'थ्याङ्क यु मिस्टर ग्लाड'ले कोरेको मार्गचित्र

अनिल बर्वे मराठी साहित्यका बहुपठित, तर प्रचारभन्दा टाढा रहने लेखक हुन्। उनले लेखेको “थ्याङ्क यु मिस्टर ग्लाड” कुनै ‘प्लट’ प्रधान औपन्यासिक रचना होइन, बरु चेतनाको संरचनात्मक दस्तावेज हो। यो कामका लागि लेखकलाई बुझ्न अत्यन्त जरूरी छ।

पुस्तकमा लेखकले पात्र डा. पटनायकको माध्यमबाट लेखकीय मनोवृत्ति खोल्छन्। एउटै संवादले अनिल बर्वेको विचारदृष्टि झल्काउँछ:

“क्रान्ति भन्नु मानिसको अन्तर्मनमा भएको परिवर्तन हो, जसले उसलाई चुप लाग्न दिदैन।”

यसबाट स्पष्ट हुन्छ- अनिल बर्वेको दृष्टिमा क्रान्ति कुनै राजनीतिक महत्त्वाकांक्षा होइन, बरु आन्तरिक नैतिक अप्ठ्याराको विस्फोट हो। यही दृष्टिबाट उनले पात्रहरू र परिस्थितिहरूको चित्रण गरेका छन्।

अनिल बर्वे वर्ग-संघर्ष, सत्ता, र राज्य-जन सम्बन्ध जस्ता गम्भीर विषयलाई कथाको गर्भभित्र राखेर पाठकको चेतनामा झस्काउने काम गर्छन्। उनी पात्रको माध्यमबाट प्रश्न गराउँछन्, न कि उत्तर सुनाउँछन्। यिनको लेखन दर्शनीय होइन, अनुभवनीय हुन्छ।

उदाहरणस्वरूप, मिस्टर ग्लाड र पटनायकबीचको प्रारम्भिक संवादमा लेखकको भाषाशैली झल्किन्छ:

ग्लाडः "तपाईं किन व्यवस्था विरुद्ध उभिनुभयो?"

पटनायकः "म व्यवस्था होइन, अन्यायको विरुद्ध उभिएको हुँ।"

यहाँ लेखकले 'व्यवस्था' भन्ने शब्दलाई प्रश्न गर्न लगाउँछन्-के सबै व्यवस्था नै न्यायपूर्ण हुन्छन्?

अनिल बर्वेले कुनै समयबद्ध आन्दोलनको पक्षपोषण गर्दैनन्। उनका पात्र समयभन्दा पर छन्।

पटनायकहरू हर युगमा जन्मिन्छन्, र ग्लाडहरू समयसँगै विवश हुन्छन् बदलिन।

पटनायकको अर्को भनाइले लेखकको मूल अभिव्यक्ति प्रकट हुन्छ:

“राज्यले न्याय दिन्छ भन्ने भ्रम ठूलो चुट्किला हो। राज्यले कानून दिन्छ, तर नैतिकता जनताबाट आउँछ।”

यहाँ लेखकको चिन्तन "राज्य बनाम जनचेतना" को रूपले उदांगिन्छ। उनी विद्रोहलाई रोषले होइन, विवेकले बुझ्छन्।

अनिल बर्वेले पाठकलाई केवल मनोरञ्जनको लागि कथा लेख्दैनन्।

उनी ‘साहित्यिक अवबोधन’ गराउँछन्। उनका पात्रहरू पाठकसँग बहस गर्छन्, चुनौती दिन्छन्, सस्तो सहानुभूति खोज्दैनन्।

“थ्याङ्क यु मिस्टर ग्लाड” उनको विचारसाधनाको एउटा अद्वितीय शिल्प हो।

वास्तवमा, उनी त्यो दुर्लभ लेखक हुन् जसले साहित्यलाई नै अदालत बनाएका छन्-जहाँ प्रश्न उठाइन्छ, फैसला पाठकको विवेकमा छोडिन्छ।

“थ्याङ्क यु मिस्टर ग्लाड” को मूल आधार नै चेतना र विवेकको द्वन्द्वात्मक टकराव हो। यहाँ लेखकले सामाजिक, राजनीतिक र नैतिकताको हरेक तहमा प्रश्न उठाउँछन्। यी प्रश्नहरू पात्रहरूका संवादबाट झस्काइदिने ढंगले प्रस्तुत गरिन्छ। पुस्तक कथा नभएर एक चेतनाको युद्धभूमि हो।

