पत्तिको हिस्सा धेरै कम हुन्छ । समाजमा धनी र गरीबको बीचको दूरी चौडा हुँदै जान्छ । एकातिर आलिसान महल खडा हुन्छन् भने अर्कोतिर झुपडीहरू हुन्छन् । एकातिर मानिस मोटो भएर मर्छन् भने अर्कोतिर भोकमरीले मर्छन् । पूँजीवादी सञ्चयसँगै यो अन्तर्विरोध अझ गहिरिंदै जान्छ ।
मार्क्स यो नियमका केही अरु परिणाम पनि बताउँछन् । जति-जति पूँजी सञ्चित हुन्छ र प्रविधिको प्रयोग बढ्छ, कामको स्वरूप पनि बदलिन्छ । मजदूरहरूबाट बढी गहनतापूर्वक काम लिइन्छ । उनीहरूमाथि यन्त्रको गतिको दबाव रहन्छ र उनीहरूको काम प्रायः नीरस र दोहोरिने खालको हुन्छ । यसबाट मजदूर आफ्नो कामबाट उदास हुन्छन् । उनीहरूलाई आफ्नो काममा कुनै खुशी वा सन्तोष प्राप्त हुँदैन । उनीहरू केवल आफ्नो गाँस-बास-कपासको लागि यन्त्र जसरी काम गर्छन् । यसको अतिरिक्त पूँजीको सञ्चय वा केन्द्रीकरणले बजारमा प्रतिस्पर्धालाई पनि खत्तम बनाइदिन्छ र केही ठूला-ठूला कम्पनीहरूको एकाधिकार कायम हुन्छ । यी कम्पनीहरूले फेरि आफ्नो मनमर्जी मूल्य असूल गर्दछन् र उपभोक्ताहरूको शोषण गर्दछन् । उनीहरूले राजनीतिक प्रक्रियालाई पनि प्रभावित बनाउँछन् र आफ्नो पक्षमा नीति बनाउन सक्छन् ।
यसरी पूँजीवादी सञ्चयको यो सामान्य नियम आर्थिक असमानताको विषय मात्र नभएर यसले समाजका हरेक पक्षमा प्रभाव पार्न सक्छ । यसले कामको प्रकृतिलाई, मजदूरहरूको जिन्दगीलाई, बजारको संरचनालाई र राजनीतिक शक्तिलाई पनि प्रभावित बनाउन सक्छ । यसले के देखाउँछ भने पूँजीवादले आफूभित्र सामाजिक तनाव र संघर्षलाई जन्म दिने बीज उमार्दछ । जब एकातिर धनको पहाड खडा भइरहेको हुन्छ र अर्कोतिर गरीबी र लाचारीको समुद्र तैरिरहेको हुन्छ, तब समाजमा शान्ति र सद्भावको कल्पनासम्म गर्न सकिंदैन ।
पूँजीवादी सञ्चयको यो नियमबाट के बुझिन्छ भने पूँजीवाद कुनै सामञ्जस्यपूर्ण व्यवस्था नभएर यो अन्तर्विरोधहरूले भरिएको हुन्छ । यसले उत्पादन त धेरै ठूलो परिमाणमा गर्छ तर त्यो उत्पादनको न्यायपूर्ण वितरण गर्दैन । यसले प्रविधिमा त क्रान्ति ल्याउँछ तर त्यो प्रविधिको प्रयोग प्रायः मजदूरहरूको शोषणको लागि गर्छ । यसले स्वतन्त्रता र समनताको नारा त दिन्छ तर वास्तविक रूपमा यो वर्गविभाजन र असमानतामा टिकेको व्यवस्था हो ।
पूँजीवादी व्यवस्था आफैमा टिकाउ हुन सक्दैन । किनकि यसले लगातार यस्तो अन्तर्विरोध पैदा गर्छ, जसले यसलाई सङ्कटलिर लिएर जान्छ । यो सङ्कटले पूँजीवादको अन्त्य पनि गराउन सक्छ । यो व्यवस्थाभित्र नै यसको विनाश लुकेको हुन्छ ।
