पूँजीवादको संकट: मार्क्सको भविष्यवाणी र वर्तमान यथार्थ

पूँजीवादको अन्तर्निहित विरोधाभासहरू - मार्क्सको विश्लेषण

"पूँजीवादले आफ्नो चिहान आफैं खन्छ।" – कार्ल मार्क्स

मार्क्सवाद पूँजीवादको आलोचना मात्रै होइन, गहिरो विश्लेषण पनि हो। पूँजीवाद केवल एक आर्थिक प्रणाली होइन, यो सामाजिक सम्बन्धहरूको एउटा विशेष मोड हो, जहाँ श्रमको शोषण, सम्पत्तिको केन्द्रीकरण, र मुनाफा नै मूल प्रेरक शक्ति हुन्छ।

१. उत्पादनको सामाजिक चरित्र र स्वामित्वको निजी स्वरूप: मार्क्सका अनुसार पूँजीवादको प्रमुख अन्तर्विरोध यही हो-

"उत्पादन सामाजिक हुन्छ तर स्वामित्व निजी रहन्छ।"

एउटा उद्योगमा सयौं-हजारौं मजदुरहरूको श्रम मिलेर उत्पादन हुन्छ, तर त्यस उत्पादनमाथि अधिकार मालिकको हुन्छ।

यो संरचना श्रमिकहरूलाई आफ्नै श्रमबाट अलग गर्छ र "वस्तुकरण" को स्थिति पैदा गर्छ-जहाँ श्रमिकको श्रम बजारमा बेचिने वस्तुमा परिणत हुन्छ।

२. नाफा र श्रमको मूल्यबीचको विरोधाभास: मार्क्सले "अतिरिक्त मूल्य (Surplus Value)" को सिद्धान्तद्वारा पूँजीवादको मूल शोषण प्रकट गरे।

श्रमिकलाई कामको लागि तलब दिइन्छ, तर उसले त्यसभन्दा धेरै मूल्य सिर्जना गर्छ-त्यही अतिरिक्त मूल्य पूँजीपतिको मुनाफा बन्छ।

यो शोषण टिकाउन मालिकहरू सधैँ श्रम लागत घटाउन खोज्छन्-यो "श्रमको अवमूल्यन" को मुख्य कारण हो।

३. संकटको अनिवार्यता: मार्क्सले पूँजीवादलाई चक्रात्मक संकटहरूको व्यवस्था भनेर व्याख्या गरे। बजार सन्तुलनमा चल्दैन; कहिले अत्यधिक उत्पादन हुन्छ, कहिले मन्दी।

किनभने पूँजीवादी उत्पादन मुनाफाको लागि हो-जनताको आवश्यकता पुरा गर्न होइन।

फलस्वरूप, उत्पादन र खपतबीच असन्तुलनले बारम्बार संकट निम्त्याउँछ।

४. केन्द्रीकरण र पूँजीको एकाग्रता: पूँजीवादमा साना उत्पादकहरू क्रमशः प्रतिस्पर्धामा हारेर नष्ट हुन्छन्। ठूला कम्पनीहरू झन् ठूला बन्छन्; साना उद्योगहरू निगलिन्छन्।

यो प्रवृत्तिले पूँजीको एक सीमित वर्गमा संकेन्द्रण गर्छ-जसले सामाजिक असमानता र विद्रोहको अवस्था निम्त्याउँछ।

५. आत्मविनाशको सम्भावना: मार्क्सको तर्क थियो-पूँजीवाद आफैंले उत्पन्न गर्ने वर्ग (श्रमिक वर्ग) ले अन्ततः उसलाई विस्थापित गर्छ।

श्रमिक वर्ग सङ्गठित हुँदै जान्छ,

शोषणप्रति सचेत बन्छ,

र अन्ततः नयाँ व्यवस्था (समाजवाद) निर्माणतर्फ उन्मुख हुन्छ।

पूँजीवादको अन्तर्निहित विरोधाभासहरूले देखाउँछ कि पूँजीवाद केवल बाह्य कारणले होइन, आफ्नै आन्तरिक संरचनात्मक दोषका कारण संकटग्रस्त छ। मार्क्सले भविष्यवाणी गरेका यी विरोधाभासहरू आजको यथार्थमा झनै स्पष्ट भइरहेका छन्। अब खण्ड २ मा हामी हेर्नेछौं-यी सैद्धान्तिक विरोधाभासहरू कसरी आजको विश्वमा व्यावहारिक संकटका रूपमा प्रकट भएका छन्।

