सोफीको संसार: मानव जिज्ञासाको जडमा पुग्ने एक दर्शनिक यात्रा

सोफीको संसार (Sophie’s World) पढ्नै पर्ने पुस्तकहरुमध्येका एक प्रमुख पुस्तक हो। यो विश्वप्रसिद्ध कृति नर्वेजियन लेखक जोस्ताइन गार्डरले सन् १९९१ मा लेखेका हुन्, जसले विगतमा दर्शनशास्त्रका शिक्षकको भूमिका पनि निभाइसकेका थिए। आश्चर्यको कुरा त के भने, प्रारम्भमा किशोर पाठकलाई लक्षित गरिए पनि, यो उपन्यास संसारभरिका सबै उमेरका पाठकमाझ एकैसाथ प्रिय बन्यो।

६० भन्दा बढी भाषामा अनूदित यो कृतिको लाखौं प्रति बिक्री भइसकेको छ। तर सोफीको संसार केवल उपन्यास होइन– यो मानव जिज्ञासाको जडमा पुग्ने एक दर्शनिक यात्राको आमन्त्रण हो।

कथाको केन्द्रमा छे १४ वर्षे नर्वेली किशोरी– सोफी । एक दिन स्कुलबाट घर फर्किँदै गर्दा उसले आफ्नै ढोकामा एउटा अनौठो खाम भेट्टाउँछे। त्यसमा कुनै प्रेषकको नाम छैन– तर एउटा सानो कागज छ, जसमा केवल एक प्रश्न लेखिएको छ: "तिमी को हौ?"

सुरुमा यो प्रश्नले उसलाई अलमल्याउँछ। के यो केवल सामान्य जिज्ञासा हो? कि गहिरो चिन्तनको ढोका खोल्ने कुञ्जी? यही एक वाक्यले सोफीलाई आफ्नै अस्तित्वप्रति पुनर्विचार गर्न बाध्य पार्छ। के ऊ केवल एउटी किशोरी हो? कि त्योभन्दा केही बढी?

सोफीको संसारले पाठकलाई यही कुरा सम्झाउँछ– जिज्ञासा नै मानव चेतनाको मूल इन्धन हो। सोच्न, प्रश्न गर्न, शंका राख्न र अर्थ खोज्न छाड्नु भनेको जीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण क्षमता गुमाउनु हो।

छिट्टै, उसले अर्को पत्र प्राप्त गर्छे: "संसार कहाँबाट आएको हो?"

यी रहस्यमय प्रश्नहरूले सोफीलाई एक गहिरो बौद्धिक यात्रातिर डोर्‍याउन थाल्छन्। ती पत्रहरूका पछि को हो भन्ने खुल्दै जाँदा, सोफीको भेट हुन्छ– एउटा अदृश्य शिक्षक, अल्बर्ट नक्ससँग । नक्सले उसलाई दर्शनशास्त्रको सम्पूर्ण इतिहासमा डुबाइदिन्छन्। सुकरातदेखि सार्त्र, अरस्तुदेखि काण्टसम्मका विचारहरू सोफीका आँखामार्फत बिस्तारै प्रकट हुँदै जान्छन्।

यो उपन्यासले एउटा मूल प्रश्न सोध्छ: सोच्नु भनेको के हो? र हामी किन सोच्ने गर्छौं?

सोफीको संसारले पाठकलाई यही कुरा सम्झाउँछ– जिज्ञासा नै मानव चेतनाको मूल इन्धन हो। सोच्न, प्रश्न गर्न, शंका राख्न र अर्थ खोज्न छाड्नु भनेको जीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण क्षमता गुमाउनु हो।

यसरी सुरु हुन्छ– सामान्य लाग्ने एक दिन, सामान्य लाग्ने एउटी केटीको जीवनमा– एक असाधारण कथा, जसले सम्पूर्ण मानव चिन्तनको इतिहास उजागर गर्छ।

सोफीको संसार: जिज्ञासाको सुरुवात

यहीँबाट सुरु हुन्छ सोफीको एक अद्वितीय यात्रा । यस यात्राले उसलाई दैनिकीको साधारणता र एकरसता पार गरेर एक गहिरो र बौद्धिक संसारतर्फ लैजान्छ।

जसरी ती रहस्यमय पत्रहरू उसको जीवनमा प्रवेश गर्छन्, सोफीको सोच्ने तरिका फेरिन थाल्छ। उसको व्यवहार परिवर्तन हुँदै जान्छ– उसकी आमाले पनि यो परिवर्तन महसुस गर्छिन्। उनलाई लाग्छ, सोफी कतै हराइरहेकी छ, उदेकलाग्दो असन्तुलनमा परेकी छ। तर सोफी त अब संसारलाई नयाँ आँखाले हेर्न थालिसकेकी हुन्छ।

उसको मनमा अनेकौँ प्रश्नहरू उब्जन थाल्छन्– हामी किन सोच्दछौं? जीवनको उद्देश्य के हो? संसार यस्तो नै किन छ?

यी जिज्ञासाहरूको उत्तर खोज्न ऊ वरिपरिका वस्तुहरूमै डुब्न थाल्छे– रुख, जनावर, आकाश, र घरका पर्खालहरूसम्म। उसको प्रत्येक दृष्टि अब एक खोज हो, प्रत्येक वस्तु एक चिन्तनको विषय।

पुस्तकको यस शुरुआती खण्डमा लेखकले प्रस्ट्याउन खोजेका छन्– दर्शनशास्त्र कुनै गह्रौं, शुष्क वा दूरवर्ती विषय होइन। बरु, यो त सानो जिज्ञासाबाट सुरु हुने यात्राको नाम हो– ठीक त्यस्तो जिज्ञासा जुन साना बालबालिकामा हुन्छ। तर हामी ठूला हुँदै जाँदा त्यो जिज्ञासा बिस्तारै हराउँदै जान्छ।

सोफी त्यस हराइरहेको जिज्ञासाको पुनराविष्कार हो। ऊ त्यो दृष्टिकोणको प्रतीक हो, जसले साधारण चीजहरूमा पनि असाधारण कुरा देख्न सक्छ।

पहिलो अध्यायको शीर्षक गार्डन अफ इडेन पनि यत्तिकै राखिएको छैन। यो बाइबलको त्यो कथा सम्झाउने संकेत हो, जहाँ मानिसले निषेध गरिएको ज्ञानको फल खान्छ। त्यसरी नै, सोफी पनि अब ज्ञानको यात्रामा उत्रिँदैछे– जहाँ उसले संसार र आफैंलाई नयाँ आँखाले बुझ्नुपर्नेछ।

तर यो यात्राको मूल्य पनि सस्तो छैन । उसले आफ्नो अघिल्लो सरल जीवन छोड्नुपर्नेछ।

एउटा चिठ्ठी उसले पढ्छे, जसमा लेखिएको हुन्छ– “सच्चा दार्शनिक बन्ने मूल आधार भनेको आश्चर्यचकित हुन सक्ने क्षमता हो।”

जति गहिरा पत्रहरू उसले पढ्दै जान्छे, उत्तिकै धेरै प्रश्नहरूले उसलाई घेर्न थाल्छन्– को हो त्यो, जसले यी विचारोत्तेजक चिठ्ठीहरू पठाइरहेको छ? किन? र कसरी?

अन्ततः एउटा चिठ्ठी उसले पढ्छे, जसमा लेखिएको हुन्छ– “सच्चा दार्शनिक बन्ने मूल आधार भनेको आश्चर्यचकित हुन सक्ने क्षमता हो।”

यो वाक्य उसलाई भित्रैसम्म छुन्छ। ऊ आफैंलाई सोध्न थाल्छे– के म अझै अचम्मित हुन सक्छु?

त्यही बेला उसले एउटा उदाहरण सम्झिन्छे– जादुगरले टोपीबाट अचानक खरायो निकाल्छ। वयस्कहरू ताली बजाउँछन्, तर बच्चाहरू साँच्चिकै चकित हुन्छन्– किनभने उनीहरूले त्यो कहिल्यै देखेका हुँदैनन्। त्यही असल दार्शनिकको अवस्था हो– संसारलाई पहिलोपटक देखेजस्तो आश्चर्यका आँखाले हेर्न सक्ने।

सोफीले यही दृष्टिकोण पुनः पाउन थालेकी छे। अब ऊ केवल हेर्दैन, ऊ देख्न थाल्छे।

सोफीको संसार: आश्चर्यको पुनर्जागरण

समयसँगै हामी ठूला बन्छौं तर त्यो बयस्क बन्ने प्रक्रियामा केही अमूल्य चीज हराउँदै जान्छ, जस्तो कि आश्चर्यचकित हुने क्षमता। सूर्यको उदय, फूलहरूको फुल्नु, जीवनको आफ्नै अस्तित्व–  एकदिन  यी सबै हामीलाई ‘सामान्य’ लाग्न थाल्छ। तर के वास्तवमै यी सामान्य हुन्?

असल दार्शनिक भनेको उही हो– जो यिनै साधारण कुरामा पनि असाधारणता देख्न सक्छ। जो बादल, हावा र बोलीभाषामा पनि रहस्यको गन्ध सुँघ्न सक्छ।

सोफी पनि यही बाटोतर्फ लम्किरहेकी छे। ऊ कोठाको झ्यालबाट बाहिर हेर्छे, आकाशतिर हेरेर टोलाउँछे। अनि सोच्न थाल्छे– यी बादलहरू कहाँबाट आउँछन्? हावा किन बग्छ? मानिसहरू बोल्न कसरी सिके?

यी प्रश्नहरूले उसलाई एक क्षण सानो महसुस गराउँछन्– एकदमै नगण्य। तर त्यहीबेला भित्रै कताकता एउटा अचम्मको शक्ति पनि ऊ अनुभव गर्छे– जस्तो कि उसले पहिलो पटक साँच्चिकै ‘हेर्न’ थालेकी हो।

त्यो भावनालाई बयान गर्न ऊ एउटा अजीब वाक्य प्रयोग गर्छे: “म एक खरायोको रेशमी कपालमा बसेकी छु र माथितिर हेर्दैछु।”

त्यस वाक्यले उसलाई झस्काउँछ। के अरू सबैले तल मात्र हेरेका छन्? के उनीहरूले माथिको त्यो चमत्कार देखेका छैनन्?

उसले महसुस गर्छे कि वास्तवमै जीवनका सबै प्रश्नहरूको मूल स्रोत आश्चर्य हो। तर यस्तो आँखाले हेर्न सधैं सबैले सक्दैनन्– किनभने धेरैजसो मानिस डराउँछन्: नजान्नुको डर, प्रश्न गर्नुको डर।

सोफी अहिले सोचेझैं संसारको अस्तित्व नै एक जादु हो भन्ने महसुस गर्न थालेकी छे । उसले वास्तवमै जीवनका सबै प्रश्नहरूको मूल स्रोत आश्चर्य हो भन्ने महसुस गर्छे। तर यस्तो आँखाले हेर्न सधैं सबैले सक्दैनन्– किनभने धेरैजसो मानिस डराउँछन्: नजान्नुको डर, प्रश्न गर्नुको डर।

तर सोफी अब त्यस्तो डरभन्दा माथि उठ्दैछे। ऊ फेरि एक बालिका जस्तै संसारतर्फ हेर्न थाल्छे– जहाँ जिज्ञासा नै ज्ञानको प्रवेशद्वार हो।

त्यही क्रममा, ती रहस्यमय चिठ्ठीहरू पठाउने अदृश्य शिक्षकप्रति ऊ झनै तानिन थाल्छे, जसले उसलाई एक नयाँ बौद्धिक संसारतर्फ उन्मुख गराइरहेछन्।

एक दिन, नयाँ चिठ्ठी आउँछ– यसपटक विषय छ: मिथक। चिठ्ठीमा सोधिएको हुन्छ– विज्ञान नहुँदा पुराना मानिसहरूले बिजुली, गडगडाहट, मौसम । यी सबै कुरा कसरी बुझ्थे त?

सोफी चकित हुन्छे। उत्तर चिठ्ठीमै थियो:पुराना मानिसहरू यस्ता घटनाहरूलाई कुनै देवता, आत्मा वा अलौकिक शक्ति सँग जोडेर बुझ्थे।वर्षा डिमिटरका कारण हुन्थ्यो, समुद्र पोसाइडनले चलाउँथ्यो, बिजुली जेउसले फ्याँक्थ्यो।

यी विश्वासहरू डरबाट जन्मिएका थिए– अज्ञातलाई बुझ्ने प्रयासस्वरूप गढिएका कथाहरू। यिनै कथाहरूलाई मिथक भनिन्छ।

तर मिथकहरू केवल रमाइलोका लागि थिएनन्।उनीहरू जन्म, मृत्यु, युद्ध, विवाह, प्रेम– मानव जीवनका सबै पाटोमा समावेश थिए।ती कथाहरूले संस्कृति बनाउँथे, समुदाय जोड्थे, र अस्तित्वलाई अर्थ दिन्थे।

सोफी अब नयाँ कुरा बुझ्न थाल्छे: आजको यथार्थ, वैज्ञानिक संसारमा हामी जे बुझ्छौं– त्यो कल्पना र विश्वासको लामो इतिहासबाट आयको हो।

यदि हामी अझै पनि बिजुलीलाई जेउसले फ्याँकेको मानिरहेकै हुन्थ्यौं भने सायद आज हामी बिजुली बल्ब नै बाल्न सक्ने थिएनौं।

यस बिन्दुमा आएर, सोफीलाई लाग्छ– ऊ एक झ्यालबाट हेरिरहेकी छे, जसको पारिपट्टि एउटा पुरानो, मिथकीय संसार देखिन्छ, जहाँ कल्पना, डर र जिज्ञासाले मिलेर वास्तविकता निर्माण गर्थे।

सोफीको संसार: मिथकदेखि दर्शनसम्मको यात्रा

सोफी आफ्नै घरको पुराना किताब पल्टाउँछे। त्यही क्रममा उसले ग्रीक मिथोलोजीको एउटा कलेजी लाग्दो किताब फेला पार्छे, जहाँ लेखिएको छ– प्रोमिथियसको कथा। त्यो प्रोमिथियस, जसले मानिसको लागि देवता सँगको नियम तोडेर आगो चोरेको थियो।

सोफी सोच्न थाल्छे– यी कथा शताब्दीयौँसम्म कसरी मानिसको विश्वास र सोचको दिशा बनिरहेका थिए? तर त्यसैसाथ, अब ऊ यस्ता कथाहरूलाई प्रश्न गर्न पनि पछि हट्दिन।

के हामी आज पनि यस्तै मिथकहरूमा बाँचेका छैनौँ? फरक यत्ति हो– हिजोका देवता आज प्रविधि, विज्ञान वा संस्कृति बन्न पुगेका छन्।

उसको मनमा प्रश्न उठ्छ– के यी कुरा साँच्चै सत्य थिए, कि केवल मानव कल्पनाको उड़ान? र अझ गहिरो कुरा– के हामी आज पनि यस्तै मिथकहरूमा बाँचेका छैनौँ? फरक यत्ति हो– हिजोका देवता आज प्रविधि, विज्ञान वा संस्कृति बन्न पुगेका छन्।

यी प्रश्नहरूमा हराउँदै, सोफी एक महत्वपूर्ण अन्तर्बोधमा पुग्छे– दर्शनशास्त्रको यात्रा शायद त्यहींबाट सुरु हुन्छ, जहाँ हामी पुराना कथालाई प्रश्न गर्न सिक्छौं।

त्यहीबेला उसले अर्को चिठ्ठी खोल्छे। त्यो चिठ्ठीमा मात्र एउटा वाक्य लेखिएको हुन्छ–  "जहाँ मिथक सकिन्छ, त्यहींबाट दर्शन सुरु हुन्छ।"

यो वाक्य उसको सोचमा विस्फोटझैँ हुन्छ।त्यसले एउटा नयाँ ढोका खोलिदिन्छ– जहाँ अब ऊ केवल कथा सुन्ने होइन, सोच्ने र बुझ्ने यात्रामा लागिसकेकी हुन्छे।

पुनः अर्को चिठ्ठी आउँछ।यसपटक विषय छ– प्रारम्भिक दार्शनिकहरू, जसलाई ‘नेचुरल फिलोसोफर’ भनिन्थ्यो। यी त्यस्ता चिन्तक थिए, जसले देवताहरूको कथाबाट अलग भएर प्रकृतिलाई तार्किक र वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट बुझ्न खोजेका थिए।

सोफी अब सोच्छे– ऊ इतिहासको सुरुआती पानामा पुगेकी छे, त्यस्तो समयमा जब मानिसहरू पहिलोपल्ट सोच्न थालेका थिए– “संसार आखिर केबाट बनेको हो?”

थेलीस्, अनक्सिमेन्डर र अनक्सिमेनेस

पहिलो नाम आउँछ– थेलीस्। उनको विश्वास थियो– सबै चीजको मूल तत्त्व पानी हो। त्यसपछि अनक्सिमेन्डर र अनक्सिमेनेस आउँछन्– जसले क्रमशः अस्पष्ट पदार्थ र हावालाई जगतको मूल तत्त्व माने।

यी सोचहरूले सोफीलाई स्तब्ध पार्छे।कसरी मानिसहरूले बिना कुनै आधुनिक उपकरण, केवल विचारकै आधारमा यति गहिरो प्रश्नहरू उठाएका रहेछन्!

डेमोक्रिटस र एटमको अवधारणा

चिठ्ठीमा अर्को नाम उल्लेख छ– डेमोक्रिटस।उनले भनेका थिए– संसारका सबै वस्तुहरू अनगिन्ती, अदृश्य, अविभाज्य कणहरूबाट बनेका छन्, जसलाई उनले ‘आटोमोस’ अर्थात् एटम भने।

यी एटमहरूमा कुनै गन्ध, स्वाद, रङ हुँदैन।तर जब ती विभिन्न ढाँचामा मिसिन्छन्, वस्तुहरूको विशेषता प्रकट हुन्छ।सोफी यो सोच्दै वरपर हेर्छे– के म आफैँ पनि यिनै साना कणहरूको समूह हुँ? यो विचार उसलाई जादुमय लाग्छ– तर साथसाथै एकदमै तार्किक पनि।

डेमोक्रिटसको भौतिकवाद

चिठ्ठीमा एउटा क्रान्तिकारी कुरा लेखिएको हुन्छ– डेमोक्रिटसको विचारमा, संसारलाई कुनै देवता चलाउँदैन। सबै कुरा केवल प्रकृतिका नियमअनुसार चल्दछ।

यो विचारले सोफीलाई झस्काउँछ।किनभने ऊ अझै त्यस्तो समाजमा बाँचिरहेकी छे, जहाँ आत्मा र देवत्वको अन्धविश्वास जीवित छ।

उनी भौतिकवादी थिए– जसको मान्यता थियो कि केवल पदार्थ नै वास्तविक हो। यहाँसम्म कि आत्मा पनि एटमबाट बनेको हो, र मृत्युपछि ती एटमहरू पुनः प्रकृतिमा विलीन हुन्छन्।

यो विचारले सोफीलाई झस्काउँछ।किनभने ऊ अझै त्यस्तो समाजमा बाँचिरहेकी छे, जहाँ आत्मा र देवत्वको अन्धविश्वास जीवित छ। तर डेमोक्रिटसले यसैलाई खारेज गरेका छन्– आत्मा पनि पदार्थको हिस्सा मात्र हो।

अन्तिम अनुभूति

सोफी अब केवल पढिरहेकी छैन।ऊ सोचिरहेकी छे, महसुस गरिरहेकी छे– दर्शनशास्त्र केवल ज्ञानको संग्रह होइन; यो त दृष्टिकोण हो, जसले हामीलाई आफैंलाई र संसारलाई फेरि एकपटक नजिकबाट हेर्न सिकाउँछ।

यी कुरा पढ्दा सोफीलाई लाग्छ– ऊ कुनै विज्ञान-कल्पनाको कथा भित्र छ। तर आश्चर्य के छ भने, यी विचारहरू करिब २४ सय वर्ष पुराना हुन्। ती पुराना पानाहरूमा ऊ यति गहिरो यात्रामा लाग्छे कि उसका पुराना विश्वासहरू हल्लिन थाल्छन्। अब दर्शनले उसलाई केवल सोच्ने तरिका बदल्ने माध्यम जस्तो लाग्दैन; यो त सम्पूर्ण वास्तविकतालाई नयाँ आँखाले हेर्ने उपाय बनेको छ।

डेमोक्रिटसका विचारहरू सरलीकृत लाग्छन्, तर ती विचारहरूको गहिराइले सोफीलाई अचम्मित पार्छ। उसलाई महसुस हुन्छ– अब ऊ केवल प्रश्न सोधिरहेकी छैन, बरु संसार बुझ्ने नयाँ तरिका सिक्दैछे।

सोफीले थाहा पाउँछे– प्राचीन युनानीहरूले विश्वास गर्थे कि मानिसको भाग्य पहिले नै लेखिएको हुन्छ, र त्यसलाई कोही पनि परिवर्तन गर्न सक्दैन।

क्रमशः ऊ त्यस्ता जटिल प्रश्नतर्फ अग्रसर हुन्छे, जसले सदियौँदेखि मानव चेतनालाई झस्काइरहेका छन्: के हाम्रो जीवन पहिल्यै निर्धारण गरिएको हो? कि हामी आफ्ना निर्णयहरू आफैँ लिन्छौँ?

यसपटकको चिठ्ठी ‘भाग्य’को विषयमा हुन्छ। सोफीले थाहा पाउँछे– प्राचीन युनानीहरूले विश्वास गर्थे कि मानिसको भाग्य पहिले नै लेखिएको हुन्छ, र त्यसलाई कोही पनि परिवर्तन गर्न सक्दैन। उनीहरूले भाग्यको डोरी बुन्ने, काट्ने र नाप्ने तीन देवीहरूलाई ‘डुपेट्स’ नाम दिएका थिए।

यी कुरा पढेर सोफी चकित हुन्छे। उसलाई लाग्छ– कसरी मानिसहरू यति सजिलै मान्थे कि जीवन अदृश्य शक्तिहरूको नियन्त्रणमा छ? तर त्यसपछि ऊ पढ्छे– कतिपय दार्शनिकहरूले यस मान्यतालाई चुनौती दिएका थिए।

उनीहरूले सोधे– यदि सबै कुरा पहिल्यै तय भइसकेको हो भने, मानिसको उत्तरदायित्व भन्नुको अर्थ के हुन्छ? के हामी केवल कठपुतली मात्र हौं?