यसो हुँदा यो नियमको कुनै अपवाद हुँदैन त ? के मजदूर वर्गको अवस्था सधैं खराब नै रहन्छ ? मार्क्स मजदूर वर्गको अवस्था कहिल्यै सुध्रिनै सक्दैन भन्ने कुरा गर्दैनन् । मजदूर वर्गले आफ्नो सङ्घर्ष, एकता र ट्रेड-यूनियनहरूको माध्यमबाट स्थितिमा केही सुधार ल्याउन सक्दछन्, जस्तो कि कामको घण्टालाई कम गराउनु, ज्याला बढाउनु वा काम गर्ने राम्रो स्थिति हासिल गर्नु । तर यी सुधार पूँजीवादी व्यवस्थाको सीमाभित्रै हुन्छन् । र, यिनीहरूले पूँजीवादी सञ्चयको सामान्य नियमलाई अन्त्य गर्न सक्दैनन् । पूँजीवादी व्यवस्था रहुन्जेलसम्म यो नियमले पनि काम गरिरहन्छ र धनी-गरीबको दूरीलाई बढाइरहनेछ । पूँजीवादी सञ्चयको यो सामान्य नियम एक ढङ्गले पूँजीवादको सबभन्दा ठूलो आलोचना हो, जुन उसको आफ्नै आन्तरिक तर्कबाट निक्लिन्छ । यसबाट के बुझिन्छ भने पूँजीवादी व्यवस्था आफैमा टिकाउ हुन सक्दैन । किनकि यसले लगातार यस्तो अन्तर्विरोध पैदा गर्छ, जसले यसलाई सङ्कटलिर लिएर जान्छ । यो सङ्कटले पूँजीवादको अन्त्य पनि गराउन सक्छ । यो व्यवस्थाभित्र नै यसको विनाश लुकेको हुन्छ ।
ऐतिहासिक प्रवृत्ति र पूँजीवादको भविष्य
अब यहाँ सबभन्दा ठूलो र सम्भवतः सबभन्दा रोचक प्रश्न अगाडि आउँछ । के यो व्यवस्था सधैं यसरी नै अगाडि बढिरहन्छ त ? पूँजीवादको कुनै भविष्य छ वा यसको पनि कुनै अन्त निश्चित छ ? मार्क्स यी प्रश्नको उत्तर पूँजीवादी सञ्चयको ऐतिहासिक प्रवृत्तिको रूपमा दिन्छन् । यो उनको कुनै भविष्यवाणी नभएर पूँजीपतिहरूको शक्ति र प्रवृतिको विश्लेषण हो, जसले पूँजीवादभित्र नै काम गरिरहेको छ र त्यसले पूँजीवादलाई खास दिशामा धकेलिरहेको छ ।
मार्क्सका अनुसार पूँजीवाद कुनै शाश्वत वा प्राकृतिक व्यवस्था होइन, बरु यो इतिहासको विकासक्रममा आएको एउटा विशेष सामाजिक-आर्थिक प्रणाली हो । जस्तो कि यो भन्दा पहिले सामन्तवाद थियो र त्योभन्दा पनि पहिले अरु व्यवस्थाहरू थिए, त्यसरी नै पूँजीवाद पनि सधैं रहनेछैन । पूँजीवादभित्रै केही यस्ता अन्तर्विरोध छन्, केही यस्ता शक्ति छन्, जसले यसलाई आफ्नो अन्ततिर लिएर जान्छन् ।
ती शक्तिहरूमा सबभन्दा पहिलो र महत्त्वपूर्ण शक्ति पूँजीको केन्द्रीकरण हो । यसको बारेमा हामीले पहिले नै धेरै छलफल गरिसकेका छौं । जस्तो कि ठूला पूँजीपतिहरूले साना पूँजीपतिहरूलाई प्रतिस्पर्धामा हराएर उनीहरूका व्यवसायमाथि कब्जा गर्छन् । यसबाट पूँजी केही ठूला-ठूला निगम वा एकाधिकारी पूँजीपतिहरूको हातमा समेटिन्छ । उत्पादनको परिमाण धेरै विशाल हुन्छ तर त्यसलाई नियन्त्रित गर्ने मानिसहरूको सङ्ख्या कम हुँदै जान्छ । एकातिर त मुठ्ठिभर पूँजीका मालिक हुन्छन् र अर्कोतिर उनीहरूको लागि काम गर्ने करोडौं मजदूर हुन्छन् । यो प्रक्रिया पूँजीवादको विकास सँगसँगै अझ तीव्र हुँदै जान्छ ।