डा. पटनायक कुनै काल्पनिक नायक होइन, उनी विचारको मूर्त रूप हुन्। उनी विद्रोही होइनन्, बरु सवाल उठाउने ‘इन्सान’ हुन्। पटनायकले किताबभर राज्य, समाज र धर्मको आधारभूत संरचनामा खाल्डो पार्ने खालका प्रश्न उठाउँछन्।

"कानुन, जसले शक्तिशालीलाई ढाक्छ र कमजोरको लुगा खोल्छ, त्यो न्याय होइन - घात हो।"

यो वाक्य सिंगो 'कानुनी नायकवाद' माथिको धावा हो। डा. पटनायक बुझाउँछन् कि न्याय राज्यको उत्पादन होइन, न्याय मानवीय विवेकको माग हो। राज्य संरचना नै अन्यायको संवाहक बनेको अवस्थामाथि प्रश्न उठाउनु क्रान्तिकारी चेतनाको पहिलो पाइला हो।

मिस्टर ग्लाड, जसको नाममै ‘धन्यबाद’ समेटिएको छ, वास्तवमा पश्चात्ताप, असमर्थता र द्विविधाको प्रतीक हुन्। उनी पटनायकसँग लगातार बहस गर्छन्, तर अन्ततः मौन हुन्छन्। लेखकले उनका संवादहरूबाट शक्तिकेन्द्रहरूको नैतिक दरिद्रता देखाउँछन्।

"हामी तिमीलाई बदल्न चाहन्थ्यौं, तर तिमी हाम्रो ऐनामा हाम्रो अनुहार देखाउन थाल्यौ।"

(ग्लाडको पटनायकलाई भनाइ)

यस एक वाक्यले क्रान्तिकारी पात्रले ‘सत्ता’लाई कति असहज बनाउँछ भन्ने देखाउँछ। राज्यलाई झुटो आश्वासन चाहिन्छ, तर क्रान्तिकारीले त्यसको ऐना देखाउँछ।

किताबका संवादहरू कुनै सामान्य कथाको सिलसिला जस्तो बहावमा बग्दैनन्। हरेक संवादमा लेखकले एक प्रश्न, एक चुनौती, र एक चुलिएको नैतिक विवेकको घर्षण दिन खोजेका हुन्छन्।

"धर्मले अपराधीलाई पवित्र बनाउँछ, शिक्षा शक्तिशालीलाई विद्वान बनाउँछ, तर तिमी जस्तो साधारण मानिसले हामीलाई डर देखाइरहेछौ।"

यहाँ शक्तिकेन्द्रहरू क्रान्तिकारीलाई किन खतराको रूपमा हेर्छन् भन्ने गहिरो सत्य उद्घाटित हुन्छ। त्यो व्यक्ति जो न त धर्मको ढोंगमा समेटिन्छ, न त ज्ञानको आडमा बन्धिन्छ, उसैलाई राज्य, धर्म र पुँजी सबैले शत्रु मान्दछन्।

पुस्तकमा पटनायकलाई समर्पित एक भागमा लेखकले उनीसँग जेलरको संवाद लेख्छन्, जहाँ जेलर भन्छ-

"तिमी जेलभित्र पनि स्वतन्त्र छौ, र म ड्युटीमा भएर पनि बन्दीजस्तै छु।"

यस्तो सटिक र व्यञ्जनात्मक संवादमार्फत लेखकले बाह्य नियन्त्रण र आन्तरिक चेतनाको अन्तर दर्शाउँछन्। यही चेतना नै क्रान्तिको बीउ हो, जसलाई चे ग्वेभाराहरूले विचार र व्यवहारमा उतारेका थिए।

पुस्तकभित्रका पात्रहरू कुनै नाटकका डाइलग होइनन्, ती त विचार-शक्तिको कारखानाबाट निस्किएका अस्त्रहरू हुन्। पटनायक, ग्लाड, जेलर, समाजशास्त्री, पत्रकार, सबै पात्रहरू एक बहसको आयाम हुन्।

यश पुस्तकको मूल कथावस्तु नै यो यस-प्रश्न गर्ने मान्छेलाई व्यवस्था कसरी संकटकालीन घण्टीझैँ लिन्छ। डा. पटनायकको पात्र समाजको ‘सुधारक’ हैन, ‘प्रश्नकर्ता’ हो। जब प्रश्नहरू संस्थागत ढाँचा, धर्म, शिक्षाको लुगा खोलेर प्रश्न उठाउँछन्, तब राज्य उनीमाथि हमला गर्छ।

“तिमीले हामीलाई घृणा गर्यौ भनेर हामी तिमीलाई जेल हाल्न सक्छौं।

तर हामी तिमीलाई माया गर्छौं भनेर तिमी हामीजस्तै बन्नुपर्ने त छैन नि?”