यी प्रश्नहरू सोफीलाई निकै व्यक्तिगत लाग्छन्। उसले सोच्न थाल्छे– के म स्कुल जानु, यी चिठ्ठीहरू पाउनु, यो सबै कुनै अदृश्य योजनाको भाग हो? कि म आफैँले रोजेको बाटोमा हिँडिरहेकी छु?

यी विचारले भरिएको मन लिएर ऊ घरनजिकको एउटा पुरानो चर्च यार्डमा जान्छे। त्यहाँ एक्लै बसेर फेरि सोच्छे– के यो ब्रह्माण्डमा कुनै अदृश्य स्क्रिप्ट चलिरहेको छ?

ऊ सोच्न थाल्छे– शायद दर्शनले सिकाउने चाहिँ यही हो: प्रश्न सोध्ने अधिकार त हामीसँग छ, र सायद भाग्यलाई नै फेरबदल गर्न सकिन्छ।

उसलाई ग्रीक दु:खान्तका पात्रहरुको सम्झना आउँछ, जसले जति प्रयास गरे पनि आफ्नो भाग्यबाट कहिल्यै बच्न सकेनन्। तर त्यसै क्षण ऊ सोच्न थाल्छे– शायद दर्शनले सिकाउने चाहिँ यही हो: प्रश्न सोध्ने अधिकार त हामीसँग छ, र सायद भाग्यलाई नै फेरबदल गर्न सकिन्छ।

चिठ्ठीमा अर्को एउटा कुराले पनि सोफीलाई गहिरो छुन्छ– पछि कतिपय दार्शनिकहरूले मान्न थाले कि मानिससँग ‘स्वतन्त्र इच्छा’ हुन्छ। उसले आफैँ निर्णय गर्न सक्छ कि के गर्ने हो।

यो कुरा जान्दा सोफीलाई केही राहत मिल्छ। ऊ महसुस गर्छे– अहिले ऊ त्यस्तो मोडमा उभिएकी छे, जहाँ मिथक, दर्शन र वास्तविक जीवन एकअर्कामा मिसिँदै छन्।

सोफी र सुकरात: प्रश्नहरूको बाटोमा एक मोड

अब भाग्य सोफीका लागि कुनै डर लाग्दो कुरा होइन। त्यो एक गहिरो प्रश्न बनेको छ– र यिनै प्रश्नहरूले उसलाई सोच्न, खोज्न र अगाडि बढ्न हिम्मत दिन थालेका छन्।

सोफी अहिले दर्शनशास्त्रको यात्रामा एउटा यस्तो मोडमा आइपुगेकी छे, जहाँ उसले भेट्छे एक ऐतिहासिक चिन्तकलाई– जसको सोचले न केवल आफ्नै समयलाई हल्लायो, तर सयौँ वर्षसम्म मानिसहरूले कसरी प्रश्न गर्छन् भन्ने तरिका नै बदलिदियो। त्यो व्यक्ति हुन्– सुकरात।

सुकरात सिकाउने परम्परागत तरिकामा विश्वास गर्दैनथे। उनले आफैँ उत्तर दिँदैनथे, बरु प्रश्न सोध्थे– यस्ता प्रश्न जसले अगाडिको मानिसलाई सोच्न बाध्य बनाउँथ्यो।

चिठ्ठीमा सुकरातको जीवन र विचारहरू वर्णन गरिएका छन्। सोफी थाहा पाउँछे कि सुकरात एथेन्स शहरका थिए, र उनले कहिल्यै कुनै किताब लेखेनन्। उनी केवल मानिसहरूसँग संवाद गर्थे– गल्लीहरूमा, बजारहरूमा, जहाँ भेटे त्यहीँ कुराकानी सुरु गरिदिन्थे।

तर उनी सिकाउने परम्परागत तरिकामा विश्वास गर्दैनथे। उनले आफैँ उत्तर दिँदैनथे, बरु प्रश्न सोध्थे– यस्ता प्रश्न जसले अगाडिको मानिसलाई सोच्न बाध्य बनाउँथ्यो। सोफीलाई यो तरिका अत्यन्तै आकर्षक लाग्छ। अब उसलाई पनि लाग्न थाल्छ– साँचो उत्तर भनेको त्यही हो, जुन हामी आफैले खोजेर पत्ता लगाउँछौं।

सुकरातको विश्वास थियो– ज्ञान जबर्जस्ती थोपर्ने कुरा होइन, त्यो त मानिसको भित्रैबाट बिस्तारै जन्मिने कुरा हो। तर यही सोच शक्तिशालीहरूलाई असहज लाग्यो। उनीहरूलाई लाग्थ्यो, सुकरात युवाहरूलाई भड्काइरहेका छन्– उनीहरूलाई प्रश्न गर्न सिकाइरहेका छन्।

सुकरातले मृत्युदण्डको सजाय पनि शान्त र स्वाभिमानपूर्वक स्वीकारे। उनले भनेका थिए– "एक निरीक्षण नगरिएको जीवन जिउनु भन्दा मर्नु नै राम्रो।"

सोफीलाई अत्यन्त दुःख लाग्छ, जब उसले जान्दछे कि अन्ततः सुकरातलाई विष खुवाएर मृत्युदण्ड दिइयो। तर उनले त्यो सजाय पनि शान्त र स्वाभिमानपूर्वक स्वीकारे। उनले भनेका थिए– "एक निरीक्षण नगरिएको जीवन जिउनु भन्दा मर्नु नै राम्रो।"

सोफी यो भनाइबाट गहिरो रूपमा प्रभावित हुन्छे। उसलाई लाग्छ, सुकरात केवल दार्शनिक थिएनन्, एक साँचो मानिस पनि थिए– जो आफ्ना विचारहरूका लागि ज्यान दिन तयार थिए।

अब सोफी सुकरातको व्यंग्यात्मक शैली– "आइरनी"– र "सोक्रेटिक विधि"  का बारेमा पनि जान्न थाल्छे। कसरी उनले अरूलाई यस्ता प्रश्नहरू गर्थे, जसले गर्दा मानिसहरूले आफनै अज्ञानतालाई चिन्न सकून्।

यी कुरा सोफीका लागि आँखामा नयाँ दृष्टि खोलिदिने अनुभव हुन्छन्। उसले अब आफैँ पनि अरूसँग कुराकानी गर्दा प्रश्नहरू सोध्न थाल्छे। ऊ महसुस गर्छे– सायद दर्शनको साँचो अर्थ नै यही हो: सधैं सोचिरहने, सधैं प्रश्न गरिरहने, र कहिल्यै पनि नठान्ने कि तपाईंले सबै कुरा थाहा पाइसक्नुभयो।

अब सुकरातको कथा उसले भुल्न सक्दिन। त्यो कथाले उसको मनमा गुञ्जिरहन्छ, र ऊ आफैँसँग एउटा वाचा गर्छे– "म कहिल्यै सोच्न छाड्ने छैन, जे भए पनि।"

सोफीको एथेन्स यात्रा : विचारको जन्मभूमिमा एक सजीव अनुभव

सोफीले एउटा नयाँ चिठी खोलेकी छिन् –  जुन उनलाई पुरानो ग्रीसको एक ऐतिहासिक शहर, एथेन्सतर्फ लिएर जान्छ। यही शहर थियो, जहाँ सुकरात, प्लेटो र एरिस्टोटलजस्ता महान दार्शनिकहरू बस्थे, र जहाँ मानव इतिहासकै पहिलो लोकतन्त्रको बीजारोपण भएको थियो।

चिठी पढ्दै गर्दा सोफी अचम्ममा पर्छे –  एथेन्स त केवल कुनै साधारण शहर थिएन। त्यो त एउटा यस्तो अद्वितीय स्थान थियो, जहाँ कला, विचार र राजनीति एकअर्कामा मिसिएका थिए। चिठीमा भनिएको थियो, एथेन्समा प्रत्येक स्वतन्त्र पुरुषलाई सभामा गएर आफ्ना विचार राख्ने अधिकार थियो –  र यसलाई नै इतिहासले पहिलो लोकतान्त्रिक अभ्यासका रूपमा लिएको छ। तर यथार्थ त्योभन्दा फरक थियो: महिलाहरू, दासहरू र बाह्य मूलका मानिसहरू भने यो अधिकारबाट वञ्चित थिए।

यो तथ्यले सोफीलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ –  कि चाहे कुनै सभ्यता जति नै उन्नत किन नदेखिऊ, त्यसका आफ्ना सीमा र अपूर्णता हुन्छन्।

यही एथेन्समा सुकरातले संवाद र प्रश्न मार्फत सत्यको खोजी गरे। प्लेटोले आफ्नो अकादेमी स्थापना गरे –  पश्चिमी दर्शनको पहिलो शैक्षिक संस्था। र एरिस्टोटलले अवलोकन, तर्क र विज्ञान मार्फत सोचको नयाँ ढोका खोले।

सोफीलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ –  कि चाहे कुनै सभ्यता जति नै उन्नत किन नदेखिऊ, त्यसका आफ्ना सीमा र अपूर्णता हुन्छन्।

सोफीलाई भनिएको थियो, एथेन्सका गल्लीहरू, खुला बजारहरू र सार्वजनिक स्थानहरूमा विचारहरूको चहलपहल हुन्थ्यो –  विचारहरू, जसले आजसम्म पनि हाम्रो चेतनामा प्रभाव पारिरहेका छन्। त्यहाँ तर्क, संवाद र आलोचनात्मक सोचलाई उच्चतम मूल्य दिइन्थ्यो।

सोफी आफूलाई त्यहीँ कल्पना गर्छे –  प्लेटोको कक्षामा बैठकी, वा एरिस्टोटलसँगै प्रकृतिको सूक्ष्म अवलोकन गर्दै। उसले महसुस गर्छे, कि स्वतन्त्र सोच्न पाउने अधिकार र प्रश्न गर्न सक्ने शक्ति नै कुनै पनि सभ्यताको असली पहिचान हो।

चिठीमा उसलाई ग्रीक मिथक र दर्शन बीचको संक्रमणबिन्दु पनि देखाइन्छ –  जहाँ कहिल्यै देवतामै केन्द्रित मान्यताहरू क्रमशः प्राकृतिक व्याख्याहरूमा रूपान्तरण हुँदै गएका थिए। सोच र विश्वासबीचको यो संक्रमणले विचारको क्रान्तिको जन्म गरायो।

सोफीलाई यी सबै कुरा जादुमय लाग्छ –  जस्तो ऊ कुनै टाइम मेसिन चढेर सोचको उदयकालीन युगमा पुगेकी हो। उसले बुझ्छे, एथेन्स केवल भौगोलिक शहर थिएन; त्यो त एक विचारको नाम थियो। एउटै यस्तो विचार, जसले मानव चेतनालाई पहिलोपटक ब्रह्माण्डसँग संवाद गर्न सिकायो।

अब सोफी केवल एक पाठक होइन –  ऊ बिस्तारै एक चिन्तक बन्दै गइरहेकी छे। ठीक त्यस्तै, जस्तै एथेन्सका गल्लीहरूमा कहिल्यै सोच्दै हिँड्थे उनीहरू, जसले हामीलाई सोच्न सिकाएका थिए।

प्लेटोको संसारमा सोफीको प्रवेश

अब सोफीले त्यस्तो दार्शनिक भेट्छिन्, जसले सुकरातका विचारहरू केवल बचाएर राखेन, ती विचारहरूलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍यायो– उनै प्लेटो। चिठ्ठीमा प्लेटोको जीवन, उनका विचार र दर्शनको आधारबारे विस्तारपूर्वक चर्चा गरिएको हुन्छ। सोफीलाई यो थाहा पाउँदा गहिरो आनन्द हुन्छ कि प्लेटो स्वयं सुकरातका शिष्य थिए, र उनले आफ्ना गुरुका शिक्षालाई संवादका रूपमा लेखे– जसमा सुकरात प्रायः मुख्य पात्रको रूपमा उपस्थित रहन्छन्। ती संवादहरू केवल दर्शन होइनन्, दर्शनलाई जीवित राख्ने कलात्मक प्रयत्न हुन्।

प्लेटोको एक प्रमुख धारणा सोफीलाई झसङ्ग बनाउँछ– उनको विश्वास थियो कि देखिने संसारभन्दा पर एक "रूपहरूको संसार" (world of forms) हुन्छ, जहाँ हरेक वस्तुको पूर्ण, शुद्ध, अपरिवर्तनीय रूप विद्यमान छ। हामीले यहाँ देख्ने कुर्सी मात्र एउटा अपूर्ण छायाँ हो; असली, पूर्ण कुर्सी त विचारहरूको त्यस आदर्श संसारमा मात्र सम्भव छ।यो विचार सोफीलाई अचम्म लाग्छ– यो सपना जस्तो लाग्छ, तर कताकता यसमा सत्यको झिल्को पनि भेटिन्छ।

प्लेटोका अनुसार, हाम्रो आत्माले ती आदर्श रूपहरू पहिले नै चिनिसकेको हुन्छ। तर जब आत्मा यो भौतिक शरीरमा अवतरण गर्छ, ती सबै ज्ञान बिर्सन्छ। सिकाइ भनेको ती बिर्सिएका कुराहरूलाई सम्झनु मात्रै हो।यो धारणा सोफीलाई चमत्कृत पार्छ। उनी सोच्न थाल्छिन्– के हामीले सिक्ने हरेक कुरा वास्तवमै हाम्रो भित्र कतै लुकेको हुन्छ?

तर प्लेटोको एउटा रूपक भने सोफीलाई सबैभन्दा गहिरो रूपमा छोइरहन्छ– "गुफाको रूपक"।

यो कथा भन्छ: हामी सबैजना एउटा अँध्यारो गुफाभित्र बसिरहेका छौँ, जहाँ केवल भित्तामा परेका छायाहरू देख्छौँ, र त्यही छायाहरूलाई सत्य ठान्छौँ। तर सत्य भने गुफाभन्दा बाहिर छ– जहाँ उज्यालो छ, जीवनको यथार्थ छ। र एक सच्चा दार्शनिक भनेको त्यो हो, जसले त्यो गुफाबाट बाहिर निस्किन्छ र अरूलाई पनि बाहिर ल्याउन खोज्छ।

सोफी यस रुपक (allegory) लाई आफ्नो जीवनसँग जोड्न थाल्छिन्। उनलाई लाग्न थाल्छ– उनी अहिलेसम्म छायाहरूको संसारमा बाँचेकी थिइन्, र दर्शन भनेको त्यो उज्यालोतर्फको बाटो हो, जसले उनलाई अज्ञानको गुफाबाट बाहिर निकाल्दैछ।

अब उनलाई लाग्न थालेको छ– दर्शन केवल विचारको अभ्यास होइन, यो त हेर्ने तरिका हो। यस्तो दृष्टिकोण, जसले सतह मुनिको सत्यलाई देख्न सक्छ।

प्लेटोले स्थापना गरेको अकाडेमी र शिक्षामा रहेको उनको दृढ आस्थाले पनि सोफीलाई प्रेरित गर्छ। उनलाई प्लेटोको त्यो भनाइ मन पर्छ– “राजा भनेको दार्शनिक हुनु पर्छ”, अर्थात् Philosopher King।

सोफी सोच्न थाल्छिन्– के आजको युगमा पनि यस्तो सम्भव छ? के बुद्धिमानी र नैतिकताको संयोजनले शासन सम्भव छ?

प्लेटोको दर्शनले सोफीलाई सोच र यथार्थबीचको सिमाना नै धमिलो बनाइदिएको थियो। अब उनलाई लाग्न थालेको छ– दर्शन केवल विचारको अभ्यास होइन, यो त हेर्ने तरिका हो। यस्तो दृष्टिकोण, जसले सतह मुनिको सत्यलाई देख्न सक्छ।

रहस्यमय चिठ्ठी र सोफीको अस्तित्वप्रतिको प्रश्न

एक दिन स्कुलबाट फर्कंदै गर्दा सोफी फेरि आफ्नो बगैँचाको छेउको पुरानो गोरेटोबाट हिँडिरहेकी हुन्छिन्। त्यहीँ उनलाई फेरि एउटा चिठ्ठी भेटिन्छ– तर यसपटक चिठ्ठी अघिल्ला झैँ सामान्य थिएन।

चिठ्ठीको खोल उस्तै थियो, हातको लेखाइ पनि परिचित। तर नामको ठाउँमा ‘हिलडे मूल्यक नाग’ लेखिएको देखेर उनी अचम्ममा पर्छिन्। यो चिठ्ठी आफूलाई नभएर अर्कै केटीका लागि थियो।

सोफी सोच्न थाल्छिन्– यो पत्र यहाँ आइपुग्नु केवल संयोग मात्र हो त? कि यसमा पनि कुनै संकेत लुकेको छ?

जब उनले चिठ्ठी पढ्न थाल्छिन्, सबै कुरा फेरि पनि चिन्न सकिने जस्तै लाग्छ। लेखाइको शैली अघिल्ला दर्शन चिठ्ठीसँग मेल खान्छ। तर अब लेखकको परिचय खुलिसकेको हुन्छ– चिठ्ठी मेजर अल्बर्ट क्नाकले आफ्नी छोरी हिलडेलाई लेखेका रहेछन्।

यहीँबाट सोफीको सोच एकाएक फेरिन्छ।

उनी पहिलोपटक गहिरो संशयमा पर्छिन्– कहीं उनी मात्र होइनन् जो यस्ता चिठ्ठीहरू पाइरहेकी छन्?

फेरि अर्को प्रश्न उठ्छ– कहीं उनी नै त कुनै अर्को कथा भित्रको पात्र त होइनन्? कुनै अर्कैले रचेको कथा, कल्पना या लेखिएको उपन्यासको अंश?

यो विचारले उनलाई गहिरो असजिलोमा पार्दछ। उनी आफ्नो संसारलाई नियाल्न थाल्छिन्– यो साँच्चै वास्तविक हो कि कोही लेख्ने हातको सृष्टि हो?
सोध्न थाल्छिन्– यदि उनी पात्र हुन् भने लेखक को हो?

अब सोफी बुझ्न थाल्छिन्– यो यात्राको उद्देश्य केवल दर्शन सिक्नु होइन; यहाँ केही गहिरो, अझ रहस्यमय कुरा चलिरहेको छ।

यस अंशमा पहिलो पटक 'हिलडे' र 'मेजर क्नाक' को प्रवेश हुन्छ। यिनै दुई पात्रले पछि जाँदा कथाको आयाम नै फेरिदिन्छन्।

अब सोफी बुझ्न थाल्छिन्– यो यात्राको उद्देश्य केवल दर्शन सिक्नु होइन; यहाँ केही गहिरो, अझ रहस्यमय कुरा चलिरहेको छ।

अब उनको खोज केवल ज्ञानको लागि होइन।यो यात्रा उनी को हुन् भन्ने प्रश्नतर्फ मोडिन्छ।यो अस्तित्वको खोज हो।

मेजरको क्याबिन : एउटा रहस्य, एउटा संकेत

यसपटक सोफी आफैंको जिज्ञासाले तानिएर एउटा अनौठो बाटोमा लाग्छिन्। त्यो बाटो, जुन उबड– खाबड जंगल हुँदै, उनलाई एक पुरानो, सुनसान घरतर्फ डोर्याउँछ –  मेजरको क्याबिन।

यो ठाउँबारे उनले पहिले कहिल्यै सुनेकी थिइनन्। न त त्यो उनको जीवनको कुनै पहिलाको सम्झनासँग गाँसिएको थियो। तर जति-जति उनी नजिक पुग्दै जान्छिन्, त्यो क्याबिन उनको मनभित्र गड्दै जान्छ। यस्तो लाग्छ, त्यो ठाउँले उनलाई पहिले नै बोलाइसकेको थियो।

बाटोको किनारमा एउटा सानो गेट देखिन्छ –  त्यहाँबाट एउटा साँघुरो पाटी जंगल पस्यो, जसले उनलाई सोझै केबिनसम्म पुर्याउँछ। सोफी ढोका खोलेर भित्र पस्छिन्। डराइ– डराइ, तर जिज्ञासाले भरिएको मन लिएर। भित्रको माहोल केही अस्वाभाविक लाग्छ –  शून्य तर भारी, सुनसान तर उपस्थितिसँग भरिएको। जस्तो, कसैले त्यहाँ आफ्ना छायाहरू छोडेको होस्। वा अझ गहिरो रूपमा भन्ने हो भने, त्यो ठाउँ खासगरि उनलाई नै कुर्दै थियो।

भित्रको दृश्य: धुलोले ढाकिएका फर्निचरहरू, थुप्रै पुराना कागजहरू, अनि एउटै टेबल जसमा केही वस्तुहरू अनौठो तरिकाले सजिएको छन्। सोफी त्यहाँ केही यस्ता वस्तुहरू भेट्छिन्, जुन रहस्यमय रूपमा उनको आफ्नै जीवनसँग गाँसिएका हुन्छन् –  एक पोस्टकार्ड, उनको नाममा लेखिएको चिठी, अनि एउटा सेतो स्कार्फ।

एकछिनका लागि उनले श्वास थाम्छिन्। यस्तो कसरी सम्भव भयो? के यो संयोग हो? कि कसैले जानाजानी यी सबै कुरा त्यहाँ राखिदिएको हो? उसले विचार गर्छिन् –  अल्बर्टो? उही व्यक्तिले सबै चिठीहरू लेख्ने? कि कोही अर्को पनि यस कथामा लुकेको छ?