दोस्रो महत्त्वपूर्ण प्रवृत्ति उत्पादन सामाजीकरण हो । यसको अर्थ के हो भने पूँजीवादभित्र उत्पादन तीव्र रूपमा सामाजिक गतिविधि बन्दै जान्छ । पहिले शिल्पकारले आफ्ना साना-साना औजारद्वारा घरमा कुनै चीज बनाउँदा त्यो एक व्यक्तिगत काम हुन्थ्यो । तर पूँजीवादमा खासगरी ठूला-ठूला कारखानाहरूमा हजारौं-लाखौं मजदूर एकसाथ मिलेर एक-अर्कोमाथि निर्भर भएर एक जटिल श्रम-विभाजन अन्तर्गत उत्पादन गर्दछन् । कुनै एउटा व्यक्तिले सम्पूर्ण चीज बनाउँदैन, बरु हरेकले त्यो चीजको सानो हिस्सा बनाउँछ । र, यी सबै हिस्साहरूलाई मिलाएर नै अन्तिम उत्पादन तयार हुन्छ । यो उत्पादन प्रक्रिया अत्याधिक सङ्गठित, योजनाबद्ध र आपसमा जोडिएको हुन्छ । प्रविधिले पनि यसमा मद्दत गर्छ, जस्तो कि संचारका साधन, परिवहनका साधन जस्ता सबै कुराले उत्पादनलाई अझ बढी सामाजिक र वैश्विक बनाउँछन् ।
यसरी उत्पादनको चरित्र त सामाजिक हुँदै जान्छ । अर्थात् त्यसलाई समाजले मिलेर गरिरहेको छ तर त्यो उत्पादनका साधनहरूमाथि र त्यसबाट हुने मुनाफामा कब्जा मुठ्ठिभर पूँजीपतिहरूको हुन्छ, जसको उनीहरूले निजी रूपमा विनियोजन गर्छन् । यहींनेर पूँजीवादको सबभन्दा ठूलो अन्तर्विरोध अगाडि आउँछ । यो उत्पादनको बढ्दो सामाजिक चरित्र र विनियोजनको घट्दो निजी चरित्र हो । अर्थात् काम त सबै मिलेर गरिरहेका छन् तर उत्पादनमा केही मानिसको मात्र हक रहेको हुन्छ ।
यो अन्तर्विरोध पूँजीवादको विकाससँगै अझ तीव्र हुँदै जान्छ । एकातिर, मजदूर वर्ग सङ्ख्यामा बढ्दै जान्छन्, सङ्गठित हुँदै जान्छन् र उनीहरूलाई हामी नै वास्तविक उत्पादक हौं र हामीले नै समाजका सम्पत्ति पैदा गरिरहेका छौं भन्ने महसुस हुँदै जान्छ । अर्कोतिर, पूँजीपति वर्ग सङ्ख्यामा घट्दै जान्छन् तर उनीहरूको शक्ति र सम्पत्ति बढ्दै जान्छ र तिनीहरू समाजमा परजीवी जस्तै बोझ बन्दै जान्छन् ।
मार्क्सका अनुसार यो स्थिति धेरै दिनसम्म चल्न सक्दैन । उत्पादनको सामाजिक चरित्र त्यसले निजी बन्धनहरूलाई सहन गर्न नसक्ने स्थितिमा विकसित भएपछि एक क्रान्तिकारी परिवर्तनको समय आउनेछ । अहिलेसम्म शोषित हुँदै आएको मजदूर वर्गले सङ्गठित भएर यो निजी सम्पत्तिको व्यवस्थालाई उखेलेर फ्याँक्नेछ । र, उत्पादनका साधनहरूमाथि सामाजिक स्वामित्व स्थापित गर्नेछ । अर्थात् जुन साधन समाजले मिलेर प्रयोग गर्छ, तिनीहरूमाथि समाजकै अधिकार हुनेछ, कुनै एउटा व्यक्ति वा केही व्यक्तिहरूको हुँदैन । यसलाई पूँजीवादी खोलको विस्फोट भनिन्छ ।