यो वाक्य संस्थागत ‘प्रेम’ (love for order) को पर्दामा लुकाइएको हिंसाको ऐना हो। लेखकले देखाउँछन्-सत्ताको माया, सत्ताकै भयको अर्को नाम हो।

डा. पटनायकको मुद्दा अदालतमा चल्दैन-सञ्चार माध्यम, धर्मगुरु, र समाजका ठालुहरूका कन्सेन्ससमा चल्छ। लेखक यहाँ न्याय प्रणालीलाई अन्यायको व्यवस्थागत रूपान्तरण मान्छन्।

“अदालतमा निर्णय प्रमाणमा होइन, तिमी कुन वर्गको हौं भन्नेमा हुन्छ।”

यो वाक्य स्पष्ट रूपमा ‘वर्गनिष्ठ न्याय’ को परिभाषा दिन्छ। कानून नै वर्गसंघर्षको औजार बनेको अवस्थामा ‘न्याय’ शब्द आफैं बेमानी हुन्छ।

पुस्तकले शिक्षा प्रणालीलाई निकै तीव्र आलोचनाको दृष्टिले हेरिएको छ। पटनायक एक ठाउँमा विद्यालयका प्रिन्सिपलसँग बहस गर्छन्, जहाँ शिक्षा अर्थ, उद्देश्य र निष्ठा रहित भएको देखिन्छ।

“हाम्रो स्कूल सोच्न सिकाउँदैन, सम्झन सिकाउँछ।

हामी विद्वान बनाउँदैनौं, वफादार बनाउँछौं।”

यस भनाइले शिक्षा प्रणालीको वास्तविक उद्देश्यलाई खोतल्छ-विचार होइन, सेवा-भाव। विद्रोह होइन, समर्पण। यति गहिरो सामाजिक आलोचना अनिल बर्वेको लेखकीय साहस देखाउने प्रमाण हो।

पुस्तकमा एउटा संवाद छ, जहाँ एक पत्रकार डा. पटनायकको विचारहरू नछाप्ने निर्णय गर्छ र भन्छ:

“तपाईंको सत्य हाम्रो विज्ञापनदाता विरुद्ध जान्छ, त्यसैले माफ गर्नुहोस्।”

यहाँ लेखकले सञ्चार माध्यम कसरी जनताका होइन, पुँजीका प्रतिनिधि बनेका छन् भन्ने कुरा देखाउँछन्। सत्य र झुटबीचको लडाइँमा पत्रकारिता अब निष्पक्ष दर्शक छैन-झुटको प्रवक्ता हो।

अनिल बर्वेको “थ्याङ्क यु मिस्टर ग्लाड” कुनै उपन्यास जस्तो पढिने कथा होइन, यो पाठकसँग भिड्ने दस्तावेज हो। पुस्तकको मूल स्वर एक विवेकशील नागरिकले सत्ता, धर्म, शिक्षा, न्याय, संचार र परम्परालाई सोध्न खोजेका प्रश्नहरूमा आधारित छ।

यो पुस्तकले पाठकलाई "तिमीले कुन किताब पढ्यौ?" भन्दा "तिमीले कुन प्रश्न गरेउ?" भनेर ठूला कुरा सोध्छ। सत्तासँग डराएर बाँच्नेहरूलाई यो पुस्तकले असहज बनाउँछ।

कतिपयले पुस्तकलाई धर्म विरोधी भनिदिन्छन्, तर वस्तुतः यो अन्धविश्वास विरोधी हो, विवेक पक्षीय हो। लेखकको मूल आग्रह यस्तो छ:

"जसले तिमीलाई डराउँछ, त्यसलाई देवता भन्न मिल्दैन।

जसले तिमीलाई विचार गर्न उक्साउँछ, त्यो नै देवता हो।"

धर्म, सत्ता र शिक्षा एउटै त्रिकोणमा बसेका छन् - जनतालाई अनुशासनमा राख्न। पुस्तक यिनैको मिलेमतो चिर्न खोज्छ।

अनिल बर्वेको पुस्तकले यस्तो पाठकको खोजी गर्छ, जसले सुधार गर्ने सपना होइन, पुरानो संरचना भत्काउने साहस गर्छ।

डा. पटनायक जस्ता पात्रहरू सुधारक होइनन्, संरचना-भञ्जक विचारक हुन्।

पुस्तक पढेपछि पाठकहरू आफैंलाई सोध्न बाध्य हुन्छन्:

“म विचार गर्छु कि केवल दोहोर्याउँछु?