अब उनी डराउँदिनन्। ती प्रश्नहरूबाट उनी भाग्दिनन्। बरु उनी ती सबैलाई स्वागत गर्छिन् –  एक सच्चा खोजीकर्ताले जसरी, जसले केवल उत्तर होइन, सत्य खोजिरहेको हुन्छ।

केबिनभित्र समय आफैं जस्तोगत, थिचिएर बसिरहेको जस्तो लाग्छ –  कुनै ध्वनि छैन, तर मौनता बोलिरहेछ। सोफी ती सबै संकेतहरूलाई ध्यानपूर्वक हेर्छिन् –  फर्निचरको सजावट, कागजको अवस्था, वस्तुहरूको चयन। उनलाई लाग्छ, यो केवल एक घर होइन। यो संकेतहरू को संरचना हो। कुनै गहिरो दर्शन, कुनै नबुझिएको सन्देश, वा चेतनाको अर्को तहमा प्रवेश गराउने ढोका।

केबिनबाट बाहिर निस्कँदा उनको मन शान्त छैन। बरु प्रश्नहरूको आँधी छ –  "को हो यो मेजर?" "के ऊ पनि मेरो जस्तै एउटा खेलको हिस्सा हो?" "के यो केवल एउटा ठाउँ हो, वा दर्शनको कुनै ठूला चित्रमा जोडिएको टुक्रा?"

तर अब उनी डराउँदिनन्। ती प्रश्नहरूबाट उनी भाग्दिनन्। बरु उनी ती सबैलाई स्वागत गर्छिन् –  एक सच्चा खोजीकर्ताले जसरी, जसले केवल उत्तर होइन, सत्य खोजिरहेको हुन्छ।

अब द मेजरको क्याबिन उनका लागि केवल काठको घर होइन। त्यो बन्दै गएको छ –  एउटा प्रतीक। रहस्यको प्रतीक। आत्म– पहिचानको खोजको प्रतीक। अनि त्यो अन्तिम र गहिरो प्रश्नको प्रतीक, जसको उत्तर हामी सबै भित्र कतै लुकेको छ।

पृथ्वीमै लुकेको सत्य: एरिस्टोटलसँगको सोफीको भेट

यसपटक सोफीको दार्शनिक यात्रा एउटा नयाँ मोड लिन्छ –  जब उनी एरिस्टोटलसँग भेटिन्छिन्। प्लेटोका शिष्य भए पनि एरिस्टोटलको सोच आफ्नै बाटो हिँडेको थियो, र त्यो बाटो प्लेटोको भन्दा धेरै भिन्न थियो।

एरिस्टोटलका लागि ज्ञान कुनै स्वर्गीय चिन्तन होइन, यथार्थको सूक्ष्म अध्ययन थियो –  अवलोकन, विश्लेषण र वर्गीकरण।

सोफीलाई सबैभन्दा पहिले यही थाहा पाउँदा अचम्म लाग्छ –  प्लेटोले जहाँ दुई छुट्टाछुट्टै संसारको कुरा गरे: एउटा विचारहरूको शुद्ध, अमूर्त संसार र अर्को केवल त्यसको अपूर्ण छायाँजस्तो देखिने भौतिक संसार, त्यहाँ एरिस्टोटलले भने त्यस्तो विभाजनलाई अस्वीकार गर्दै यहीं, यसै संसारमा नै सत्य खोज्नुपर्ने कुरा गरे।

एरिस्टोटलका लागि ज्ञान कुनै स्वर्गीय चिन्तन होइन, यथार्थको सूक्ष्म अध्ययन थियो –  अवलोकन, विश्लेषण र वर्गीकरण। चिठीमा सोफीले पढ्छे कि उनले प्रकृति, जनावर, तर्क, कविता, नीतिशास्त्र, र राजनीति जस्ता क्षेत्रहरूमा गहिरो अनुसन्धान गरेका थिए। एक प्रकारले उनी प्रकृतिका पहिलो वैज्ञानिकजस्तै थिए।

एरिस्टोटलले सबै चीजहरूलाई दुई भागमा हेर्थे –  ‘फर्म’ र ‘सबसट्यान्स’। कुनै वस्तु कसरी देखिन्छ, त्यो यसको रूप हो (फर्म); र त्यो के चीजबाट बनेको हो, त्यो हो यसको सार (सबसट्यान्स)। यो विचार सोफीलाई अत्यन्त तर्कसंगत लाग्छ। जस्तो उनी कुनै प्रयोगशालामा बसेर जीवन अध्ययन गरिरहेकी होस्।

त्यति मात्र होइन, उनले "चार कारण" को सिद्धान्त पनि दिएका थिए –  जुन कुरा सोफीलाई झनै गहिरो लाग्छ। कुनै पनि वस्तुलाई बुझ्नको लागि उसले सोध्नुपर्छ:

–  यो केबाट बनेको हो?

–  यसको स्वरचना कस्तो छ?

–  यसको उद्देश्य के हो?

–  र यो कसरी बनेको हो?

यी चार प्रश्नहरूको उत्तर पाइयो भने मात्रै हामीले त्यो कुरा वास्तवमै बुझेका हुन्छौं भन्ने एरिस्टोटलको मान्यता थियो। यो तरिका सोफीलाई अत्यन्तै प्रणालीगत र वैज्ञानिक लाग्छ।

प्लेटोको विचारभन्दा एरिस्टोटलको सोच बिल्कुल उल्टो थियो –  प्लेटोले इन्द्रियहरूमा अविश्वास गर्थे, जबकि एरिस्टोटलले भने ज्ञान अनुभवबाट, इन्द्रियमार्फत आउँछ भने। हामी देख्ने, सुन्ने, छुने, अनुभव गर्ने सबै कुरा ज्ञानको ढोका हुन्।

सोफी बिस्तारै बुझ्दै जान्छिन् –  दर्शनशास्त्र कुनै निश्चित सत्यको संग्रह होइन; यो त दृष्टिकोणहरूको बहस हो, जहाँ प्रत्येक दार्शनिकले आफ्नै नजरबाट संसारलाई पढ्छ, लेख्छ, र व्याख्या गर्छ।

एरिस्टोटलका लागि दर्शन केवल सोच्ने कुरा होइन, बाँच्ने तरिका पनि थियो। उनले नैतिकता (एथिक्स) मा पनि विशेष जोड दिएका थिए। उनको मान्यता थियो कि मानिसको परम लक्ष्य 'सुख' हो –  तर त्यो सुख केवल इच्छा पूर्ति होइन, बरु मानिसले आफ्नो स्वभाव र क्षमताअनुसार जीवन जिउँदा प्राप्त हुने सन्तुलित आनन्द हो।

उनले प्रस्ताव गरेका थिए ‘गोल्डेन मीन’ –  जसको अर्थ हो: कुनै पनि कुरा न त अत्यधिक हुनुपर्छ, न त अत्यन्त न्यून। साहस र कायरता बीचको सन्तुलन नै सहास हो। खर्चिला र कन्जुस बीचको सन्तुलन नै उदारता हो। यही सन्तुलनको अभ्यासले नै मानिसलाई सदाचारपूर्ण जीवनतर्फ डोर्याउँछ।

सोफीका लागि यो अनुभव गहिरो छ। यो पाठ केवल अध्ययन होइन, जीवनको नयाँ अनुभूति हो। प्लेटोको विचारहरूले उनलाई सपनामा भिजाएका थिए, तर एरिस्टोटलले भने उनलाई पृथ्वीमा गाडिएको सत्य देखाएका छन्। अब सोफीलाई लाग्छ, दर्शन केवल आकाशमा होइन, पाइलैपिच्छे भेटिने अनुभवहरूमै पनि लुकेको रहेछ।

हेलेनिस्टिक युग: सुखको खोजीमा दर्शन

सोफीलाई एकदिन यस्तो कुरा थाहा हुन्छ, जसले उसको सोचाइको दायरा फेरि फराकिलो बनाउँछ। हेलेनिस्टिक युग –  करिब तीन सय वर्ष लामो त्यो कालखण्ड –  जुन ग्रीक र रोमन दुनियाँमा मात्र होइन, संसारभरि नै आफ्नो प्रभाव फैलाउँदै गएको थियो।

मानिसहरू नयाँ चुनौती र परिवर्तनको भुमरीमा परेका थिए। पुराना मान्यताहरू हल्लिन थालेका थिए, र मानिसहरूलाई अब ठूला सैद्धान्तिक प्रश्नभन्दा बढी, एउटा व्यक्तिगत प्रश्नले सताउन थालेको थियो –  "अब म कसरी बाँचूँ?"

यो त्यही समय हो, जब एलेक्जेन्डर द ग्रेटले पूर्वदेखि पश्चिमसम्म ग्रीक संस्कृति फैलाए। युद्धका मैदानमा विजयी भए पनि, त्यो विजय केवल भूगोलको सीमामा सीमित रहेन –  भाषा, कला, दर्शन र जीवनशैलीसमेत नयाँ ठाउँमा जरा गाड्न थाले।

मानिसहरू नयाँ चुनौती र परिवर्तनको भुमरीमा परेका थिए। पुराना मान्यताहरू हल्लिन थालेका थिए, र मानिसहरूलाई अब ठूला सैद्धान्तिक प्रश्नभन्दा बढी, एउटा व्यक्तिगत प्रश्नले सताउन थालेको थियो –  "अब म कसरी बाँचूँ?"

यही प्रश्नका उत्तर खोज्दै दर्शन तीन प्रमुख धारामा बाँडिएको थियो: स्टोइकवाद, एपिक्युरियनवाद, र सिनिसिज्म।

सबैभन्दा पहिले, सिनिक्स। उनीहरूका लागि जीवनको सार भोगमा थिएन, बरु स्वतन्त्रता मा थियो। उनीहरू भन्थे –  साँचो सुख बाहिरी चीजहरूमा छैन, हाम्रो आन्तरिक स्वाधीनतामा छ। उनीहरूले भौतिक सम्पत्तिलाई अस्वीकार गर्थे, र धेरैले अतिशय सरल जीवन अपनाएका थिए।

सोफी डायोजनीजको कथा सुन्छे –  एकजना दार्शनिक जसले सम्पूर्ण जीवन एउटा ब्यारेल (ठूलो माटोको भाँडो) भित्र बसेर बिताए। यो कुरा उसलाई अचम्म लाग्छ –  तर एक किसिमको साहसपूर्ण ईमानदारी पनि।

अर्कातर्फ थिए एपिक्युरियनहरू। उनीहरूको विचारमा सबैभन्दा ठूलो लक्ष्य हो आनन्द –  तर त्यो कुनै विलासितापूर्ण भोग होइन। उनीहरूको 'प्लेजर' को परिभाषा भिन्न थियो: डरबाट मुक्ति, मनको शान्ति, र पीडाबाट टाढिएको एक सन्तुलित जीवन।

सोफीलाई यो विचार निकै आकर्षक लाग्छ –  कि साँचो सुख न त सुनमा छ, न त प्रसिद्धिमा। बरु त्यो त्यहाँ हुन्छ, जहाँ भय, द्वन्द्व र अनावश्यक चाहनाहरूको अन्त्य हुन्छ।

यी विचारहरूमध्ये सोफी आफैंलाई पनि प्रश्न गर्न थाल्छे –  "के मलाई चाहिएको स्वतन्त्रता हो, कि शान्ति?" "के मैले डरबाट बाँच्न सिकेकी छु?" दर्शन अब केवल अतीतको इतिहास होइन –  यो उसकै जीवनको एउटा गहिरो संवाद बन्न थाल्छ।

जीवनलाई अँगाल्ने दर्शन: स्टोइक सोच र हेलेनिस्टिक प्रभावहरू

त्यसपछि सोफीको सामना हुन्छ स्टोइक दर्शनसँग। स्टोइकहरू भन्छन्– मानिसले प्रकृतिको नियमअनुसार बाँच्नुपर्छ। भावना नियन्त्रणमा राख्न सक्नुपर्छ। सुख भनेको सबै कुरा स्वीकार गर्न सक्ने क्षमतामै छ, किनभने जीवनका सबै पक्षहरू पहिले नै तय भइसकेका हुन्छन्।

ऊ बुझ्न थाल्छे, यो कुनै निर्लिप्तता होइन, बरु गहिरो परिपक्वता हो। दर्शन अब उसको लागि केवल सैद्धान्तिक बहस होइन, जीवन बुझ्ने एउटा अभ्यास बन्दै गएको छ– आफ्ना अनुभवहरूमार्फत।

सोफीलाई यो विचारले झस्काउँछ, तर साथसाथै मोह पनि दिन्छ। दुःख वा पीडाबाट भाग्नुको साटो, त्यसलाई अँगाल्न सक्ने मानसिकता... ऊ बुझ्न थाल्छे, यो कुनै निर्लिप्तता होइन, बरु गहिरो परिपक्वता हो। दर्शन अब उसको लागि केवल सैद्धान्तिक बहस होइन, जीवन बुझ्ने एउटा अभ्यास बन्दै गएको छ– आफ्ना अनुभवहरूमार्फत।

अल्बर्टोले थप खुलासा गर्छ– हेलेनिस्टिक दार्शनिकहरू केवल ग्रीक प्रभावमै सीमित थिएनन्। उनीहरू भारत र फारसजस्ता सभ्यताका विचारहरूबाट पनि प्रभावित थिए। योग, ध्यान, आत्मसंयम– यी सबै पूर्वीय ज्ञानका झलकहरू उनले आत्मसात गरेका थिए।

यो सुनेर सोफी झनै उत्साहित हुन्छे। अब ऊ बुझ्न थाल्छे, दर्शन केबल प्लेटो वा अरस्तुका संवादहरू मात्र होइन। यो त सम्पूर्ण मानव सभ्यताको साझा खोज हो– जीवन के हो भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्ने साझा प्रयास।

यही बिन्दुमा सोफीको मनमा एउटा गहिरो प्रश्न जन्मिन्छ– दर्शन के हो? के यो केवल कक्षाकोठामा पढिनुपर्ने कुरा हो? कि जीवन बदल्ने शक्ति भएको बौद्धिक अभ्यास?

अब सोफी झन् गहिरिएर आफ्ना सोचहरूमा डुब्न थाल्छे। अल्बर्टोको पछिल्लो चिठीले उसलाई एउटा झस्काउने प्रश्नसँग आमनेसामना गराउँछ– के पूर्व र पश्चिम एउटै तरिकाले सोच्दछन्? एउटै ढंगले बाँच्दछन्?

अब ऊ बुझ्न थाल्छे, दर्शन केबल प्लेटो वा अरस्तुका संवादहरू मात्र होइन। यो त सम्पूर्ण मानव सभ्यताको साझा खोज हो– जीवन के हो भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्ने साझा प्रयास।

यही प्रश्नले सोफीलाई अझ नयाँ यात्रातर्फ डोर्‍याउँछ– जहाँ दर्शन अब उसको लागि केवल 'सोच्ने' कुरा होइन, बाँच्ने तरिका पनि बन्दै जान्छ।

दुई संस्कृतिहरू: दर्शनको दुई दिशा, एउटै खोज

अध्यायको नाम छ– "दुई संस्कृतिहरू"।

यसमा अल्बर्टो सोफीलाई एक महत्त्वपूर्ण बुझाइ दिन्छ: संसारमा दार्शनिक सोचका दुई ठूला धारा छन्– पश्चिमी र पूर्वीय। यी केवल भौगोलिक भिन्नता होइनन्, दृष्टिकोणका फरक संसार हुन्।

पश्चिमी चिन्तन, विशेषगरी ग्रीस र युरोपमा विकास भएको दर्शन, तर्क, विश्लेषण र व्यक्तित्वको स्वतन्त्रता केन्द्रमा राखेर बढेको हो। यहाँ मानिसले संसार बुझ्नका लागि प्रश्न गर्छ, तर्क गर्छ, अनि हरेक कुरा टुक्र्याएर विश्लेषण गर्छ।

सोफीले अहिलेसम्म दर्शनलाई तर्क र बहसको विधि ठानेकी थिई। अब भने उसले महसुस गर्न थाल्छे– साँचो दर्शन केवल सोच्ने कुरा होइन, बाँच्ने तरिका पनि हो।

तर पूर्वीय दर्शन फरक बाटो हिँड्छ। भारत, चीन र अन्य एशियाली सभ्यताहरूको सोच शान्ति, सन्तुलन र ब्रह्माण्डसँगको एकतालाई मूल मान्छ। पूर्वीय चिन्तकहरूका लागि सबै कुरा आपसमा जोडिएका छन्– संसार कुनै यान्त्रिक वस्तु होइन, एउटा जीवित समग्र हो।

सोफीलाई यो जान्दा अचम्म लाग्छ। किनकि उसले अहिलेसम्म दर्शनलाई तर्क र बहसको विधि ठानेकी थिई। अब भने उसले महसुस गर्न थाल्छे– साँचो दर्शन केवल सोच्ने कुरा होइन, बाँच्ने तरिका पनि हो।

अल्बर्टो उसलाई ताओवाद, बुद्धवाद र हिन्दू दर्शनको झलक दिन्छ। ती सोचहरूमा आत्मा– अहंकारबाट मुक्त हुनु, इच्छाहरूमाथि विजय पाउनु, र प्रकृतिसँग सुसंगत भएर बाँच्नु नै मोक्ष वा मुक्ति मानिन्छ।

अब सोफी गहिरो प्रश्नमा फस्छे– के दर्शनको अर्थ केवल विचार गर्नु हो? कि त्यो प्रक्रियामा आफूलाई चिन्नु पनि हो?

उसलाई यो विरोधाभास मोहक लाग्छ। एकातर्फ विश्लेषण र तर्कको तेजस्विता, अर्कातर्फ ध्यान र मौनताको गहिराइ। यी दुईबीचको तनाव उसलाई केवल द्वन्द्व जस्तो लाग्दैन, बरु एउटा सन्तुलन खोज्ने प्रयास जस्तो लाग्छ।

अल्बर्टोको चिठीमा भनिएको छ– पश्चिमी सोचमा मानिस ब्रह्माण्डभन्दा अलग ठानिन्छ, स्वतन्त्र र पृथक। तर पूर्वीय दर्शन भन्छ– मानिस ब्रह्माण्डकै हिस्सा हो, बग्ने नदीजस्तै प्रकृतिमा घुलिएको।

सोफी सोच्न थाल्छे– सायद सत्य न त केवल तर्कमा हुन्छ, न त केवल मौनतामा। शायद, सत्य त दुबैले बोल्दैन, तर दुबैबाट झल्किन्छ।

यही तुलना गर्दा सोफीलाई थाहा हुन्छ कि किन पश्चिमी समाज विज्ञान र प्रविधिमा अगाडि छ, र किन पूर्वीय समाज आत्मखोज र शान्तिमा गहिरो। यी दुई सोचका आफ्नै शक्ति छन्, आफ्नै कमजोरी।

यो अनुभूति उसलाई भित्रैदेखि शान्त बनाउँछ। एकातिर उसको मनमा नयाँ नयाँ प्रश्नहरू उठ्न थाल्छन्, अर्कातिर उसमा एक किसिमको व्यापक आत्मबोध पलाउन थाल्छ। अब ऊ आफूलाई केवल नर्वेकी एउटा केटी ठान्दिन– उसले महसुस गर्छे कि ऊ एउटा विश्व-चिन्तक बन्दैछे।

र शायद यही हो दर्शनको असली असर– यो केवल सोच्न सिकाउँदैन, महसुस गर्न पनि सिकाउँछ।

"दुई संस्कृतिहरू" अध्याय उसलाई एउटा अदृश्य यात्रामा लैजान्छ– जहाँ ऊ पश्चिमी तर्क र पूर्वीय समभाव दुबैलाई आत्मसात गर्दै आफूलाई र संसारलाई नयाँ दृष्टिकोणबाट हेर्न थाल्छे।

मध्ययुगको उज्यालो अँध्यारो: दर्शन र विश्वासको पुल

अब सोफी एक नयाँ समयखण्डमा प्रवेश गर्छे– जसलाई धेरैले ‘अन्धकार युग’ वा Dark Ages भनेर चिन्छन्। तर अल्बर्टो यस युगलाई त्यत्तिकै कालो देख्दैन। ऊ भन्छ– यो त केवल अन्धकार होइन, एउटा पुल थियो। ग्रीस र रोमको दर्शनशास्त्रलाई ईसाई चिन्तनतर्फ लाँदै, दुई सभ्यताको बीचमा बिछ्याइएको सेतुजस्तो।

अल्बर्टोको चिठीमा लेखिएको छ– मध्ययुग करिब ४०० इस्वीदेखि १४०० इस्वी सम्म फैलिएको थियो। यो एक यस्तो युग थियो, जब युरोपमा क्रिश्चियन धर्मको प्रभाव अत्यन्त गहिरो थियो। दर्शन अब स्वतन्त्र खोज होइन, धर्मको अधीनस्थ अभ्यास बन्न पुगेको थियो। सत्य के हो? ब्रह्माण्ड कसरी बनेको हो? मानिसको उद्देश्य के हो?– यी सबै प्रश्नहरूको उत्तर बाइबलमै खोजिन्थ्यो।

चर्चको शक्ति यति बलियो थियो कि ज्ञान र तर्क पनि अब आस्थाका सेवक बन्नुपर्‍यो। दर्शनशास्त्रको काम थियो– धार्मिक विश्वासलाई पुष्टि गर्नु, तर्कद्वारा प्रमाणित गर्नु।

अगस्टिनले प्लेटोका विचारहरूलाई ईसाई धर्मसँग मेल गराउने प्रयास गरे। प्लेटोको आदर्श संसारलाई उनले स्वर्गको अवधारणासँग तुलना गरे।

सोफीले पत्ता लगाउँछे कि यस युगका दुई अत्यन्तै प्रभावशाली दार्शनिकहरू थिए– सन्त अगस्टिन र सन्त थोमस एक्विनास।