मार्क्सले पूँजीवादमा अन्तर्निहित प्रवृत्ति र अन्तर्विरोधतिर सङ्केत गरेर पूँजीवादको अस्थिरता र अन्त्यको व्याख्या गरेका थिए । यो परिवर्तन स्वतः आउँदैन । यसको लागि मजदूर वर्गले सचेत भएर सङ्घर्ष गर्नुपर्छ ।
पूँजीवादी निजी सम्पत्तिको मृत्युको घण्टी बज्छ । शोषितहरूले नै शोषक वा पूँजीपतिलाई सम्पत्तिबाट वञ्चित गरिदिनेछन् । यो कुनै बदला लिने भावना होइन, बरु यो इतिहासको एक वस्तुगत आवश्यकता हो । यो पूँजीवादको आफ्नो विकासबाट पैदा हुन्छ । उत्पादन सामाजिक भएपछि स्वामित्व पनि सामाजिक हुनुपर्छ । यही नै त्यो ऐतिहासिक प्रवृत्ति हो, जतातिर पूँजीवादी सञ्चयले लगिरहेको हुन्छ । यसपछि आउने समाजिक व्यवस्थालाई समाजवाद वा साम्यवाद भनिन्छ । त्यहाँ वर्ग हुँदैनन्, शोषण हुनेछैन र उत्पादनको उद्देश्य मुनाफा कमाउनु नभएर मानवीय आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्नु हुन्छ । त्यहाँ जोकोहीले आफ्नो क्षमता अनुसार काम गर्नेछ र जोकोहीलाई उसको आवश्यकता अनुसार प्राप्त हुनेछ ।
यो एक आदर्श समाजको तस्विर हो । यसलाई हासिल गर्न सम्भवतः धेरै मुश्किल हुनसक्छ । तर मार्क्सका अनुसार यो इतिहासको दिशा हो । मार्क्सले पूँजीवादमा अन्तर्निहित प्रवृत्ति र अन्तर्विरोधतिर सङ्केत गरेर पूँजीवादको अस्थिरता र अन्त्यको व्याख्या गरेका थिए । यो परिवर्तन स्वतः आउँदैन । यसको लागि मजदूर वर्गले सचेत भएर सङ्घर्ष गर्नुपर्छ । मजदूर वर्गले आफ्नो ऐतिहासिक भूमिकालाई बुझ्नुपर्छ र क्रान्तिको दिशामा अगाडि बढ्नुपर्छ ।
सन्दर्भ स्रोतहरू
A Guide to Marx's Capital Vols I-III, Kenneth Smith, Anthem Press, 2012
https://ia802803.us.archive.org/0/items/cu31924096224906/cu31924096224906.pdf
Marx, Karl. Capital: Volume 1. 1867.
Harvey, David. A Companion to Marx’s Capital. 2010.
Mandel, Ernest. Marxist Economic Theory. 1962.
https://www.marxists.org/archive/marx/works/1867
https://narayangiri.wordpress.com/2023/08/07/capital-summary-in-nepali/
The students' Marx : an introduction to the study of Karl Marx' Capital, by Aveling, Edward Bibbins, 1892
Study and Research of various websites, blogs, online portals, youtube channels, etc.
इरान र इजरायलबीच किन चर्किँदैछ युद्ध ? इतिहासले के भन्छ ?
थोमस संकराको पदचाप पछ्याउदै कप्तान इब्राहिम ट्राओरे
एनभर होक्सालाई सम्झिँदा
अफ्रिकाको क्युबा- इरिट्रिया
श्रमशास्त्रको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र विकासक्रम
क्रान्तिकारी आन्दोलनदेखि प्रहरी ‘इन्काउन्टर’ सम्म गुमुडावेल्ली रेणुकाको संघर्ष
उपनिवेशकाल अन्त्यको ५० वर्ष मनाउदै भियतनाम
प्रतिक्रिया