म आस्थामा बाँच्छु कि विवेकमा?”

थ्याङ्क यु मिस्टर ग्लाड लाई कुनै ‘साहित्यिक उत्कृष्टता’ का पुरस्कृत किताबहरूको शैलीमा मूल्याङ्कन गर्नु उचित हुँदैन।

यो पुस्तकको मूल्यांकन गर्ने यथार्थ मापदण्ड भनेको:

- यसले तपाईको सोचमा कति कम्पन ल्यायो?

- यसले तपाईंको मौनतामा कति विद्रोह भर्न सकेको छ?

यो पुस्तकले निम्न वर्गका युवाहरू, विवेक खोज्ने पाठकहरू र व्यवस्था-आशंकित मानिसहरूमा चेतनाको हलचल ल्याउँछ। त्यसैले यो क्रान्तिकारी पाठकको मर्मभेदी दस्तावेज हो।

“थ्याङ्क यु मिस्टर ग्लाड” एक चेतनात्मक झट्का हो, जसले भनिरहेछ -

“सिर्जना होइन भने पनि,

कम्तिमा ध्वंसको चेतनातर्फ अघि बढ।

प्रश्न गर, किनकि मौन रहनु पनि समर्थन हो।”

"थ्याङ्कु मिस्टर ग्याड" केवल एउटा आत्मदर्शी अनुभवमूलक कृति होइन, यो आस्थाको नाममा लादिएको अन्धविश्वास, परम्परागत विश्वासको जकड, र धर्मको नाममा गरिने व्यापारविरुद्धको विद्रोह हो। लेखकले आफ्नै अनुभव र प्रश्नमार्फत एउटा यस्तो गहिरो अन्तरदृष्टिको निर्माण गरेका छन्, जसले पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ - के हामीले विश्वास गरेका कुरा तर्क, तथ्य र मानव हितमा आधारित छन्?

लेखकले “भगवान” भन्ने अवधारणालाई दार्शनिक ढंगले प्रश्न गर्छन्। उनी भन्छन्,

"धर्म भनेको एक किसिमको पावरपलिटिक्स हो, जसमा डर र आश्वासनको व्यापार हुन्छ।"

यो भनाइले ईश्वरको नाममा सञ्चालित शक्तिकेन्द्रहरूको असली उद्देश्य उतार्छ - शासित वर्गलाई आज्ञाकारी बनाउने संयन्त्र।

लेखकले पाठकहरूलाई आग्रह गर्छन् -

“आफ्नो आत्मालाई आफैँ बुझ, डरले होइन, प्रश्नले जिउ।”

यसो भन्नुको अर्थ हो: सामाजिक, धार्मिक र मनोवैज्ञानिक डरबाट मुक्त भएर जीवनलाई बुझ्न थाल। तर्क, विज्ञान र मानवतावादी मूल्य नै असल समाजको आधार हुनुपर्छ।

किताबमा प्रयोग भएका प्रतीकहरू - पूजाको थाली, मन्त्र, पण्डित - यी सबैलाई लेखकले अहंकार र झुटो पवित्रताको उपज ठान्छन्।

“भगवानको नाममा भइरहेको अपराध नै सबैभन्दा पवित्र मानिएको अपराध हो।”

यो चेतावनी हो - जब धर्मले नै अत्याचारको रक्षा गर्न थाल्छ, तब त्यो धर्म होइन, शोषण हो।

पुस्तकको अन्तिम भागतिर लेखक स्पष्ट रुपमा घोषणा गर्छन्:

“हामीलाई मुक्ति चाहिएको हो, मोक्ष होइन।”

उनी धर्मभन्दा माथि उठेर, मानव स्वतन्त्रता र विवेकमा आधारित चेतनाको समाजको कल्पना गर्छन् - जहाँ प्रश्न गर्न पाउँछ, विरोध गर्न पाउँछ, र फरक सोच्न पाउँछ।

"थ्याङ्कु मिस्टर ग्याड" एउटा ऐतिहासिक चेतनात्मक हस्तक्षेप हो, जसले दक्षिण एसियाली धार्मिक-सामाजिक संरचनामा गढेको भयको संस्कृति, भाग्यवाद, र अपरिवर्तनशीलताविरुद्ध प्रश्नले अन्धो समाजमा पराकम्पको ठूलो धक्का दिन्छ।

यो पुस्तक पढ्नासाथ पाठकसँग ईश्वर होइन, स्वयं आफ्नो विवेकसँग संवाद सुरु हुन्छ।