अगस्टिनले प्लेटोका विचारहरूलाई ईसाई धर्मसँग मेल गराउने प्रयास गरे। प्लेटोको आदर्श संसारलाई उनले स्वर्गको अवधारणासँग तुलना गरे।
एक्विनास चाहिँ अरिस्टोटलप्रति झुकेका थिए। उनले अरिस्टोटलको यथार्थवादी दृष्टिकोणलाई आधार बनाएर परमेश्वरको अस्तित्वलाई तार्किक ढंगले प्रमाणित गर्न खोजे।

अल्बर्टो सोफीलाई बताउँछ– चर्चले पहिले त अरिस्टोटलको विचारप्रति शंका गरेकै थियो। तर पछि, जब एक्विनासले यी विचारहरूलाई "प्राकृतिक धर्मशास्त्र" (Natural Theology) का रूपमा प्रयोग गर्न थाले, तब यिनै विचार धर्मको पक्षमा उपयोगी सावित भए। यसको अर्थ थियो– मानव तर्क र विचारले परमेश्वरको केही अंश बुझ्न सक्छ, यद्यपि सम्पूर्ण सत्य त केवल विश्वासबाट मात्र पत्ता लाग्छ।

सोफीलाई यो जानेर उत्सुकता बढ्छ– कसरी दर्शनले धर्मको सेवा गर्‍यो, तर एकैसाथ, कसरी चिन्तकहरूले आफ्नो जिज्ञासा जोगाएर राख्न सके।

अल्बर्टो भन्छ– त्यो समयका धेरै दार्शनिकहरूको मान्यता थियो कि आस्था (faith) र तर्क (reason) परस्पर विरोधी होइनन्। बरु, दुबै एउटै परम सत्यतर्फ पुग्ने दुई बाटाहरू हुन्।

सोफीलाई लाग्न थाल्छ– जब मानिस सोच्दछ, तर साथसाथै आस्था पनि राख्दछ, तब मात्रै ऊ गहिरो समझदारीसम्म पुग्न सक्छ। यो युगले उसलाई सिकाउँछ– दर्शनशास्त्र सधैं स्थिर हुँदैन; त्यो प्रत्येक युगसँगै आफूलाई पुनःपरिभाषित गरिरहन्छ।

र यही परिवर्तनशीलता हो–  जसले दर्शनलाई जीवित राखेको छ।
एकतर्फ सत्यको खोज, अर्कातर्फ विश्वासको आधार। सोफी अब बुझ्न थाल्छे कि ती दुवैबीचको संवाद नै मध्ययुगको गहिरो सन्देश थियो।

पुनर्जागरणको उज्यालोमा: सोफीको आत्मबोध यात्रा

मध्ययुगको दर्शनिक यात्राले सोफीलाई एउटा अमूल्य शिक्षा दिन्छ– संसार बदलिन सक्छ, तर प्रश्न गर्ने साहस कहिल्यै हराउनु हुँदैन। र यतिबेला ऊ प्रवेश गर्दैछ एक युगमा, जुन केवल युरोपको होइन, सम्पूर्ण मानव इतिहासको 'ब्यूँझने समय' थियो– पुनर्जागरण।

चर्चको प्रभुत्व विस्तारै क्षीण हुँदै गएको थियो। मानिसले पहिलोपटक आफ्नै विचार, आफ्नै क्षमता र आफ्नै अस्तित्वको खोजी गर्न थालेका थिए।

अल्बर्टोको चिठी उसलाई १४०० देखि १६०० इस्वीबीचको एक संक्रमणकालीन समयमा लैजान्छ। यो समय त्यो थियो, जब युरोपले सदियौँ लामो निद्रा तोड्यो र फेरि ज्ञान, कला, विज्ञान, र दर्शनको उज्यालोमा पाइला राख्यो। "Renaissance" शब्द नै यसको प्रतीक हो– पुनर्जन्म। र त्यो पुनर्जन्म केवल कला र विज्ञानको मात्र थिएन, सोचाइको पनि थियो।

अब चर्चको प्रभुत्व विस्तारै क्षीण हुँदै गएको थियो। मानिसले पहिलोपटक आफ्नै विचार, आफ्नै क्षमता र आफ्नै अस्तित्वको खोजी गर्न थालेका थिए।अल्बर्टो बताउँछ– पहिले मानिसहरूको ध्यान ईश्वर र स्वर्गमा सीमित थियो। तर अब प्रश्न फेरिएको थियो:

मानिस को हो?

उसको सम्भावना के हो?

र उसले आफैँलाई कहाँसम्म पुर्याउन सक्छ?

सोफी यसैक्रममा चिनिन्छ– लिओनार्डो दा भिन्ची, माइकलएन्जेलो जस्ता प्रतिभाशाली कलाकारहरूसँग। ती मानिसहरू जसले मानव शरीरलाई क्यानभासमा उतारे, भावनालाई मूर्तिमा ढाले, र कलालाई विज्ञानको आँखाले हेरे।

तर यो जागरण केवल रंगरचनामा सीमित रहेन। विज्ञानमा पनि भुइँचालो आयो। कोपरनिकस र ग्यालिलियोले देखाए कि ब्रह्माण्डको केन्द्र पृथ्वी होइन, सूर्य हो। त्यो एक मात्र खगोलविज्ञानको यथार्थ होइन थियो– त्यो सोचको क्रान्ति थियो।

सोफीलाई लाग्छ, सत्यको खोज फेरि जीवित हुँदै थियो। दार्शनिकहरू फेरि प्रश्नहरू उठाउँदै थिए। फेरि एकपटक सुकरात, प्लेटो र अरिस्टोटलको जिज्ञासाले मुहार फेरि देखाइरहेको थियो। र त्यसले सोफीलाई सन्देश दिन्छ– दार्शनिक सोच कहिल्यै मर्दैन, त्यो समयअनुसार केवल रूप बदल्छ।

यस युगको एउटा केन्द्रीय विचार थियो: ह्युमनिज्म। ह्युमनिज्मले ईश्वरभन्दा बाहिर गएर मानिसलाई केन्द्रमा राख्यो। अब मानिसलाई सृष्टिको दोषपूर्ण प्राणी होइन, सृजनात्मक शक्ति को रूपमा हेरियो। उसका विचार, उसका कलात्मक र वैज्ञानिक उपलब्धिहरू, उसको स्वतन्त्रताका सपनाहरू– यी सबै चाडपर्वझैँ मनाइन्थे।

सोफी अब बुझेकी छे– यो परिवर्तन बाहिरी मात्र होइन, भित्री थियो। मानिसहरू अब आत्मा, भावना र चेतनासँगको सम्बन्ध खोजिरहेका थिए। पुनर्जागरणको यो प्रकाशले सोफीलाई आफूभित्र नियाल्न सिकाउँछ। उसले महसुस गर्छे कि दर्शन परिवर्तन भएको छ, र सँगसँगै उ पनि। अब उ त्यो नानी होइन जसले केवल प्रश्नहरू पढ्थी। अब उ आफैँ सोच्न सिकेकी छे।

"पुनर्जागरण" ले सोफीलाई सिकाउँछ– यदि इच्छा र सोच हो भने, एक व्यक्तिको विचारले पनि सम्पूर्ण संसार बदल्न सक्छ।

पुनर्जागरण: एक उज्यालो युगतर्फको यात्रा

मध्य युगको अध्याय सोफीका लागि एउटा चेतनाको सम्झना बनिरहन्छ। संसार लगातार बदलिँदै जान्छ, तर सोच्न, प्रश्न उठाउन र उत्तरको खोजी गर्न कहिल्यै रोकिनु हुँदैन– यही कुरा उसले बिस्तारै बुझेकी छे।

अब सोफी त्यस्तो युगमा प्रवेश गर्छे, जसलाई इतिहासले पुनर्जागरण भनेर चिन्छ– झण्डै १४०० देखि १६०० ईस्वीसम्म फैलिएको, चेतनाको नयाँ बिहान। यो समय युरोपको बौद्धिक निद्राबाट ब्यूँझने क्षण थियो, जब मानिसले फेरि एकपटक कला, विज्ञान र दर्शनको उज्यालोतर्फ पाइला टेक्यो।

पहिले मानिसहरू स्वर्ग, पाप र मुक्ति बारे सोच्थे, अब प्रश्न फेरिएको थियो– मानिस वास्तवमा को हो? उसमा के क्षमता छ? र उसको आफ्नै शक्ति कस्तो हो?

अल्बर्टोले लेखेको चिठीमा सोफीले पढ्छे कि 'रेनेसाँस' भन्नाले पुनर्जन्म जनाउँछ। यो केवल ग्रीक र रोमन ज्ञानको पुनरागमन थिएन, यो मानव चेतना र जिज्ञासाको पुनरुत्थान पनि थियो। अब चर्चको नियन्त्रण क्रमशः कमजोर हुँदै गइरहेको थियो, र मानिसले आफैँलाई– आफ्ना विचार, शरीर, भावना र प्रकृति सबैलाई नयाँ दृष्टिले नियाल्न थालेका थिए।

यस युगमा मानिसहरूको सोचको धुरी परिवर्तन भएको थियो। पहिले उनीहरू स्वर्ग, पाप र मुक्ति बारे सोच्थे, अब प्रश्न फेरिएको थियो– मानिस वास्तवमा को हो? उसमा के क्षमता छ? र उसको आफ्नै शक्ति कस्तो हो?

यिनै प्रश्नहरूसँगै पुनर्जागरणका महान कलाकारहरू अगाडि आएका थिए– लिओनार्डो दा भिन्ची, माइकल एन्जेलोजस्ता स्रष्टाहरू, जसले मानव शरीर, मनोभाव र प्रकृति बुझ्ने चेष्टा गरे। तिनीहरूले कला मात्र सिर्जना गरेनन्, मानव अस्तित्वलाई नयाँ स्वरूपमा जिउन सिकाए।

विज्ञानमा पनि सोचको क्रान्ति भएको थियो। ग्यालिलियो र कोपरनिकसजस्ता वैज्ञानिकहरूले विद्यमान विश्वासलाई चुनौती दिए। अब यो स्पष्ट भएको थियो कि पृथ्वी ब्रह्माण्डको केन्द्र होइन, सूर्य हो। यो केवल खगोल विज्ञानको होइन, समग्र मानव दृष्टिकोणको समेत क्रान्ति थियो।

सोफीलाई यस्तो लाग्छ कि सत्यको खोज फेरि ब्युँतिदैछ। दर्शनमा पनि पुरानो तेज फर्किँदै थियो। विचारकहरू फेरि सुकरात र प्लेटोजस्तै प्रश्नहरू उठाउन थालेका थिए– कसैले डर नमानी, स्वतन्त्र रूपमा सोच्न थालेका थिए। र यही स्वतन्त्रता– दर्शनको आत्मा– फेरि फर्कँदै थियो।

अब मानिसलाई केवल ईश्वरको एक तुच्छ प्राणीको रूपमा होइन, बरु रचनात्मक, सोच्न सक्ने, सिर्जनात्मक शक्तिको रूपमा बुझिन थालिएको थियो।

यस युगको सबैभन्दा विशिष्ट चिन्तन 'ह्युमनिज्म' थियो– जहाँ मानिसलाई स्वयं ब्रह्माण्डको केन्द्रका रूपमा हेर्ने गरिन्थ्यो। अब मानिसलाई केवल ईश्वरको एक तुच्छ प्राणीको रूपमा होइन, बरु रचनात्मक, सोच्न सक्ने, सिर्जनात्मक शक्तिको रूपमा बुझिन थालिएको थियो। उसको सोच, उसका कलाकृति र खोजहरूलाई उत्सवसरह मान्यता दिइन्थ्यो।

सोफीले महसुस गर्छे कि यो परिवर्तन केवल सामाजिक र सांस्कृतिक होइन, भित्री तहमा पनि भइरहेको छ। मानिसहरू अब आफ्नै आत्मालाई नियालिरहेका छन्। यो यात्रा केवल इतिहास पढ्ने होइन, आफैँलाई बुझ्ने प्रयास पनि हो।

र अब, सोफी पनि बदलिँदैछे। पहिलेजस्तै केवल प्रश्नहरू पढ्ने केटी होइन रहिछे ऊ। अब उसले आफैँ प्रश्नहरू निर्माण गर्न थालेकी छे– के जान्नुपर्छ? के बुझ्नुपर्छ? र त्यो उत्तर कहाँ पाउन सकिन्छ?

पुनर्जागरणको यो उज्यालोले उसलाई देखाउँछ कि यदि सोच्ने साहस छ भने, मानिसले आफ्नै विचारमार्फत सम्पूर्ण संसारलाई परिवर्तन गर्न सक्छ। सायद, यही हो पुनर्जागरणको साँच्चिकै आशय।

सोफीको संसार: बरोक युगको द्वन्द्वात्मक सौन्दर्य

सोफी अब एउटा अनौठो युगमा प्रवेश गर्छे– जहाँ कला, दर्शन र जीवन सबै केही नाटकीय, केही रहस्यमय, र अत्यधिक भावनात्मक हुन्छन्। यो हो बरोक युग।

अल्बर्टो चिठीमा लेख्छ–  पुनर्जागरणपछि सन् १६०० देखि १७०० को बीचको समयलाई बरोक भनिन्छ। यो यस्तो कालखण्ड हो जहाँ कला, संगीत र दर्शन गहिरो आत्मअनुभूतिमा डुबेका थिए। यो युगले द्वन्द्वको प्रतिविम्ब झल्काउँथ्यो– जसरी हरेक कुरामा दुई पाटाहरू हुन्छन् : पृथ्वी र स्वर्ग, शरीर र आत्मा, यथार्थ र सपना।

त्यस समय चर्च अझै पनि प्रभावशाली थियो, तर विज्ञान र दर्शनले पनि भित्रभित्रै गहिरो प्रभाव छोड्न थालिसकेको थियो। कलाकार र दार्शनिकहरूले अब संसारलाई सतहभन्दा माथि उठेर थालेका थिए। अस्तित्वलाई बुझ्नको लागि उनीहरूले सपनालाई, शङ्कालाई, भावना र तर्कलाई सँगै मिलाएर हेर्ने प्रयास गरेका थिए।

अल्बर्टो भन्छ– बरोक विचारकहरूका लागि जीवन एउटा नाटकजस्तै थियो, सायद भ्रान्ति पनि। Illusion। एउटा रंगमञ्च, जहाँ हामी पात्र मात्र हौं। यो सोच सुन्दा सोफीलाई डर लाग्छ, तर गहिरो आकर्षण पनि महसुस हुन्छ।

स्पेनी नाटककार पेद्रो कल्देरोन दे ला बार्का को भनाइ उसले पढ्छे: “Life is a dream” –  “जीवन एउटा सपना मात्र हो।”

यहीँबाट सोफी गहिरो प्रश्नमा डुब्न थाल्छे– के हामीले देखेका कुरा साँच्चै सत्य हुन्? कि हामीले देख्ने, महसुस गर्ने तरिका नै यथार्थ हो?

केही चिन्तकहरूले ब्रह्माण्डलाई एक विशाल घडीझैँ देखे– सजिलो र सुगठित प्रणाली, जुन एउटा महान डिजाइनरले बनाएको हो।

बरोक युगमा दर्शन र धर्मशास्त्र फेरि एकअर्कासँग नजिकिए। तर अब तिनका प्रश्नहरू अझ गहिरा र जटिल बनेका थिए। केही चिन्तकहरूले ब्रह्माण्डलाई एक विशाल घडीझैँ देखे– सजिलो र सुगठित प्रणाली, जुन एउटा महान डिजाइनरले बनाएको हो। तर उनीहरूले यो पनि माने कि मानिससँग आफ्नो विवेक र स्वतन्त्रता प्रयोग गरेर बुझ्ने क्षमता छ।

बरोक युगको सौन्दर्यशास्त्रमा पनि यही द्वन्द्व स्पष्ट देखिन्थ्यो। चित्रकलादेखि वास्तुकला, सङ्गीतदेखि कविता– सबै कुरामा एक किसिमको अत्यधिकता थियो। सजावटहरू भव्य, रेखाहरू लहरिला, रंगहरू प्रखर। यस्तो लाग्थ्यो, प्रत्येक वस्तुले आफ्ना भावना चिच्याएर व्यक्त गरिरहेको छ।

सोफीलाई यो युग निकै तीव्र लाग्छ– त्यस्तो समय जहाँ मानिसहरू आस्था र शंका, तर्क र भावना, सौन्दर्य र अस्तव्यस्तता बीचमा बाँचेका थिए।

अल्बर्टो उसलाई सम्झाउँछ– यही द्वन्द्व, यही दोहोरोपन नै बरोक युगको सार हो।

अन्ततः सोफी बुझ्न थाल्छे– प्रत्येक युगको आफ्नै स्वाद हुन्छ। र प्रत्येक युगले मानिसको चेतनामा नयाँ तह थप्छ। बरोक युग उसलाई एउटा सङ्गीत सिम्फनीजस्तै लाग्छ– जहाँ जीवन र मृत्यु, सपना र यथार्थ सँगसँगै बहिरहेका छन्। जस्तो प्रत्येक वाद्यले आफ्नै स्वर बोकेको होस्, तर अन्ततः एउटै आत्माले बाँधिएको होस्।

सोफी र डिकार्ट: शंकाबाट निश्चिततातर्फको यात्रा

अब सोफी एक यस्ता दार्शनिकसँग भेट गर्न लागेकी छिन् जसले चिन्तनको सम्पूर्ण परिदृश्य हल्लाइदिएका थिए– रेने डिकार्ट। अल्बर्टोले लेखेको चिठीमा उनलाई आधुनिक दर्शनको पिता भनिएको छ, किनभने उनले सोच्ने तरिकालाई नै फेरिदिए।

डिकार्टको सबैभन्दा चर्चित भनाइ थियो: Cogito ergo sum –  "म सोच्दछु, त्यसैले म छु।"

डिकार्ट सामान्य चिन्तक होइन, अत्यन्तै तार्किक र शंकालु चिन्तक थिए। उनी तबसम्म कुनै पनि कुरा सत्य मान्दैनथे, जबसम्म त्यसमा पूर्ण शंका गरेर त्यसको परीक्षण गर्दैनथे।

जब सोफीले यो वाक्य सुन्छे, उसलाई एक किसिमको झट्का लाग्छ– के केवल सोचेर मात्रै पनि आफ्नो अस्तित्व प्रमाणित गर्न सकिन्छ?

अल्बर्टोले यसबारे बुझाउँछ– डिकार्ट सामान्य चिन्तक होइन, अत्यन्तै तार्किक र शंकालु चिन्तक थिए। उनी तबसम्म कुनै पनि कुरा सत्य मान्दैनथे, जबसम्म त्यसमा पूर्ण शंका गरेर त्यसको परीक्षण गर्दैनथे।

अब सोफी बुझेकी छे कि दर्शन अब आस्थाको अन्धअनुसरण होइन, तर्क र निश्चितताको खोजी बन्न थालेको छ।

डिकार्टले एउटा गम्भीर प्रश्न उठाए– यदि हामी आँखाले देखेको कुरा, सुनेको कुरा, अनुभूति सबैमा शंका गर्न सक्छौं भने के कुनै यथार्थ यस्तो छ, जसमा शंका गर्नै सकिँदैन?

त्यसै सोच्दै गर्दा उनले एउटा निष्कर्ष निकाले–म शंका गरिरहेछु भने मैले सोचिरहेको छु। र सोचिरहेको छु भने, म छु। अस्तित्वको आधार यही हो।

सोफीलाई यो विचार अत्यन्तै गहिरो लाग्छ। उसले महसुस गर्छे कि सोच्न सक्ने क्षमतै मानव अस्तित्वको मूल परिचय हो।

डिकार्टका लागि शंका आफैंमा एक उपकरण थियो– सत्यको खोजी गर्ने एक तरिका। उनले सोचे– यदि मैले प्रत्येक कुरामा शंका गर्छु भने, म कुनै यस्ता सत्यमा पुग्न सक्छु जुन पूर्णरूपमा निश्चित हो, जसमा शंका नै गर्न सकिँदैन। र तिनै निश्चित कुराबाट सम्पूर्ण ज्ञानको आधारशिला निर्माण गर्न सकिन्छ।

डिकार्ट केवल दार्शनिक मात्र होइन, गणितज्ञ पनि थिए। त्यसैले उनको सोच थियो– दर्शन पनि गणितजत्तिकै स्पष्ट, कठोर, र निष्कलंक हुनुपर्छ।

सोफी अब बुझ्दैछे कि डिकार्ट यस्ता चिन्तक थिए, जो पूर्ण निश्चितताको खोजीमा थिए– त्यस्ता सत्य जसलाई समय, परिस्थिति, वा व्यक्तिको आधारमा बदल्न सकिँदैन। सत्य, जुन सार्वभौमिक होस्।

यद्यपि, त्यहीँ आएर डिकार्टले एक गाह्रो काम गर्न खोजे– ईश्वरको अस्तित्वलाई तर्कको माध्यमबाट प्रमाणित गर्न। उनले तर्क गरे: यदि हाम्रो मस्तिष्कमा "पूर्ण प्राणी" को अवधारणा छ भने, त्यो धारणा कुनै अपूर्ण मानव मस्तिष्कमा आफैं सिर्जना हुन सक्दैन। यस्तो परिपूर्ण धारणा अवश्य कुनै परिपूर्ण स्रोतबाट आएको हुनुपर्छ– अर्थात्, ईश्वरबाट।

यस बिन्दुमा आएर सोफीले बुझ्छे– डिकार्ट एक यस्ता चिन्तक थिए जसले विश्वास र तर्कबीचको पुल तयार गरे। एक पाइला मध्ययुगीन धार्मिक सोचभन्दा बाहिर निकाल्दै, अर्को पाइला आधुनिक तर्कको धरातलमा राख्दै, उनले दर्शनको नयाँ युग प्रारम्भ गरे।

स्पिनोजा: प्रकृति र परमात्माको अद्वैत स्वर

अब सोफी एक त्यस्ता दार्शनिकसँग साक्षात्कार गर्दैछे, जसले ईश्वर, प्रकृति, र मानवीय चेतनालाई नयाँ तरिकाले बुझ्ने साहस गरे– बरुख स्पिनोजा।

अल्बर्टो बताउँछ– स्पिनोजा एक यहूदी परिवारमा जन्मेका थिए। तर उनको चिन्तनधारा यति गहिरो र परम्पराभन्दा पृथक थियो कि उनलाई आफ्नै धार्मिक समुदायले बहिष्कृत गर्‍यो। परम्परागत ईश्वरबोधसँग मेल नखाने उनका विचार यति क्रान्तिकारी थिए कि उनलाई 'नास्तिक' भन्नेहरू पनि थुप्रै थिए। तर वास्तवमा, उनले ईश्वरलाई नकारेका होइनन्– बरु फेरि परिभाषित गरेका थिए।

स्पिनोजाको दर्शन अचम्मको ढंगले स्पष्ट र सरल थियो। उनले माने– प्रकृति र ईश्वर एउटै हुन्। ईश्वर कुनै मानवजस्तो आकृतिमा आकाशबाट नियालिरहने शक्ति होइन, बरु हरेक वस्तुमा देखिने क्रम, सौन्दर्य र नियम नै ईश्वर हो।

परम्परागत ईश्वरबोधसँग मेल नखाने स्पिनोजाका विचार यति क्रान्तिकारी थिए कि उनलाई 'नास्तिक' भन्नेहरू पनि थुप्रै थिए। तर वास्तवमा, उनले ईश्वरलाई नकारेका होइनन्– बरु फेरि परिभाषित गरेका थिए।

सोफीलाई सुरुवातमा यो विचार अलिक अनौठो लाग्छ। "ईश्वर भनेको मानिस जस्तै होइन? अनि ईश्वरको पूजा कसरी हुन्छ त?" उसले मनमनै प्रश्न गर्छे। तर विस्तारै बुझ्न थाल्छे– स्पिनोजा कुनै रहस्यवादी गफ होइन, एक अत्यन्त तर्कशील चिन्तक हुन्, जसले अध्यात्म र विज्ञानबीचको गहिरो पुल बनाए।

स्पिनोजाका लागि ब्रह्माण्ड कुनै बाहिरी शक्तिले चलाउने प्रणाली थिएन। ब्रह्माण्ड आफैं ईश्वरको अभिव्यक्ति हो– यसको हरेक पत्ता, कण, गति र संरचना ईश्वरीय हो। प्रकृति र ईश्वर अलग होइनन्, उनीहरू उस्तै छन्।

यसले सोफीको बुझाइ नै पल्टाइदिन्छ। ऊ देख्न थाल्छे कि मानिस प्रकृतिको बाहिरी प्राणी होइन– ऊ पनि त्यही एकत्वको अंश हो। र त्यसैले स्पिनोजा मान्दथे, मानिसका भावना, चाहना र व्यवहार पनि त्यत्तिकै नियमबद्ध छन्, जस्तै ब्रह्माण्डका ग्रह-तारा। उनले भावनालाई अराजक या अन्धो होइन, विश्लेषणयोग्य मान्दथे। हामी आफूलाई, आफ्ना मनोभाव र क्रियाकलापलाई त्यही ज्यामितीय पद्धतिले बुझ्न सक्छौं जसरी गणितका प्रमेयहरू बुझिन्छन्।

अल्बर्टोले भन्छ– साँचो स्वतन्त्रता भनेको हाम्रो भावनाको शृंखला बुझ्न सक्ने क्षमता हो। जबसम्म मानिसले आफ्ना चाहनाको कारण थाहा पाउँदैन, ऊ स्वतन्त्र हुँदैन। स्वतन्त्रता चाहना अनुसार बाँच्नु होइन– चाहनाका स्रोतलाई बुझेर बाँच्नु हो।

सोफीलाई लाग्छ, स्पिनोजाका विचारहरू कुनै डरले, अनुशासनले या विश्वासले ग्रस्त छैनन्– तर गहिरो बौद्धिक शान्तिले भरिएका छन्।

उनको दर्शनमा धार्मिक उन्माद छैन, न त ईश्वरको पुरस्कार या सजायको धम्की। बरु छ, एकजना चिन्तकको कल्पना, जहाँ मानिसले आफ्नो चेतनालाई प्रबुद्ध बनाएर, प्रकृति र ब्रह्माण्डसँग सामञ्जस्यमा जीवन बाँचोस्।

त्यही दर्शन स्पिनोजाले Ethics भन्ने पुस्तकमा प्रस्तुत गरे। र त्यो पुस्तक पनि उनले कुनै धार्मिक भाषामा होइन, ज्यामितीय पद्धतिमा लेखे– जसरी गणितका प्रमेयहरू साबित गरिन्छन्। हरेक धारणालाई स्पष्ट परिभाषा, प्रमेय र तर्कद्वारा प्रस्तुत गरिएको छ।

सोफी अब स्पिनोजालाई केवल एक दार्शनिकको रूपमा होइन, एक आध्यात्मिक वैज्ञानिकका रूपमा हेर्न थाल्छे। ईश्वर उसको लागि पृथक छैनन्, उनी हरेक वस्तुमा छन्।

स्पिनोजाको स्पष्टता र सन्तुलनले सोफीलाई भित्रैदेखि झक्झक्याउँछ। अब उसले प्रकृतिलाई हेर्ने दृष्टि नै फेरिन्छे।

यो धारणा– "दिव्य एकता"– उसको चेतनामा गहिरो असर पार्छ। एक यस्तो एकता जसमा सबै कुरा परस्पर सम्बन्धित छन्, एउटै प्रकृतिको नियममा बाँधिएका छन्।

स्पिनोजाको स्पष्टता र सन्तुलनले सोफीलाई भित्रैदेखि झक्झक्याउँछ। अब उसले प्रकृतिलाई हेर्ने दृष्टि नै फेरिन्छे। रूखहरू, पानीको बगाइ, सूर्यको ताप– सबै उसलाई एउटा दिव्य प्रणालीको अभिव्यक्ति लाग्न थाल्छ। उसले महसुस गर्छे– बाँच्नु भनेको बुझ्नु हो। र बुझ्नु भनेको आफूभित्र र बाहिर एउटै सत्य देख्न सक्नु हो।

अनुभवका आधारमा संसार बुझ्ने सोच: जोन लकको दर्शन र सोफीको नयाँ दृष्टिकोण

सोफी अहिले त्यस्तो दार्शनिकको विचारसँग भेटिन्छे, जसको दृष्टिकोण एकदमै यथार्थवादी छ– जोन लक। अल्बर्टोले लेखेको चिठीमा लेखिएको छ, लकले दर्शनलाई नयाँ बाटोमा मोडिदिए– जसमा अनुभूति र अवलोकनलाई ज्ञानको मुख्य स्रोत मानिएको थियो।

लकलाई आधुनिक अनुभववाद (Empiricism) को प्रारम्भिक स्तम्भ मानिन्छ। उसको दाबी थियो: मानिसको मस्तिष्क जन्मँदा पूर्णतया खाली हुन्छ, एउटा ‘Tabula Rasa’– शुद्ध, कोरेकोर नभएको पाटीजस्तै। सोफीलाई यो विचार एकदमै रोचक लाग्छ– हामी जे-कसै कुरा जान्दछौँ, त्यो सबै अनुभवकै माध्यमबाट आउँछ; कुनै पनि विचार पहिलेबाट हाम्रो दिमागमा हुँदैन।

यस सोचले डिकार्टको "जन्मजात विचार" को तर्कलाई चुनौती दिन्छ। लकका अनुसार, कुनै पनि ज्ञान जन्मदेखि हामीसँग हुँदैन। हामी ज्ञानलाई सिक्छौँ– अनुभव गर्दै, बुझ्दै, सोच्दै।

लक भन्छ, हामी अनुभवका दुई माध्यमबाट सिक्छौँ– एक, बाहिरी संसारबाट, जसलाई इन्द्रियहरू जस्तै हेर्नु, सुन्नु, छुनु आदिले ग्रहण गर्छन्। अर्को, हाम्रो आफ्नै मस्तिष्कभित्रको विचार र आत्मचिन्तनबाट।

यी माध्यमहरूले निर्माण गर्ने विचारहरू पनि दुई थरिका हुन्छन्: पहिला, सरल विचार– जसलाई हामी प्रत्यक्ष अनुभवबाट प्राप्त गर्छौँ, जस्तै कुनै रंग, स्वाद, वा गन्ध।र दोस्रो, जटिल विचार– जसलाई हामी ती सरल विचारहरूलाई संयोजन गरेर बनाउँछौँ, जस्तै कुनै वस्तुको अवधारणा वा नीति।

लकले केवल ज्ञानकै कुरा गरेन; उसले समाज र राजनीतिका सन्दर्भमा पनि गहन विचार प्रस्तुत गर्‍यो। उसको तर्क थियो– हरेक व्यक्तिसँग केही प्राकृतिक अधिकारहरू हुन्छन्: जीवन, स्वतन्त्रता, र सम्पत्ति।

यति बुझ्दा-बुझ्दै, सोफीलाई लाग्छ– लकको सोच एकदमै स्पष्ट छ। यदि कुनै कुरा अनुभव गरिएको छैन भने, त्यसबारे केही पनि थाहा पाउन सकिँदैन। यथार्थ बुझ्नका लागि सोच मात्रै होइन, अनुभव जरुरी हुन्छ– यो सोच अब उसलाई गहिरो लाग्न थाल्छ।

तर लकले केवल ज्ञानकै कुरा गरेन; उसले समाज र राजनीतिका सन्दर्भमा पनि गहन विचार प्रस्तुत गर्‍यो। उसको तर्क थियो– हरेक व्यक्तिसँग केही प्राकृतिक अधिकारहरू हुन्छन्: जीवन, स्वतन्त्रता, र सम्पत्ति। र यिनको रक्षा गर्नु नै सरकारको मुख्य जिम्मेवारी हो।

सोफीलाई लाग्छ– लकका यी विचारहरू आफ्ना समयभन्दा निकै अगाडि थिए। यिनैले पछि प्रजातन्त्र, मानव अधिकार, र व्यक्तिगत स्वतन्त्रता जस्ता आन्दोलनहरूलाई उर्जा दिए।

लकका शब्दहरूमा सोफीले स्वतन्त्रता, तर्क, र समानताको प्रतिध्वनि सुन्छे। अब उसले दर्शनलाई केवल सैद्धान्तिक अभ्यास होइन, एक समाज परिवर्तनको आधार जस्तो देख्न थाल्छे।

उसको सोच झन् व्यावहारिक हुँदै गएको छ। दर्शन पढ्नुसँगै, उसले आफ्ना अनुभवहरूमाथि पनि गम्भीर ढंगले विचार गर्न थाल्छे। संसार बुझ्ने उसको तरिका अब केवल किताबको पाना होइन– उसकै अनुभव बनेको छ।

ह्यूमसँगको साक्षात्कार: अनुभव, संशय र आत्मपरीक्षणको सुरुवात

सोफी अब त्यस्तो एक दार्शनिकको विचारसँग साक्षात्कार गर्छे, जसले मानवीय चेतना, अनुभूति र ज्ञानका विषयमा निकै गहिरो, आलोचनात्मक दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेका थिए– डेविड ह्यूम। अल्बर्टोबाट आएको पत्रमार्फत सोफीलाई थाहा हुन्छ कि ह्यूम स्कटल्याण्डका दार्शनिक थिए, जसले empiricism अर्थात् अनुभववादी चिन्तनलाई अगाडि बढाए, तर त्यसका सीमाहरू पनि देखाउन चुक्दैनन्।

ह्यूमको विचारमा, हामीलाई प्राप्त सम्पूर्ण ज्ञान अन्ततः अनुभवमा आधारित हुन्छ। आँखाले देखिने, कानले सुन्ने, छालाले छुने– त्यस्ता प्रत्यक्ष अनुभवबिनाका कुराहरूमा अडिग भएर विश्वास गर्नु, उनको नजरमा, तर्कविहीन हो। यदि कुनै कुरा हामीले प्रत्यक्ष रूपमा अनुभूत गर्न सक्दैनौं भने त्यसलाई सत्य ठान्नु हठवाद हो।

हामी प्राय: भन्छौं– ‘आगोले पोले’, अर्थात् आगो नै कारण हो। तर ह्यूम भन्छन्, हामीले केवल घटनाहरूको निरन्तरता देखेका छौं; वास्तविक 'कारण' देखेका छैनौं।

विशेषगरी कारण र परिणामको सम्बन्धबारे ह्यूमले उठाएका प्रश्नहरू सोफीलाई झस्काउने खालका लाग्छन्। हामी प्राय: भन्छौं– ‘आगोले पोले’, अर्थात् आगो नै कारण हो। तर ह्यूम भन्छन्, हामीले केवल घटनाहरूको निरन्तरता देखेका छौं; वास्तविक 'कारण' देखेका छैनौं। आगोको पछि पोल्ने घटना आयो भन्ने तथ्यलाई हामीले कारण-परिणामको सम्बन्ध ठानेका हौं– त्यो हाम्रो बानी हो, वैज्ञानिक निस्कर्ष होइन।

ह्यूम केवल अनुभवका पक्षधर थिएनन्; उनले मानवीय निर्णय क्षमताबारे पनि अनौठो तर सत्यजस्तो लाग्ने कुरा गरे। मानिसहरूले निर्णय तर्कको आधारमा गर्छन् भन्ने सामान्य धारणा उनले अस्वीकार गरे।

यो विचार सोफीलाई केही असहज लाग्छ। यदि ह्यूमको तर्क मान्ने हो भने, प्रकृतिका नियमहरू, जसलाई हामी अडिग सत्य ठान्छौं, ती पनि केवल अनुभवको दोहोरो दोहोराइ हो– पूर्ण सुनिश्चितता होइन। अनि धर्मको विषयमा त झनै ह्यूम कठोर देखिन्छन्। चमत्कारहरूमा विश्वास गर्नु उनले अवैज्ञानिक ठहर्याए, किनभने ती घटनाहरू सामान्य अनुभवको बिरुद्धमा पर्छन्। यहाँ सोफी बुझ्छे– ह्यूम कुनै पनि विश्वासलाई केवल त्यसको लोकप्रियताले होइन, त्यसमा रहेको प्रमाण र तर्कको आधारमा मूल्याङ्कन गर्थे। उनी कठोर थिए, तर इमानदार।

तर ह्यूम केवल अनुभवका पक्षधर थिएनन्; उनले मानवीय निर्णय क्षमताबारे पनि अनौठो तर सत्यजस्तो लाग्ने कुरा गरे। मानिसहरूले निर्णय तर्कको आधारमा गर्छन् भन्ने सामान्य धारणा उनले अस्वीकार गरे। तर्कभन्दा पनि भावना, चाहना, बानी– यिनै हाम्रो निर्णयको मूल स्रोत हुन्, उनी भन्छन्। अनि यहींबाट ह्यूमको सोचले मनोविज्ञानमा गहिरो प्रभाव पार्छ।

सोफी अब आफैँलाई फर्केर हेर्न थाल्छे। उसलाई लाग्छ– के म पनि केवल बानीको कारण केही मानिरहेकी छु? के मेरा निर्णय तर्कभन्दा पनि भावनाको परिणाम हुन्? यस प्रश्नहरूले उसलाई आन्तरिक रूपमा झस्काउँछन्।

तर आशंका आफैँमा नकारात्मक होइन भन्ने ह्यूमको दृष्टिकोण सोफीमा असर गर्न थाल्छ। किनभने शङ्का, संशय र आत्मपरीक्षणले नै स्पष्टता जन्माउँछ। दर्शन उसलाई अब ऐनाजस्तै लाग्न थाल्छ– जसमा ऊ आफैँलाई, आफ्ना सोच र विश्वासहरूलाई नङ्ग्याएर देख्न सक्छे।

चेतनाको आँखाबाट हेर्ने संसार : बर्कलीको दृष्टि र सोफीको संशय

अब सोफीले चिनेको नयाँ दार्शनिक हुन्– जोर्ज बर्कली, एक यस्ता चिन्तक जसले यथार्थको परिभाषा नै उल्ट्याइदिए। उनी आयरिश मूलका थिए र उनका विचार यति अनौठा थिए कि सोफी अचम्ममा पर्छे। अल्बर्टोले पठाएको पत्रमार्फत उसले थाहा पाउँछ– बर्कलीका अनुसार भौतिक संसार आफैंमा स्वतन्त्र रूपमा अस्तित्वमा हुँदैन। कुनै पनि वस्तु त्यतिबेला मात्र हुन्छ जब कसैले त्यसलाई अनुभव गरिरहेको हुन्छ।

बर्कलीको प्रसिद्ध भनाइ हो– "To be is to be perceived"। अर्थात्, कुनै वस्तु अस्तित्वमा छ भन्ने कुरा त्यतिखेर मात्र भन्न सकिन्छ जब कसैले त्यसलाई देखेको, सुनेको वा अनुभूत गरेको हुन्छ।

यो सोच सोफीका लागि निकै अन्यौलपूर्ण लाग्छ। ऊ सोच्न थाल्छे– यदि ऊ आफ्नो कोठाबाट बाहिर निस्कन्छे भने, त्यो कोठा साँच्चै नै हराउँछ त? अस्तित्वमै रहँदैन त? यस्तो शंका स्वाभाविक थियो, तर अल्बर्टो उसलाई सावधानीपूर्वक स्पष्ट गर्छ।

बर्कलीको आशय त्यस्तो जादूजस्तो अदृश्य हुनेमा होइन। उनको तर्क थियो– संसार सधैँ एउटा चेतनाले हेरिरहेको हुन्छ, जसका लागि उनले त्यो चेतनालाई ईश्वर भने। त्यसैले, वस्तुहरू हाम्रो आँखाबाट ओझेल परे पनि, ती हराउँदैनन्– किनभने ईश्वर सधैं हेरिरहनुहुन्छ।

सोफी बिस्तारै बुझ्न थाल्छे कि बर्कलीका लागि सारा ब्रह्माण्ड कुनै ठोस पदार्थको सेट होइन, बरु एक प्रकारको आध्यात्मिक अनुभव हो। अर्थात्, संसार यत्तिकै साँच्चो हुन्छ जतिसम्म कुनै चेतनाले त्यसलाई महसुस गरिरहेको छ। यसरी उनको विचारले ‘यथार्थ’ भन्ने कुराको अर्थलाई नै फेरिदिन्छ।

बर्कलीको दर्शनलाई ‘आइडियलिज्म’ भनिन्छ– जहाँ विचारहरू, अनुभूति र चेतनालाई नै यथार्थको आधार मानिन्छ। उनी भन्थे– यदि ईश्वर छैनन् भने, हामी नहेर्दासम्म वस्तुहरू कसरी रहन्छन्? त्यसैले ईश्वरको निरन्तर उपस्थितिलाई उनले संसारको निरन्तर अस्तित्वसँग जोड्छन्।

सोफीका लागि यो सोच बिल्कुल नयाँ थियो– र अलिक अचम्मलाग्दो पनि। उसले यथार्थ सधैं बाहिरी कुरा हो भन्ने सोचेकी थिई। तर अब उसले बुझ्न थाल्छे– यथार्थ भनेको हाम्रो चेतना र अनुभूतिसँग गहिरो रूपले गाँसिएको कुरा हो।

सोफीले बुझ्न थाल्छे– दर्शनशास्त्रको काम केवल उत्तर दिनु मात्र होइन, नयाँ प्रश्नहरू उठाउने हिम्मत दिनु पनि हो।

बर्कलीका विचारले उसलाई गम्भीर सोचमा पार्छन्– के यो संसार, जसलाई ऊ यति ठोस, स्थिर र विश्वसनीय मान्थी, वास्तवमा केवल अनुभूतिमा आधारित कमजोर संरचना मात्र हो? अब ऊ वरिपरिका कुरालाई हेर्ने तरिका नै बदलिन थाल्छे– सबै कुरा रहस्यमय लाग्न थाल्छ, एउटा अनुत्तरित प्रश्नजस्तो।

र अन्ततः, उसले बुझ्न थाल्छे– दर्शनशास्त्रको काम केवल उत्तर दिनु मात्र होइन, नयाँ प्रश्नहरू उठाउने हिम्मत दिनु पनि हो।

अब सोफीको जिज्ञासा उसलाई नयाँ, अनौठो यात्रातर्फ डो-याउन थाल्छ –  एक रहस्यमय स्थान, बियर्कली, जसको अस्तित्व अहिलेसम्म उसले केवल कल्पनामै देखेकी थिई। त्यो स्थान पहिले उसका गुरु अल्बर्टोका पत्रहरूमा मात्र भेटिन्थ्यो –  झल्कोझैँ, विम्बझैँ। तर अहिले, सोफी आफैँ त्यहाँ पुग्न लागेकी छे।

एक विशेष निमन्त्रणा उसले प्राप्त गर्छे –  त्यो घर हेर्न, जहाँ दर्शनशास्त्रका पाठहरू केवल सिद्धान्त नभई जीवन्त रूपमा प्रकट हुँदैछन्।

उत्साहित त छे नै, तर एक किसिमको अनिश्चित डरले पनि छोपेको छ सोफीलाई। कारण? अब उसले महसुस गर्न थालेकी छे कि उसको वरपरको संसार सामान्य छैन –  केही कुरा चुकिरहेको, अथवा अलिकति बाङ्गिएको छ।

जब ऊ बियर्कली पुग्छे, त्यो दृश्य बिल्कुल कल्पना बाहिरको हुन्छ –  शान्त, सुन्दर, तर कताकता रहस्यले भरिएको। एक पुरानो, जादुमय म्यान्सन –  जहाँ हावा आफैंले कथा बुनिरहेजस्तो लाग्छ।

भित्र पस्नेबित्तिकै, त्यो घरको वातावरणले उसलाई अचम्मित पार्छ।
सबै कुरा यति कथात्मक लाग्छ कि मानौँ ऊ कुनै उपन्यासभित्र पसिसकेकी हो। त्यहाँ अनौठा वस्तुहरू छन्, आवाजहरू छन्, दृष्टिहरू छन् –  जुन बदलिरहन्छन्, हल्का फुसफुसजस्ता लाग्छन्, अनि कहिलेकाहीँ त यथार्थभन्दा परको जस्तो महसुस हुन्छ।

बियर्कली भौगोलिक ठाउँ होइन, चिन्तनको प्लेटफर्म हो। एक यस्तो स्थान जहाँ विचारहरू केवल पढिँदैनन्, जिउँदै छन्।

यही बेला, अल्बर्टो देखा पर्छ। उसले सोफीलाई एउटा नयाँ दृष्टिकोण दिन्छ –  बियर्कली भौगोलिक ठाउँ होइन, चिन्तनको प्लेटफर्म हो। एक यस्तो स्थान जहाँ विचारहरू केवल पढिँदैनन्, जिउँदै छन्।

अल्बर्टो स्पष्ट पार्छ –  यो घर कल्पनाको एउटा सीमा हो, जहाँ सोचका आकृति गहिरिन थाल्छन्। यहाँ आइपुगेपछि, सोफी बुझ्न थाल्छे कि उसका आफ्नै प्रश्नहरू, आश्चर्यहरू, र कल्पनाहरू मिलेर एउटा नयाँ वास्तविकता बुनिँदैछ।

तर कुरा यतिमा रोकिँदैन।जति ऊ यस रहस्यमय घरमा रमाउँछे, उति ऊ सोच्न थाल्छे –  के ऊ आफैँ पनि कुनै अरूको लेखिएको कथाको पात्र हो त? के अल्बर्टो पनि केवल एउटा विम्ब हो, एउटा दार्शनिक संरचनाभित्रको खेलौना?

सोफीलाई महसुस हुन थाल्छ कि ऊ अब एउटा अदृश्य सीमाको छेउमा उभिएकी छे –  एकतर्फ यथार्थ, र अर्कोतर्फ कल्पना। तर त्यो कल्पना केवल फान्तासी होइन; त्यो दर्शनको संसार हो –  जहाँ विचारहरूले संसार बनाउँछन्।

अल्बर्टो भन्छ –  बियर्कली एउटा प्लेटफर्म हो जहाँ दार्शनिक प्रयोगहरू केवल शाब्दिक होइनन्, अनुभवमै जिउँछन्।

त्यस क्षणदेखि, सोफीको यात्राले नयाँ अर्थ लिन्छ। यो अब केवल ज्ञान प्राप्तिको यात्रा होइन। यो खोज हो –  आफू के हो भन्ने प्रश्नको, अस्तित्वको गहिरो तहमा पस्ने प्रयासको।

अब सोफी केवल दर्शनको विद्यार्थी छैन –  ऊ आफैँ दर्शन बन्न थालेकी छे।

यस अध्यायले एउटा महत्वपूर्ण मोडको सङ्केत गर्छ: अब सोफीको संसार परिवर्तन हुँदैछ –  र उसको कथा पनि।

सोफी र ज्ञानको युग

अब सोफी एउटा नयाँ युगमा प्रवेश गर्छे– ‘इनलाइटनमेन्ट’ अर्थात् ज्ञानको युग। यो कुनै एकल घटना थिएन; बरु, १७औँ र १८औँ शताब्दीको युरोपमा फैलिएको यस्तो बौद्धिक आन्दोलन थियो जसले मानव इतिहासमै एउटा गहिरो मोड ल्यायो। यो समय तर्क, विज्ञान, स्वतन्त्रता र मानव अधिकारप्रतिको नयाँ चेतनाले भरिएको थियो।

अल्बर्टो सोफीलाई सम्झाउँछ– इनलाइटनमेन्ट त्यस्तो विचारधारा हो जसले पुराना मान्यताहरू, धार्मिक कट्टरता, र निरंकुश सत्तालाई खुला चुनौती दियो। मानिसले सत्य पत्ता लगाउन आफूभित्रकै बुद्धि र अनुभवलाई प्रयोग गर्न सक्छ भन्ने सोच यस युगको मूल आत्मा थियो। अन्धविश्वास र अज्ञानी विश्वासहरू अब प्रश्नको केन्द्रमा ल्याइएका थिए।

रूसोले भनेका थिए, "मानिस जन्मजात स्वतन्त्र हुन्छ, तर समाजले उसलाई साङ्ग्लोमा बाँध्छ।" यही धारणा पछि लोकतान्त्रिक विचारधाराको मेरुदण्ड बन्यो।

यस बौद्धिक क्रान्तिमा वाल्टेयर, रूसो र मोन्तेस्क्यूजस्ता चिन्तकहरूको विचार प्रमुख थिए। ती सबैले एउटा नयाँ प्रकारको समाजको कल्पना गरे– जहाँ अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता, न्याय र समानता सबै नागरिकको अधिकार होस्।

रूसोले भनेका थिए, "मानिस जन्मजात स्वतन्त्र हुन्छ, तर समाजले उसलाई साङ्ग्लोमा बाँध्छ।" यही धारणा पछि लोकतान्त्रिक विचारधाराको मेरुदण्ड बन्यो। सोफी बुझ्न थाल्छे कि इनलाइटनमेन्टले केवल राजनीति होइन, शिक्षा, विज्ञान र साहित्यलाई समेत नयाँ जीवन दिएर पुनः परिभाषित गर्‍यो।

न्यूटनका खोजहरूले ब्रह्माण्डलाई यान्त्रिक नियमहरूमा चल्ने संरचना भनेर बुझ्न सकिने देखाए– जसले वैज्ञानिक सोच र तर्कलाई थप विश्वासिलो बनायो। यसरी, संसार अब चमत्कार होइन, कारण र परिणामको शृंखलामा जोडिएको एउटा अनुशासित संरचना जस्तो देखिन थाल्यो।

तर सोफीलाई यस सोचले नयाँ प्रश्नहरू पनि दिँछ– के विज्ञान र धर्म सधैं टकराइरहने हुन्? के तर्कले सबै कुरा बुझ्न सक्दछ? इनलाइटनमेन्टले सोच्न र प्रश्न गर्न त प्रेरणा दियो, तर यसले केही गहिरा द्वन्द्वहरू पनि जन्मायो, जसले अझै पनि मानव समाजमा असर पारिरहेको छ।

अल्बर्टो भन्छ– इनलाइटनमेन्टको प्रभावले नै अमेरिकी क्रान्ति र फ्रेन्च क्रान्ति जस्ता ऐतिहासिक आन्दोलनहरू सम्भव भए। यी आन्दोलनहरूले निरंकुशता विरुद्ध आम मानिसको आवाज बनेर सामाजिक न्याय र नागरिक स्वतन्त्रताको माग उठाए।

अब सोफी आफैँलाई त्यो परम्पराको हिस्सा ठान्न थाल्छे– जहाँ सोच्न पाउने स्वतन्त्रता सबैभन्दा ठूलो शक्ति मानिन्छ। उसले बुझ्छे, समाज बदल्ने शक्ति हाम्रै सोच, तर्क र प्रश्नमा निहित छ।

इनलाइटनमेन्टको प्रभावले नै अमेरिकी क्रान्ति र फ्रेन्च क्रान्ति जस्ता ऐतिहासिक आन्दोलनहरू सम्भव भए। यी आन्दोलनहरूले निरंकुशता विरुद्ध आम मानिसको आवाज बनेर सामाजिक न्याय र नागरिक स्वतन्त्रताको माग उठाए।

यो अध्याय सोफीलाई एउटा महत्वपूर्ण पाठ सिकाउँछ– युग बदल्ने विचारहरू प्रायः त्यही बेला जन्मिन्छन्, जब हामी डरलाई पन्छाएर प्रश्न गर्न हिम्मत गर्छौं। र प्रश्नहरू– सही ढंगले उठाइए भने– त्यो क्रान्तिको बीउ बन्न सक्छ।

इम्यानुएल कान्ट र सोचको नयाँ धरातल

अब सोफी यस्तो दार्शनिकसँग भेट्ने तयारीमा छे, जसले दर्शनशास्त्रको दिशा नै बदलिदिएको थियो। उसको नाम हो– इम्यानुएल कान्ट। अल्बर्टोले उसलाई सम्झाउँछ कि कान्टले दर्शनमा चलेका दुई प्रमुख धाराहरू– र्‍यासनालिज्म (तर्कवाद) र एम्पिरिसिज्म (अनुभववाद)– बीचको दूरीलाई पुलजस्तो समेट्ने प्रयास गरे।

सोफीलाई सुरुमा कान्टको विचारधारा केही गह्रौं लाग्छ। शब्दहरू गम्भीर छन्, तर अल्बर्टोले कुरा सहज पार्छ– "कान्टको विश्वास थियो कि ज्ञान न त केवल तर्कबाट आउँछ, न केवल इन्द्रियअनुभवबाट। दुबैको मेल जरुरी छ।"

हामीले संसारलाई जसरी बुझ्छौं, त्यो केवल आँखाले देख्ने कुरा होइन। त्यो अनुभव हाम्रो मस्तिष्कले कसरी संरचना गर्छ भन्ने कुरामा पनि निर्भर हुन्छ। कान्टका अनुसार, मस्तिष्क निष्क्रिय sponge होइन– यो सक्रिय रूपमा अनुभवलाई वर्गीकरण गर्छ, रूप दिन्छ, अर्थ बनाउँछ।

यो कुरा सोफीका लागि नयाँ हुन्छ– कि बाहिरी संसार जसरी हामी देख्छौं, त्यो वस्तुहरूको शुद्ध वास्तविकता होइन। त्यो त हाम्रो धारणा प्रणाली (perceptual system) ले निर्माण गरेको एक संस्करण हो।

कान्टले यसलाई दुई भागमा बाँडे– "थिङ इन इटसेल्फ" (वास्तविक वस्तु जस्तो त्यो स्वयंमा छ) र "थिङ एस इट अपियर्स" (जस्तो त्यो हामीलाई देखिन्छ)। उसले भन्यो, "हामीले कुनै पनि चीजलाई त्यो जस्तो त्यो वास्तवमा छ भन्ने स्थितिमा कहिल्यै जान्न सक्दैनौं। हामी केवल त्यो जस्तो त्यो हामीलाई देखिन्छ, त्यही रूपमा बुझ्न सक्छौं।"

सोफी अब सोच्न थाल्छे– "मेरो बुझाइ कति सीमित होला त?" उसले महसुस गर्न थाल्छे कि ज्ञान भन्ने कुरा केवल बाहिरी तथ्य होइन, भित्रैको प्रक्रियासँग पनि गहिरो रूपले जोडिएको छ।

तर कान्ट यति मात्रमा रोकिएनन्। उनले नैतिकताको क्षेत्रमा पनि दर्शनको नयाँ आधार खडा गरे।

अल्बर्टो बताउँछ– कान्टको सबैभन्दा चर्चित नैतिक अवधारणा हो "Categorical Imperative"। यसको अर्थ के भने, "हामीले त्यसरी नै व्यवहार गर्नुपर्छ, जसरी चाहन्छौं कि सबैले व्यवहार गरून्।"

यो सोच स्वार्थ वा लोभमा आधारित छैन। बरु, त्यसले यस्तो नैतिक नियमको खोज गर्छ जुन सर्वत्र लागू हुनसक्छ। यसमा बाह्य नियन्त्रणभन्दा बढी, अन्तरआत्माको दिशानिर्देश महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

कान्टले इनलाइटनमेन्ट– अर्थात् ज्ञानको युग– को परिभाषा यसरी दिएका थिए: “मानवले आफैंमाथि थोपिएको अपरिपक्व अवस्थाबाट मुक्त हुने प्रक्रिया।” जब मानिस अरूको भरमा होइन, आफैँ सोच्न थाल्छ– त्यतिबेला ऊ साँच्चिकै स्वतन्त्र बन्छ।

 

सोफीलाई यो कुरा निकै सशक्त लाग्छ– कि हरेक व्यक्तिको भित्र एउटा नैतिक कम्पास हुन्छ। यदि हामी आफैँसँग इमानदार छौं भने, के ठीक हो भन्ने कुरा थाहा पाउन हामीलाई अरूको आदेश चाहिंदैन।

कान्टले इनलाइटनमेन्ट– अर्थात् ज्ञानको युग– को परिभाषा यसरी दिएका थिए: “मानवले आफैंमाथि थोपिएको अपरिपक्व अवस्थाबाट मुक्त हुने प्रक्रिया।” जब मानिस अरूको भरमा होइन, आफैँ सोच्न थाल्छ– त्यतिबेला ऊ साँच्चिकै स्वतन्त्र बन्छ।

यो विचारले सोफीलाई गहिरो रूपमा छुन्छ। अब ऊ दर्शनशास्त्रलाई केवल ज्ञानको साधनका रूपमा होइन, एक जिम्मेवारीको स्रोतका रूपमा पनि हेर्न थाल्छे। सोच्ने स्वतन्त्रता, प्रश्न गर्ने हिम्मत, र नैतिक निर्णय गर्ने आत्मबल– यी सबै उसलाई कान्टको दर्शनमार्फत अझ गहिरो रूपमा अनुभूत हुन थाल्छन्।

सोफीको संसार: भावना र कल्पनाले भरिएको एउटा नयाँ मोड

एनलाइटनमेन्टको युग पार गरेपछि सोफी अब एउटा बिलकुलै नयाँ संसारमा प्रवेश गर्छे– जहाँ तर्क र विज्ञानको ठाउँमा भावना र कल्पनाको गहिरो महत्त्व छ। अल्बर्टो उसलाई भन्छ– यो नयाँ युगलाई रोमान्टिसिज्म भनिन्छ। यहाँ मान्छेले मुटुले देख्न थालेका छन्, आँखाले मात्रै होइन। जहाँ एकातिर अघिल्लो युगले नियम, विज्ञान, र गणनालाई सत्यको प्रमुख स्रोत मानेको थियो, त्यहीँ रोमान्टिक चिन्तकहरूले भने– कविता, प्रकृति, र बाल्यकालका स्वप्नहरू पनि सत्यका ढोका हुन सक्छन्।

सोफी चकित हुन्छे। अहिलेसम्म ऊ सोचिरहेकी थिई कि संसार बुझ्न तर्क चाहिन्छ, प्रमाण चाहिन्छ। तर अब उसलाई थाहा हुन्छ– कहिलेकाहीँ सत्य अनुभूतिमा लुकेको हुन्छ, जुन न त नापिन्छ, न त तोलिन्छ।

रोमान्टिसिज्मका चिन्तकहरूजस्तै विलियम वर्ड्सवर्थ र शेलीका कविहरूले यस्तै अनुभूतिहरूलाई कविता बनाए। तिनका शब्दहरूमा प्रकृति केवल पृष्ठभूमि होइन, ब्रह्माण्डसँगको गहिरो सम्बन्धको झल्को थियो। उनीहरूले मान्थे– बाल्यकालका सपना, स्वतःस्फूर्त भावना, र अनियन्त्रित कल्पनामा एक किसिमको पवित्रता हुन्छ, जुन वयस्क संसारले बिर्सँदै गएको छ।

सोफीले पहिलोपटक बुझेकी थिई– दार्शनिक चिन्तन भन्ने कुरा केवल सुक्खा बहस होइन, त्यो त आत्माको अनुभूतिसँग पनि गासिएको हुन्छ।

अल्बर्टोले देखाउँछ– रोमान्टिसिज्म केवल साहित्यमा सीमित थिएन। चित्रकला, संगीत, दर्शन, राजनीतिसम्म यसको प्रभाव फैलिएको थियो। सोफीले पहिलोपटक बुझेकी थिई– दार्शनिक चिन्तन भन्ने कुरा केवल सुक्खा बहस होइन, त्यो त आत्माको अनुभूतिसँग पनि गासिएको हुन्छ। ऊ भन्छे– "जब म सूर्यास्त हेर्छु, जब कुनै कविता मनभित्र गुञ्जन्छ, म सत्यको कुनै अर्को रूपसँग जुधिरहेको हुन्छु।"

त्यो युगका चिन्तकहरूको विश्वास थियो– हरेक व्यक्तिमा एउटा कलाकार लुकेको हुन्छ, एउटा सर्जक, जसले आफ्नै भित्री कल्पनाबाट संसार पुनःनिर्माण गर्न सक्छ। सोफी यो सोचले उत्साहित हुन्छे। ऊ आफूभित्र पनि त्यस्तै कुनै शक्ति लुकेको महसुस गर्न थाल्छे। अब दर्शन उसलाई शुष्क किताबी कुरा होइन लाग्न थाल्छ– यो त एउटा अनुभव हो, जीवनलाई गहिरो तरिकाले महसुस गर्ने यात्रा।

अल्बर्टो भन्छ– रोमान्टिसिज्मकै भावनात्मक परम्पराबाट पछि आएर एक्जिस्टेन्सियलिज्म जन्मिएको हो, जसले व्यक्तिगत अनुभवलाई केन्द्रमा राख्छ। यसपछि सोफीको यात्रा अझ निजी हुन्छ। ऊ अब केवल दार्शनिक सिद्धान्त पढ्ने विद्यार्थी होइन– ऊ अब एक युगपारि खोजी गर्ने यात्रु हो। उसको आँखा मात्र होइन, अब मुटु पनि सोध्न थालेको छ– "जीवन के हो?"

अन्ततः सोफी बुझ्छे– ज्ञान सधैं मस्तिष्कबाट आउँदैन। कहिलेकाहीँ त्यो मनको गहिरो तरंगबाट फुल्छ, जहाँ तर्कले होइन, अनुभूतिले नै उत्तर दिन थाल्छ।

हेगेलको संसार: द्वन्द्व, परिवर्तन र ऐतिहासिक चेतना

अब सोफी भेट गर्न गइरहेकी छे– एउटा यस्तो दार्शनिकसँग जसले इतिहासलाई केवल भूतकालको कथाजस्तो होइन, निरन्तर बहने नदीजस्तो हेरे। उनको नाम थियो ग्योरग विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल। अल्बर्टो भन्छ– हेगेलका लागि संसार कुनै स्थिर वस्तु होइन; यो त सधैं बदलिँदो छ, निरन्तर गति र रुपान्तरणमा।

तर त्यो परिवर्तन कुनै एक जनाको सोच वा एकैपल्ट आएको नयाँ विचारले मात्र सम्भव हुँदैन। त्यो त सम्पूर्ण प्रक्रियाबाट आउँछ– एउटा गहिरो अन्तर्क्रिया, जसलाई हेगेलले ‘dialectical process’ भनेका छन्। यसको सार यस्तो छ: एउटा विचार (थीसिस) आइहाल्छ। त्यसको ठीक उल्टो धारणा (एण्टिथीसिस) जन्मिन्छ। अनि यी दुईको टकरावबाट उदाउँछ– नयाँ स्तरको सोच, नयाँ समझ– सिन्थेसिस।

यो सुनिरहँदा, सोफी अचम्मित हुन्छे। उसलाई लाग्छ– यो त केवल दार्शनिक खेल होइन, इतिहास बुझ्ने कुञ्जी हो। जब अल्बर्टो बताउँछ– जसरी इनलाइटनमेन्टको तर्कवादी विचारलाई रोमान्टिसिज्मले भावना र कल्पनाको बलले चुनौती दियो, अनि त्यो टकरावबाट नयाँ सांस्कृतिक युगको जन्म भयो– त्यसले सोफीलाई अझ प्रस्ट्याउँछ।

सोफीले विस्तारै बुझ्न थाल्छे– हेगेलको दृष्टिमा, व्यक्तिहरू कुनै छुट्टै टापुजस्ता छैनन्। हामी सबै एउटै ऐतिहासिक लहरका अंश हौं। हाम्रो पहिचान, हाम्रो सोच– सबै कुरा समाज, समय र इतिहाससँग गाँसिएको छ।

हेगेल भन्छन्– सत्य कुनै निश्चित गन्तव्य होइन, त्यो त यात्रा हो। हरेक द्वन्द्व, हरेक टकराव वास्तवमा विकासको एउटा चरण हो। यसरी हेर्दा, विवाद र मतभेद पनि बेकार होइनन्– त्यो त आवश्यकीय छन्, आवश्यक प्रक्रिया।

सुरुमा अलिक अन्योलमा परेकी सोफीले विस्तारै बुझ्न थाल्छे– हेगेलको दृष्टिमा, व्यक्तिहरू कुनै छुट्टै टापुजस्ता छैनन्। हामी सबै एउटै ऐतिहासिक लहरका अंश हौं। हाम्रो पहिचान, हाम्रो सोच– सबै कुरा समाज, समय र इतिहाससँग गाँसिएको छ। अल्बर्टोले उसलाई सम्झाउँछ– हेगेलका लागि व्यक्ति पनि महत्त्वपूर्ण छन्, तर ती व्यक्तित्व समाजको पृष्ठभूमिबाट अलग भएर होइन, त्यसैमा मिसिएर मात्र पूर्ण रुपमा बुझ्न सकिन्छ।

अर्थात्, मानिसको अस्तित्व व्यक्तिगत मात्र नभई सामूहिक र ऐतिहासिक सन्दर्भमा मात्र सार्थक हुन्छ।

हेगेलको अर्को कथनले सोफीलाई गहिरो रूपमा छोइरहेको छ– “The rational is real, and the real is rational.” अल्बर्टो भन्छ– यसको अर्थ हो, संसारमा जे भइरहेको छ, त्यो सबै कुनै न कुनै तर्कयुक्त क्रम वा प्रक्रियाको हिस्सा हो। केही कुरा हामीलाई अव्यवस्थित लाग्न सक्छ, तर हेगेल भन्छन्– त्यो पनि आफ्नो ठाउँमा अर्थपूर्ण छ।

सोफीलाई लाग्छ– यो विचार एकैपटक सान्त्वनादायक पनि हो, किनभने यसले भन्छ– सबै कुराको कारण र उद्देश्य हुन्छ। तर सँगै यो सोच डर लाग्दो पनि हो, किनभने यसको अर्थ– हामी त्यसबाट उम्कन सक्दैनौं। हामी इतिहासको दर्शक होइनौं– सक्रिय पात्र हौं।

अन्त्यमा, जब अल्बर्टो भन्छ कि हेगेलका विचारहरूले मार्क्स र किरकेगार्डजस्ता भविष्यका चिन्तकहरूलाई गहिरो प्रभाव पारे, सोफीको बुझाइ अझ स्पष्ट हुन्छ। दर्शन अब उसको लागि केवल विचारको खेल होइन– यो त संसार बुझ्ने, र सायद त्यसलाई बदल्ने एउटा बाटो हो।

दर्शनलाई जिउनुपर्ने कुरा मान्ने किरकेगार्ड

अब सोफी एक यस्तो दार्शनिकसँग भेट गर्न गइरहेकी छे, जसलाई सम्पूर्ण दार्शनिक इतिहासमा सबैभन्दा व्यक्तिगत, सबैभन्दा पीडायुक्त अनि सबैभन्दा गहिरो चिन्तक मानिन्छ– सोरेन किरकेगार्ड।

उसका शिक्षक अल्बर्टो बताउँछन् कि किरकेगार्डका लागि दर्शन केवल विचार वा सैद्धान्तिक बहस होइन। उनी दर्शनलाई जिउनुपर्ने कुरा मान्थे। कुनै किताबको पाना होइन, बरु एक व्यक्तिको एक्लो र अन्तर्मनको यात्रा। उनी डेनमार्कका थिए, र आज पनि उनलाई आधुनिक अस्तित्ववाद (existentialism) को पिता भनेर चिनिन्छ।

किरकेगार्डले भनेका थिए– हरेक मानिसले आफ्नै जीवन आफैं रोज्नुपर्छ। तर त्यो रोजाइ सजिलो हुँदैन। त्यो चुनावमा डर हुन्छ, अनिश्चितता हुन्छ, र कहिलेकाहीँ एक्लोपनको गह्रौं अनुभूति पनि।

सोफीलाई यो कुरा साँचो लाग्छ। ऊ आफैं पनि यस्तै भावनाबाट गुज्रिइसकेकी छे– उपेक्षा, प्रश्न, अनि आत्मसंघर्ष।

किरकेगार्डले जीवनलाई तीन चरणमा विभाजन गरेका थिए– एस्थेटिक, एथिकल, र रिलीजियस।

० एस्थेटिक चरणमा मानिस रमाइलो, सौन्दर्य, अनि सुखको खोजीमा लाग्छ। जीवनलाई त्यो क्षणभरि मिठो लाग्ने अनुभवको रूपमा लिन्छ।

० एथिकल चरणमा ऊ जिम्मेवारीलाई चिन्न थाल्छ। 'म के सही गर्छु?' भन्ने प्रश्न उठ्न थाल्छ।

० अनि रिलीजियस चरणमा ऊ आफूभन्दा परको कुनै शक्ति– कुनै परम सत्यतर्फ झुक्न थाल्छ। आफ्नो अस्तित्वलाई समर्पण गर्ने आँट राख्छ।

अल्बर्टो भन्छन्, किरकेगार्डका लागि यो समर्पण सजिलो थिएन। उनी विश्वास गर्थे– हरेक व्यक्तिले "leap of faith" लिनैपर्छ। यस्तो हाम फाल्नु, जहाँ भुइँ देखिँदैन। कुनै प्रमाण हुँदैन, तर हाम फाल्नैपर्ने बाध्यता हुन्छ– अनि त्यो पनि एक्लै।

किरकेगार्डलाई लाग्थ्यो– धर्मले अब व्यक्तिगत अर्थ गुमाइसकेको छ; विश्वास केवल दिनचर्यामा परिणत भएको छ, जहाँ आत्म-संघर्षको ठाउँ नै छैन।

किरकेगार्डको दर्शनमा एक किसिमको चिसो सत्य छ– त्यस्तो पीडा जुन हामी सबैले, कतै न कतै, कहिल्यै न कहिल्यै महसुस गरेका हुन्छौं। उनले सधैं भीडको सोचलाई प्रश्न गरे। संस्थागत धर्म र परम्परागत विश्वासीहरूको विश्वासप्रति उनी गम्भीर सन्देह गर्छन्। उनलाई लाग्थ्यो– धर्मले अब व्यक्तिगत अर्थ गुमाइसकेको छ; विश्वास केवल दिनचर्यामा परिणत भएको छ, जहाँ आत्म-संघर्षको ठाउँ नै छैन।

किरकेगार्डका अनुसार "सत्य भनेको सब्जेक्टिभिटी हो"। यसले अर्थ दिन्छ– साँचो कुरा बाहिर होइन, भित्र हुन्छ। एउटै सत्य सबैका लागि उस्तै नहुन सक्छ, किनभने सबैको जीवन र अनुभूति फरक हुन्छ।

सोफीलाई यो जान्न निकै चाखलाग्दो लाग्छ– कि एक जना दार्शनिक थिए जसले मानिसको अन्तरद्वन्द्वलाई नै जीवनको सबैभन्दा ठूलो यथार्थ ठाने। उनले सिकाए– भीडमा हराउनु भन्दा आफूलाई बुझ्नु ठूलो कुरा हो। आफूले महसुस गरेको सत्यसँग जिउनुपर्छ– चाहे त्यो दु:खद किन नहोस्।

उनले देखाए– कतिपटक उत्तर बाहिर होइन, हाम्रो भित्र लुकेका हुन्छन्। तर ती उत्तरसम्म पुग्न, हामीले एक्लै हिँड्नुपर्छ।

अब सोफी पहिलाभन्दा गहिरो भएकी छे। बुझाइले उचाइ छोएको छ। सायद ऊ केही थाकेजस्ती पनि छे, केही चुप पनि। तर अब ऊ सत्यलाई झन नजिकबाट, अझ इमानदार आँखाले हेर्न थालेकी छे।

वर्ग–संघर्षदेखि वर्ग–विहीनतासम्म: मार्क्सको क्रान्तिकारी कल्पना

अब सोफी त्यस्तो दार्शनिकको चिनारीतर्फ अघि बढिरहेकी छे जसले केवल संसारबारे सोचेन, त्यसलाई परिवर्तन गर्न खोज्यो– कार्ल मार्क्स।

अल्बर्टो उसलाई सम्झाउँछ: मार्क्स हेगेलबाट गहिरो रूपमा प्रभावित थिए। विशेष गरेर एउटा कुरा– इतिहास एक निरन्तर गतिमा रहने प्रक्रिया हो। तर मार्क्सले हेगेलको दृष्टिकोणलाई उल्ट्याए। हेगेलका लागि विचार वा चेतना नै इतिहास चलाउने मूलशक्ति थियो। तर मार्क्सले भने– भौतिक यथार्थ, विशेषतः उत्पादनका साधनहरू, श्रमको स्वरूप, र समाजको आर्थिक संरचनाले नै इतिहासलाई अघि बढाउँछ।

यसरी मार्क्सको दर्शन "भौतिकतावादी" भयो– विचार होइन, जीवनका भौतिक सर्तहरूले समाजलाई रूप दिन्छन्।

मार्क्सले भविष्यवाणी गरेका रहेछन्: एक दिन श्रमिक वर्ग उठ्नेछ, र यस्तो समाज बनाउनेछ जहाँ वर्गीय विभाजन नहोस्, शोषण नहोस्। एक यस्तै समाज जहाँ समान अवसर होस्, जहाँ धनी वा गरिब भन्ने भेदै नहोस्।

मार्क्सले समाजलाई दुई मुख्य वर्गमा बाँडे: एकातिर थिए बुर्जुवा– जसले उत्पादनका साधनहरूमा स्वामित्व राख्थे। अर्कातिर प्रोलितारियत, अर्थात् सर्वहारावर्गहरू– जसको श्रममार्फत पूँजीवादी उत्पादन चक्र चलेको थियो। मार्क्सका लागि इतिहासको कथा यी दुई वर्गबीचको संघर्षको कथा थियो।

जब सोफीले यो सुन्छे, उसलाई अचम्म लाग्छ– मार्क्सले भविष्यवाणी गरेका रहेछन्: एक दिन श्रमिक वर्ग उठ्नेछ, र यस्तो समाज बनाउनेछ जहाँ वर्गीय विभाजन नहोस्, शोषण नहोस्। एक यस्तै समाज जहाँ समान अवसर होस्, जहाँ धनी वा गरिब भन्ने भेदै नहोस्।

मार्क्सले केवल विचार मात्र दिएनन्, मानिसको पीडा बुझ्न खोजे। अनि त्यसको व्यवहारिक समाधान पनि प्रस्तुत गरे।

तर मार्क्सको विचार केवल बराबरीको सपनामा सीमित थिएन। उनले चेतावनी पनि दिएका थिए– जबसम्म मानिसले आफ्नो श्रममा स्वामित्व राख्दैन, ऊ ‘एलिएनेटेड’ महसुस गर्छ। एलियनेसन– जसको अर्थ हो: मानिसलाई आफ्नो श्रम, आफ्नो अस्तित्व, र आफ्नो समाजसँग महसूस हुनु।

सोफीलाई लाग्छ– यही कुरा मार्क्सलाई विशिष्ट बनाउँछ। उनले केवल विचार मात्र दिएनन्, मानिसको पीडा बुझ्न खोजे। अनि त्यसको व्यवहारिक समाधान पनि प्रस्तुत गरे।

अल्बर्टो बताउँछ कि मार्क्सको सोचले धेरै आन्दोलनहरूलाई जन्म दियो– समाजवाद, साम्यवाद, र थुप्रै क्रान्तिहरू। उनका विचारहरूले सिंगो २०औं शताब्दी हल्लायो।

तर साथमा यो पनि सत्य हो– कसैकसैले मार्क्सका नाममा तानाशाही राज्य निर्माण गरे। यस्तो शासन जसले स्वतन्त्रता होइन, नियन्त्रणलाई अघि राख्यो। जुन कुरा आफैंमा मार्क्सको मौलिक दर्शनबाट टाढा थियो।

सोफी यति कुरा बुझ्न थालिसकेकी छे– साँचो दर्शन त्यो हो जसले मानिसलाई सशक्त बनाउँछ, सोच्न उक्साउँछ, र उसलाई आफ्नै समाजसँग गहिरो रूपमा जोड्छ– न कि उसलाई नियन्त्रण गर्छ।

मार्क्सका विचारले उसलाई सिकाउँछ: मानिस केवल सोच्ने होइन, काम गर्ने, सिर्जना गर्ने, र सपना देख्ने प्राणी हो। र यदि उसलाई उपयुक्त अवसर दिइयो भने, उसले आफ्नो जीवन मात्र होइन, सिंगो समाज परिवर्तन गर्न सक्छ।

चार्ल्स डार्विनसँगको भेट: मानिस हुनुको अर्थ फेरिएको क्षण

अब सोफी त्यस्तो व्यक्तित्वसँग परिचित हुँदैछे, जसको सोचले मानिस हुनुको परिभाषा नै फेरिदियो– चार्ल्स डार्विन।

उसका गाइड अल्बर्टो बताउँछ– डार्विन कुनै दार्शनिक थिएनन्, उनी त एक वैज्ञानिक थिए, प्रकृतिको गहिरो अध्येता। तर उनका विचारहरूले दर्शन, धर्म, र सम्पूर्ण मानव चेतनालाई गहिरो रूपमा हल्लाइदिए।

डार्विनले प्रकृतिलाई सूक्ष्म रूपमा अवलोकन गरे। अनेकौं प्रजातिहरूको तुलना गरे। र अन्ततः सन् 1859 मा, उनले On the Origin of Species नामक किताब प्रकाशित गरे– एक यस्तो कृति, जसले संसारको दृष्टिकोण नै बदलिदियो।

त्यस पुस्तकमा उनले एउटा क्रान्तिकारी सिद्धान्त प्रस्तुत गरे– नेचुरल सिलेक्सन, अर्थात् प्राकृतिक छनोट। सबै जीवहरू विस्तारै विकास हुँदै आएका छन्, र ती मात्र बाँच्छन् जसले आफ्नो वातावरणसँग सबभन्दा राम्रो रूपमा आफूलाई अनुकूल बनाउन सक्छन्।

डार्विनको भनाइ यति झट्कादायक थियो कि मानिसहरूले सहजै स्वीकार्न सकेनन्। किनभने त्यसबेलासम्म प्रचलित धारणा यही थियो– मानिसलाई ईश्वरले अरू प्राणीभन्दा पृथक र विशेष रूपमा बनाएका हुन्।

सोफी सुरुमा अलमलिन्छे। तर अल्बर्टोले सरल तरिकाले सम्झाउँछ– जीवन कुनै तात्कालिक चमत्कार होइन, यो त करोडौं वर्षको क्रमिक परिवर्तनको परिणाम हो। सबै जीव, चाहे जति फरक देखिए पनि, एउटै साझा पूर्वजबाट विस्तारै विकसित भएका हुन्।

डार्विनको भनाइ यति झट्कादायक थियो कि मानिसहरूले सहजै स्वीकार्न सकेनन्। किनभने त्यसबेलासम्म प्रचलित धारणा यही थियो– मानिसलाई ईश्वरले अरू प्राणीभन्दा पृथक र विशेष रूपमा बनाएका हुन्।

तर डार्विनले देखाए– मानिस पनि प्रकृतिकै हिस्सा हो। ऊ पनि त्यही जैविक नियममा बाँधिएको छ, जुन अन्य प्राणीहरूमा लागू हुन्छ।

अब सोफी बुझ्न थाल्छे– डार्विनको विचारले केवल जीवविज्ञानमा होइन, धर्मशास्त्र, नैतिकता र मानव पहिचानमै गहिरो असर पारेको छ। यदि प्रकृतिमा कुनै पूर्वनिर्धारित उद्देश्य छैन भने, के हामीले विश्वास गर्दै आएका धेरै मूल्यहरू पनि फेरि सोच्नुपर्ने होइन?

अल्बर्टोले थप्छ– डार्विनको सिद्धान्तले देखायो कि सृष्टिमा कुनै स्थिर डिजाइन छैन। सबै कुरा संयोग र वातावरणसँगको अनुकूलताको नतिजा हो। यति नै हो, तर यही विचारले कैयौं मानिसलाई अस्तित्वको गहिरो संकटमा फ्यालिदियो।

तर विज्ञानको संसारमा भने यसले एउटा नयाँ बौद्धिक क्रान्तिको ढोका खोलेको थियो। सत्य खोज्ने क्रममा यो एउटा साहसी मोड थियो– जहाँ दर्शन र विज्ञान फेरि एकअर्कासँग जुरे।

डार्विनको सिद्धान्तले देखायो कि सृष्टिमा कुनै स्थिर डिजाइन छैन। सबै कुरा संयोग र वातावरणसँगको अनुकूलताको नतिजा हो। यति नै हो, तर यही विचारले कैयौं मानिसलाई अस्तित्वको गहिरो संकटमा फ्यालिदियो।

सोफी सोच्न थाल्छे– यदि मानिस पनि प्रकृतिबाट छुट्टै होइन भने, ऊ प्रकृतिसँग समरस भएर बाँच्नुपर्छ। उसले त्यसलाई शोषण गर्ने होइन, बुझ्ने प्रयास गर्नुपर्छ।

डार्विनको सोचले उसलाई अझ एउटा कुरा सिकाउँछ– परिवर्तन नै जीवनको नियम हो। स्थिरता भ्रम हो। हरेक चीज विस्तारै परिवर्तन हुन्छ, र त्यो परिवर्तन नै जीवनको साँचो चिनारी हो।

अब सोफी आफैलाई एक पृथक प्राणी हैन, प्रकृतिको अविभाज्य हिस्सा ठान्न थाल्छे। उसले हरेक वस्तुलाई, हरेक प्राणीलाई, एउटा लामो, अन्तरसम्बद्ध प्रक्रिया– क्रमिक विकासको हिस्साको रूपमा हेर्न थाल्छे।

र अन्ततः उसले महसुस गर्छे– विज्ञान र दर्शन छुट्टाछुट्टै बाटो होइनन्। दुवैले एउटै प्रश्नको खोजी गर्छन्: हामी को हौं? र यो विशाल ब्रह्माण्डमा हाम्रो स्थान कता छ?

अचेत मनको रहस्य –  फ्रायडसँगको सोफीको भेट

अब सोफीको भेट यस्तो विचारकसँग हुन्छ जसले मानवीय मस्तिष्कको भित्री तहमा गहिरो अन्वेषण गर्ने प्रयास गरेका थिए– सिग्मण्ड फ्रायड।
उसका शिक्षक अल्बर्टो भन्छन्, “फ्रायडले मानिसभित्रको त्यस्तो एउटा लुकेको संसार उजागर गरे जुन हामीलाई प्रायः थाहा हुँदैन– त्यो हो, अचेत मन।”

सोफी अचम्ममा पर्छे– यदि अचेत मन भन्नाले त्यस्तो केही जनाइन्छ जुन उसलाई थाहै छैन भने, त्यसले कसरी उसको विचार र व्यवहारलाई नियन्त्रण गर्न सक्छ?
तर अल्बर्टो उसलाई बुझाउँछ– फ्रायडको विचारमा, हाम्रो मस्तिष्कको ठूलो भाग हामीलाई नै अज्ञात हुन्छ। त्यही अज्ञात मनले हाम्रो डर, इच्छा, सपना र व्यवहारलाई आकार दिन्छ।

त्यो कुरा सोचेर सोफी झस्कन्छे– सायद हरेक मानिसभित्र केही यस्ता गहिरा तहहरू हुन्छन्, जुन ऊ आफैंले पनि पूर्ण रूपमा बुझ्दैन।

मस्तिष्कका तीन तह: ID, Ego, Super-Ego

फ्रायडले मस्तिष्कलाई तीन भागमा वर्गीकृत गरे: आईडी (Id), ईगो (Ego), र सुपर ईगो (Super-ego)। अल्बर्टो भन्छ– आईडी त्यो भाग हो जुन केवल ‘चाहनामा’ बाँच्छ। त्यसलाई भोक लाग्छ, यौन चाहिन्छ, आराम चाहिन्छ– र त्यसले तुरुन्तै सन्तुष्टि खोज्छ।त्यसपछि आउँछ सुपर ईगो, जसले समाजका नियम, नैतिक मूल्य र अनुशासन सिकाउँछ– के राम्रो के नराम्रो भनेर बताउँछ।
र यी दुईको संघर्षबीच हुन्छ ईगो– जो यथार्थसँग जुध्छ र सन्तुलन मिलाउन खोज्छ।

सोफीलाई यो संरचना सुनेर लाग्छ– उसको भित्रै तीन फरक पात्रहरू छन्, र तिनको आपसी टकरावले नै उसलाई ‘ऊ’ बनाएको छ।

फ्रायडको उपचार विधि: साइकोअनालाइसिस

तर फ्रायडको योगदान केवल सिद्धान्तसम्म सीमित थिएन। उनले एउटा उपचार विधि पनि विकास गरे– साइकोअनालाइसिस।
यस प्रक्रियामा उनले बिरामीहरूसँग गहिरो कुराकानी गर्थे, सपनाहरूको व्याख्या गर्थे, र विगतका पीडादायक अनुभवहरू उजागर गर्न खोज्थे– ताकि मानिसहरूले आफ्ना समस्याहरूलाई बुझ्न र चिन्न सकून्।

सोफीलाई यो विधि निकै रोचक लाग्छ– विशेषतः जब उसले सुन्छे कि फ्रायडले सपनालाई “अचेत मनतर्फको शाही बाटो” भनेका थिए। सपना हाम्रो त्यो गुप्त संसार हो, जहाँ लुकेर बसेका भावना, दबाइएका इच्छाहरू र अव्यक्त द्वन्द्वहरू झुल्किन्छन्।

अन्तिम अन्तर्दृष्टि

यद्यपि फ्रायडका विचारहरू सधैं सबैले स्वीकार गरेनन्, धेरै आलोचना र बहस पनि भए।
तर एउटा कुरा भने उनी स्पष्ट पार्छन्– मानिस सतहमै देखिने प्राणी होइन। उसको भित्री भावना, द्वन्द्व र अचेत चाहनाहरूले नै उसको जीवनको दिशा तय गर्छन्।

अहिले सोफी बुझ्न थाल्छे– दर्शन केवल बाह्य संसारको ज्ञान मात्र होइन, आफ्नै भित्री अँध्यारोलाई चिन्ने प्रयास पनि हो।र फ्रायड त्यही अँध्यारोमा पसेर, मानिसको अन्तरतम पक्ष उजागर गर्न खोज्ने साहसी चिन्तक थिए।

 

वर्तमान युगको यात्रा

अब सोफी र उनका गुरु अल्बर्टो त्यो युगतर्फ अघि बढिरहेका छन्, जसलाई उनीहरू “हाम्रो समय” भन्छन्– अर्थात् सोफीको आफ्नै जीवनकालसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित वर्तमान युग।

बीसौं शताब्दीमा दर्शनले नयाँ मोड लियो। अब प्रश्नहरू केवल “संसार के हो?” वा “हामी को हौं?” मा सीमित रहेनन्।

अहिलेसम्म सोफीले जुन-जुन दार्शनिकहरूको विचार अध्ययन गरेकी थिइन्, ती सबै अतीतका सन्दर्भ र ऐतिहासिक परिवेशमा आधारित थिए। तर अब उनी यस्तो दर्शनतर्फ पाइला चाल्दै छिन्, जुन समकालीन संसारलाई प्रतिविम्बित गर्छ– नयाँ र चौंलिएको सोचतर्फ।

बीसौं शताब्दीमा दर्शनले नयाँ मोड लियो। अब प्रश्नहरू केवल “संसार के हो?” वा “हामी को हौं?” मा सीमित रहेनन्। सोचको फलक अझै फैलियो– अब जिज्ञासा यो हुन थाल्यो: “हामीलाई ज्ञान कसरी प्राप्त हुन्छ?”, “भाषा वास्तवमा कसरी कार्य गर्छ?”, “सत्य भन्नाले साँच्चै के जनाउँछ?”

सोफी अब एक्जिस्टेन्सियलिज्म, स्ट्रक्चरलिज्म र पोस्टमोडर्निज्मजस्ता आधुनिक दार्शनिक धाराहरूको साक्षात्कार गर्दैछिन्। यी जटिल विचारहरू अल्बर्टोले उसलाई सहज, बुझ्ने भाषामा व्याख्या गर्छन्।

एक्जिस्टेन्सियलिज्म अनुसार, मानिसको पहिचान जन्मजात तय गरिएको हुँदैन। हामी आफैंले गरेका निर्णय र चयनहरूबाट आफूलाई परिभाषित गर्छौं। अल्बर्टो सम्झाउँछन्– जीन पॉल सार्त्र र अल्बर्ट काम्युजस्ता विचारकहरूले जीवन कहिलेकाहीँ बेमतलब लाग्न सक्छ भन्ने मान्यता प्रस्तुत गरे। तर त्यही अर्थहीनतामध्ये नै हामीले आफ्नो अर्थ आफैं निर्माण गर्नुपर्ने हुन्छ।

यो विचार सोफीलाई गहिरो रूपमा छुन्छ– ऊ आफैं आफ्नै जीवनको लेखिका हो भन्ने बोध उसलाई शक्ति र स्वतन्त्रताको अनुभूति दिलाउँछ।

त्यसपछि ऊ बुझ्न थाल्छे कि दर्शन अब केवल विचारको अभ्यास मात्रै रहेन; अब यो भाषा र यसको संरचना सँग पनि गाँसिएको छ। लुडविग विट्गेन्स्टाइनले भनेका थिए– हाम्रो सोच हाम्रो भाषासँग जोडिएको हुन्छ। हामी त्यही कुरा मात्र सोच्न सक्छौं, जसलाई हामीसँग शब्दमार्फत अभिव्यक्त गर्ने क्षमता हुन्छ।

अझै गहिरो स्तरमा, पोस्टमोडर्न दार्शनिकहरूले ठोस् र पूर्ण सत्यको अवधारणामाथि नै प्रश्न उठाए। उनीहरू भन्छन्– ‘पूर्ण सत्य’ भन्ने कुरा छैन; जुनसुकै सत्य पनि केवल एउटा दृष्टिकोणबाट देखिएको संस्करण मात्र हो।

जसरी प्रत्येक मानिसको आँखाबाट संसार फरक देखिन्छ, त्यसरी नै हरेक संस्कृति, समाज र सन्दर्भले पनि आफ्नै सत्य निर्माण गर्छ।

यी कुरा सोफीलाई सुरुमा अलमल लाग्छ। तर अल्बर्टो उसलाई बुझेको भाषामा व्याख्या गर्छन्– जसरी प्रत्येक मानिसको आँखाबाट संसार फरक देखिन्छ, त्यसरी नै हरेक संस्कृति, समाज र सन्दर्भले पनि आफ्नै सत्य निर्माण गर्छ।

अब सोफी बुझ्न थाल्छे कि दर्शन केवल अमूर्त र गहिरा सोचको अभ्यास मात्र नभई, आजको समाज, मिडिया, र राजनीतिसँग समेत गहिरो रूपमा सम्बन्धित छ।
यी अनुभवहरूले उसको सोचको क्षितिज फराकिलो बनाउँछन्– र उसले आफूलाई अब आधुनिक विश्वकी संवेदनशील र चेतनशील चिन्तकको रूपमा अनुभूत गर्न थाल्छे।

कथाको सीमाभन्दा पर: सोफीको अन्तिम यात्रा

सबै कुरा सपनाजस्तै लाग्छ।सोफीलाई केही क्षण लाग्छ बुझ्न– कि ऊ कुन खालको अनौठो संसारमा आइपुगेकी हो।

एक विचित्र पार्टी भइरहेको छ। त्यहाँ प्लेटो पनि छन्, डेसकार्ट्स पनि, डार्विन पनि छन्, फ्रायड पनि। ती सबै महान दार्शनिकहरू, मानौं कुनै जिउँदो संग्रहालयझैँ, सोफीसँग संवाद गर्न थाल्छन्– उसका आफ्ना मनोभित्रका प्रश्नहरू जस्तै मूर्त रूप लिएका छन्।

बिस्तारै त्यो पार्टी एउटा विचारमञ्चमा परिणत हुन्छ– सोफीका अन्तरद्वन्द्व र दर्शनप्रतिको खोजको जीवन्त रंगमञ्च।तर अल्बर्टो उसलाई सम्झाउँछ– यो सबै वास्तविकता होइन, केवल एउटा रचनात्मक भ्रम हो।हिल्डे नामकी किशोरी र उनका पिता मेजर अल्बर्टको कल्पनाले बुनेको बनावटी संसार हो यो।

त्यहीँ पहिलोपटक, सोफी र अल्बर्टो दुवैले महसुस गर्छन्– उनीहरू आफैँ पनि केवल एउटा कथाका पात्रहरू हुन्।र हामी– पाठकहरू– जुन किताब पढिरहेका छौँ, त्यो पनि त्यही बनावटी कथाजगतको अंश हो।सोफी अब बुझ्न थाल्छे– उसको अस्तित्व, उसका अनुभवहरू, यहाँसम्म कि उसका विद्रोह पनि– सबै कुनै योजनाबद्ध कथानकको अंश रहेछन्।र अब, उसले त्यसै कथाबाट बाहिर निस्कनु छ– स्वतन्त्रता खोज्ने यात्रामा निस्कनु छ।

“हामी कसैको कल्पनाको सिर्जना हौं भने के हामी आफ्नै लागि पृथक यथार्थ निर्माण गर्न सक्दैनौं?”

यहींबाट सुरु हुन्छ उनको अन्तिम मिशन– कथा भित्रको कृत्रिम यथार्थ पार गरेर आफूले आफ्नै यथार्थ सिर्जना गर्ने यात्रा।

अल्बर्टो सोफीसँग गहिरो प्रश्न उठाउँछ: “हामी कसैको कल्पनाको सिर्जना हौं भने के हामी आफ्नै लागि पृथक यथार्थ निर्माण गर्न सक्दैनौं?” यो प्रश्न सोफीको चेतनामा गहिरो तरंग पैदा गर्छ।

बगैँचामा भइरहेको त्यो प्रतीकात्मक पार्टीमा हरेक कुरा– पाहुना, सजावट, संवाद– केही न केही दर्शाइरहेका छन्।यहाँ दर्शन अब केवल ज्ञानको विषय होइन, जीवन्त अनुभव बनिसकेको छ।

सोफी अहिले पूर्ण रूपमा सचेत छ– बौद्धिक रूपमा, भावनात्मक रूपमा र आत्मिक रूपमा।अब उसले महसुस गर्न थालेकी छे– उसका जिज्ञासु प्रश्नहरूले नै उसलाई चेतनशील बनाएका छन्।ऊ अब आफूलाई कुनै कठपुतलीको रूपमा होइन, सोच्न सक्ने स्वतन्त्र अस्तित्वको रूपमा देख्न सक्दछे।

अन्ततः, उसले अल्बर्टोसँग मिलेर निर्णय लिन्छे– कथाभित्रको बनावटी जीवन त्यागेर उनीहरू बाहिर निस्कने छन्, ताकि आफ्नो वास्तविक अस्तित्व र स्वतन्त्रता पत्ता लगाउन सकून्।

अब कथा चरम बिन्दतर्फ– क्लाइम्याक्सतर्फ– बढिरहेको छ।सोफी र अल्बर्टो दुवैले प्रष्ट बुझेका छन्– उनीहरू केवल पात्र हुन्, हिल्डे र उनका पिताको कल्पनाबाट जन्मिएका विचारचित्रहरू।तर अब, उनीहरू तयार छन्– कथाको सिमाना भत्काएर यथार्थको नयाँ द्वार खोल्न।

स्वतन्त्रताको सन्धि : सोफीको संसारको एक निर्णायक मोड

अब सोफी आफ्ना गहिरा प्रश्नहरूको उत्तरको निकै नजिक पुगेकी छे। कथा एक भव्य बगैँचा पार्टीबाट सुरु हुन्छ– तर त्यो केवल रमाइलोको बहानामात्र होइन। त्यो पार्टी, वास्तवमा, सोफीको सम्पूर्ण दार्शनिक यात्राको प्रतीक हो– एक अन्तिम रंगमञ्च, जहाँ कल्पना र यथार्थ एकआपसमा घुलमिल हुन थाल्छन्।

यहाँ सोफीलाई फेरि भेटिन्छ आफ्ना तिनै दार्शनिक पात्रहरूसँग, जो उसले आफ्नो यात्रामा क्रमशः चिनेकी थिई– सबै पात्रहरू जो सुरुदेखि नै केवल उसको कल्पनाको उपज थिए, अब एकैसाथ, एउटै क्षणमा उपस्थित छन्।

यो विशेष पार्टी हिल्डेको पिता, मेजर अल्बर्ट क्नागले सोफीका लागि आयोजना गरेका हुन्। यहाँ सोफीलाई फेरि भेटिन्छ आफ्ना तिनै दार्शनिक पात्रहरूसँग, जो उसले आफ्नो यात्रामा क्रमशः चिनेकी थिई– सबै पात्रहरू जो सुरुदेखि नै केवल उसको कल्पनाको उपज थिए, अब एकैसाथ, एउटै क्षणमा उपस्थित छन्। यथार्थ र कल्पना बीचको पर्खाल धमिलिँदै जान्छ।

‘काउन्टरप्वाइन्ट’ शीर्षक यो अध्यायमा दुई भिन्न संसारहरू एकअर्कामा ठोक्किँदै जान्छन्– एक, सोफीले निर्माण गरेकी विचारको यथार्थ, र अर्को, हिल्डेले बुझेकी बाहिरी वास्तविकता। यहाँबाट कथा केवल एक रहस्यमय घटना– सङ्खलन होइन, एक गम्भीर मानसिक द्वन्द्व बन्न पुग्छ।

अब अल्बर्टो पूर्णतः प्रतिबद्ध छ– उ चाहन्छ सोफीलाई उसले विश्वास गर्दै आएको कृत्रिम संसारबाट मुक्त गराउन। उसले देख्छ, सोफी अब स्वतन्त्र चिन्तन गर्न सक्षम भएकी छे, र त्यो नै उसलाई बाहिर निकाल्ने बाटो हो।

अध्यायमा दर्शनशास्त्र क्रियाशील देखिन्छ। तर्क र कल्पनाको जटिल मिश्रणबीच, अल्बर्टो सोफीलाई सम्झाउँछ– यदि ऊ लगातार सजग रहन्छे, आफ्ना विचारहरू र वरिपरिको संकेतहरूलाई सतर्कतापूर्वक हेरिरहन्छे भने, ऊ कथाको नियन्त्रणबाट उम्कन सक्छे।

तर कथाभित्र अहिले अनौठा घटना हुन थालेका छन्– वस्तुहरू अचानक हराउँछन्, आवाजहरू गुञ्जिन्छन्, समयको गति अनियमित हुन्छ। सोफी बिस्तारै बुझ्न थाल्छे– उ आफ्नै संसारको मालिक होइन। कुनै अदृश्य लेखक, कुनै अर्कै चेतना, उस्को जीवनका पाना पल्टाइरहेको छ।

यही बिन्दुमा सोफी र अल्बर्टोले निर्णय गर्छन्– अब उनीहरू निष्क्रिय पात्र रहने छैनन्। उनीहरूले विद्रोह सुरु गर्छन्– एक विचार– क्रान्ति, जहाँ उनीहरू लेखकको कथा भन्दा बाहिर, आफ्नो इच्छा अनुसार बाँच्न चाहन्छन्।

यसैबीच, हिल्डे आफ्नै बुबाको डायरी पढिरहेकी हुन्छे, र उसले महसुस गर्छे– उसले आफ्नै कल्पनाबाट सिर्जिएका दुई पात्रहरूलाई यति यथार्थ बनाइदिएकी छे कि अब तिनीहरू उस्को नियन्त्रणबाट बाहिर निस्कन खोज्दैछन्। हिलडेभित्र अपराधबोध जन्मिन्छ। ऊ सोफीप्रति सहानुभूति महसुस गर्न थाल्छे– र उसलाई स्वतन्त्रता दिन चाहन्छे।

तर अझै पनि हिलडेको बुबा– सर्जक– त्यो नियन्त्रण त्याग्न तयार छैनन्।

यो अध्याय केवल कथा मात्र होइन– यो दर्शनशास्त्रको जीवन्त प्रयोगशाला हो। यहाँ उभिएका छन् सर्जक र सिर्जना, नियन्त्रण र स्वतन्त्रता, कल्पना र यथार्थ– सबै एक आपसमा लडिरहेका छन्। र यही द्वन्द्वबाट जन्मिन्छ त्यो मोड– जहाँ विचार आफैँ विद्रोह गर्छ, पात्रहरू आफ्नै कथा लेख्न थाल्छन्।

कल्पनाको सीमामा उभिएको कथा

'काउन्टरप्वाइंट'– सङ्गीतमा यो शब्दले दुई पृथक धुनहरूलाई जनाउँछ, जो अलग भएर पनि सँगै गुञ्जिन्छन्, हार्मोनी सिर्जना गर्छन्। यस अध्यायमा पनि यस्तै दुई समानान्तर वास्तविकताहरू एकैसाथ अघि बढ्छन्– कल्पनाको र चेतनाको।

अब सोफी र अल्बर्टो केवल कुनै पुस्तकका पात्र रहँदैनन्। उनीहरू विचारका प्रतिनिधि बन्छन्– त्यस्ता प्रश्नहरूका वाहक, जुन हरेक मानिसको जीवनमा कुनै न कुनैबेला उठ्छ: हामी आफैंलाई नियन्त्रण गर्छौं, या कसैले अरूले?

कथाको केन्द्रीयता अब क्रमशः हिलडेतर्फ सर्छ। उसैको चेतनाबाट जन्मिएको संसारमा, अब ऊ केवल पाठक वा दर्शक मात्र रहँदैन– ऊ हस्तक्षेप गर्न थाल्छे। आफ्नो पिताले लेखेको कथा पढ्दै जाँदा उसमा गहिरो भावुकता जन्मिन्छ। सोफी र अल्बर्टो केवल कथाका पात्र होइनन्– ऊ बुझ्न थाल्छे, उनीहरू सोच्न, महसुस गर्न, र विद्रोह गर्न सक्ने स्वतन्त्र चेतनाहरू हुन्।

हिलडेमा एक किसिमको अपराधबोध पनि उठ्छ– उसले अहिलेसम्म सबै कुरा चुपचाप अवलोकन मात्र गरेकी थिई। अब भने ऊ सोफीको पक्षमा उभिन थाल्छे। उसलाई लाग्छ– पिताले यो कथा रोक्नु हुँदैन। सोफी र अल्बर्टोलाई आफ्नै यात्राको अन्त्यसम्म पुग्न दिनुपर्छ।

हिलडे आफ्ना पिताले लेखेका नोटहरू र पत्रहरू पढ्दै आत्म-अवलोकनको यात्रामा निस्कन्छे। ऊ विगतका क्षणहरूमा फर्किन्छे– सोफीको दार्शनिक यात्रालाई पुनः सम्झन्छे। र उसले महसुस गर्छे– दार्शनिकता भनेको केवल किताबमा लेखिएको ज्ञान होइन।दार्शनिकता भनेको ऐना हो– जहाँ मानिसले आफूलाई भेट्छ।

यो अनुभवसँगै, हिलडे सोफीसँग भावनात्मक रूपमा गाँसिन्छे। उसले आफैंलाई सोध्न थाल्छे– के म पनि केवल कथा भित्रको पात्र हुँ? के मेरो जीवन पनि कसैले लेखेको हो?

यो विचार उसलाई हल्का डर लाग्दो लाग्छ– तर त्यसैगरी रोमाञ्चित पनि बनाउँछ।

हिलडे आफ्ना पितालाई संकेत दिन थाल्छे– अब तपाईंले नियन्त्रण छोड्नुपर्छ। सोफीलाई स्वतन्त्र हुन दिनुपर्छ।

त्यहीँबाट ऊ आफैँ दार्शनिक बन्न थाल्छे। ऊ विचार गर्छे– यदि उसकी कल्पनाबाट सोफी र अल्बर्टो जस्ता जटिल चेतनाहरू जन्मन सक्छन् भने, कल्पना स्वयं पनि त एक किसिमको वास्तविकता हुन सक्छ।

हिलडे आफ्ना पितालाई संकेत दिन थाल्छे– अब तपाईंले नियन्त्रण छोड्नुपर्छ। सोफीलाई स्वतन्त्र हुन दिनुपर्छ। ऊ कथाभित्र नोटहरू छोड्छे, संकेतहरू दिन्छे, र आफ्नै चेतनाबाट नयाँ विचारहरू निर्माण गर्न थाल्छे।

कथा यतिखेर अत्यन्त मेटा बनिसकेको हुन्छ– पाठकले आफैँलाई प्रश्न गर्न थाल्छ:
के म पनि केवल कुनै अदृश्य लेखकको कथा पढिरहेको पात्र त होइन?

हिलडे अब केवल छोरी होइन। ऊ चिन्तक बनेकी छे। उसका भावनाहरू, कल्पनाहरू, र विचारहरूले अब कथालाई नयाँ दिशातर्फ मोडिदिएका छन्।

र अब कथा, यथार्थ, कल्पना र चिन्तनको सबै सीमाहरू तोड्दै, आफ्नो भव्य अन्त्यतर्फ अघि बढ्दैछ।

सोफीको संसारको अन्तिम मोडः एक दार्शनिक उदयको कथा

अब कथा अन्तिम चरणमा प्रवेश गर्छ। ‘द बिग ब्याङ’ अध्यायमा आइपुग्दा, कल्पना र वास्तविकताको सीमारेखा पूर्ण रूपमा मेटिन थाल्छ। सोफी र अल्बर्टो अब त्यो काल्पनिक संसारबाट बाहिर निस्किसकेका छन् –  जुन मेजर नामक पात्रको कल्पनाले निर्माण गरेको थियो। तर त्यसको अर्थ यो होइन कि उनीहरू भौतिक वास्तविकतामा आइपुगेका छन्। बरु, उनीहरू अब त्यस्तो एक ब्रह्माण्डमा छन्, जुन पूर्ण रूपमा कल्पनाबाट बनेको छ –  तर त्यो कल्पना आफैँ एक किसिमको वास्तविकता बनेको छ।

यो एक सपनाजस्तै संसार हो –  जहाँ समय, तर्क, र भौतिक सीमाहरू काम गर्दैनन्। यहाँ विचार नै ऊर्जा हो, सोच नै अस्तित्व हो। यस संसारमा कुनै ठोस रूप छैन; रूखहरू हावामा तैरिरहेका छन्, जनावरहरू अमूर्त आकृतिमा बदलिएका छन्, र समयको अनुभूति अस्पष्ट हुँदै गइसकेको छ।

सोफी बारम्बार प्रश्न गर्छे –  “के हामी अझै पनि कथाभित्र छौं?”

अल्बर्टो उत्तर दिन्छन् –  “सायद हरेक सोच्ने प्राणी कहिल्यै कथाभित्रबाट बाहिर निस्कन सक्दैन।”

अब कथा केवल कथा रहँदैन –  यो एक गहिरो दार्शनिक यात्रा बन्छ। प्लेटोको गुफा सिद्धान्त, कान्टको ‘न्युमेनल वर्ल्ड’ र अस्तित्ववादको स्वतन्त्र इच्छाजस्ता गहिरा अवधारणाहरू एकै ठाउँमा मिसिन्छन्। यस मोडमा ‘वास्तविकता’ भन्नु कल्पनाको प्रक्षेपणजस्तै देखिन्छ –  वा कल्पना नै अन्ततः वास्तविकताको आधार हो भन्ने सन्देश झल्किन्छ।

यसैबीच, हिलडे –  त्यो सृष्टिकर्ता-जस्तै पात्र –  अब मार्गदर्शकको भूमिकामा उभिन्छे। तर यसपटक ऊ नियन्त्रणकारी होइन, पोषण दिने शक्ति हो। उसले आफ्ना पितालाई लेखेको पत्रमा स्पष्ट रूपमा लेख्छे –  “अब सोफी र अल्बर्टोलाई आफ्नै बाटो आफैँ छान्न देऊ।”त्यसैले उनीहरू अब स्वतन्त्र छन् –  कथाबाट मात्र होइन, सर्जकको इच्छा-निर्णयबाट पनि।

‘द बिग ब्याङ’ केवल एक वैज्ञानिक अवधारणा होइन, यो नयाँ ब्रह्माण्डको प्रतीक हो –  जहाँ सुरुवात केवल पदार्थबाट नभई, विचार, स्वतन्त्रता, र कल्पनाको ऊर्जा बाट हुन्छ।

यही स्वतन्त्रता नै हो यो अध्यायको केन्द्रीय सार। सोफी – जो कुनैबेला अलमलिएको किशोरी थिई –  अब एक जागरूक चिन्तक बनेकी छे। र अल्बर्टो –  जो केवल शिक्षक थिए –  उनी पनि अब आफ्नै अन्तर्मनमा परिष्कृत भइसकेका छन्।

‘द बिग ब्याङ’ केवल एक वैज्ञानिक अवधारणा होइन, यो नयाँ ब्रह्माण्डको प्रतीक हो –  जहाँ सुरुवात केवल पदार्थबाट नभई, विचार, स्वतन्त्रता, र कल्पनाको ऊर्जा बाट हुन्छ।

यहाँ ‘साँचो’ र ‘झूटो’ भन्ने कोटिहरू निरर्थक छन्। अब सोफी र अल्बर्टो स्वयं यस्तो विचार बनेका छन् –  जसको अस्तित्व अन्तहीन छ।

TheDarshnik मा प्रशारित सामग्रीमा आधारित ।