वर्तमान पूँजीवादी विश्वव्यवस्थाको संकट - तथ्य र परिदृश्य

मार्क्सले चित्रण गरेका पूँजीवादी संरचनाका विरोधाभासहरू आजको विश्वमा अझ तीव्र रूपमा देखिन थालेका छन्। २१औं शताब्दीको पूँजीवाद केवल आर्थिक संकटमा सीमित छैन, यो सामाजिक, राजनीतिक र पारिस्थितिक सबै स्तरमा संकटग्रस्त छ। निम्न विश्लेषणमार्फत हामी हेर्छौं-वर्तमान विश्व पूँजीवादको कुन-कुन पक्षले संकट भोगिरहेको छ।

१. आर्थिक असमानता र सम्पत्तिको केन्द्रीकरण: विश्वको १% धनाढ्य वर्गसँग विश्व सम्पत्तिको झन्डै ९९% हिस्सा छ भने बाँकी जनसमुदायसंग १% हिस्साले पूँजीवादले सिर्जना गरेको चरम असमानताको पुष्टि गर्छ।

अक्सफामको प्रतिवेदन अनुसार, महामारीको समयमा अरबपतिहरूको सम्पत्ति दोब्बर भएको छ, जब कि करोडौं मानिसहरूको आय घटेको छ।

साना व्यापार, कृषक, घरेलु उद्योगहरू नष्ट भइरहेका छन्; विशाल पूँजीवादी निगमहरू (जस्तै Amazon, Google, BlackRock) ले सम्पूर्ण बजार नियन्त्रणमा लिएका छन्।

यो परिघटना मार्क्सको पूँजी केन्द्रीकरणको सिद्धान्तलाई पूर्णतः पुष्टि गर्छ।

२. प्रविधि, बेरोजगारी र श्रमको अवमूल्यन: वर्तमान प्रविधिको विकाससंगै स्वचालन (Automation) , कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), र रोबोटको प्रयोग बढेपछि उत्पादनमा मानव श्रमको आवश्यकता घटेको छ।

कम्पनीहरू मुनाफा बढाउनको लागि मानवीय श्रमलाई विस्थापन गर्दैछन्।

अल्पकालीन, अस्थायी, वा लचिलो प्रकृतिका रोजगारीहरूमा आधारित आर्थिक प्रणाली (Gig economy), स्वतन्त्र पेशा (freelancing), करारमा आधारित काम (contractual work) जस्ता अस्थायी श्रम स्वरूपले श्रमिकको जीवन असुरक्षित बनाइरहेको छ।

यसले मार्क्सले उल्लेख गरेका "श्रमको वस्तुकरण" र "रोजगारी संकट" लाई यथार्थमा परिणत गरेको छ।

३. अति उत्पादन र आर्थिक मन्दी: कम्पनीहरूले बजारभन्दा बढी उत्पादन गर्छन्, तर उपभोक्तासँग क्रयशक्ति हुँदैन।

परिणामस्वरूप, बजारमा वस्तु थुप्रिन्छ, तर माग घट्छ, जसले मन्दी निम्त्याउँछ।

२००८ को आर्थिक संकट, २०२० को महामारीपछिको आपूर्ति संकट, र हालको स्थिर मुद्रास्फीति सबै यो संरचनात्मक समस्याको लक्षण हुन्।

मार्क्सले भनेको जस्तै, "पूँजीवाद आफ्नै उत्पादन क्षमताले आफैं संकट निम्त्याउँछ।"

४. जलवायु संकट र पूँजीवादी उत्पादन प्रणाली: पूँजीवादी उत्पादन नाफाको लागि हुन्छ, जसले वातावरणलाई दोहन गर्छ-वन विनाश, कार्बन उत्सर्जन, समुद्री प्रदूषण।

कार्पोरेट कम्पनीहरू (जस्तै तेल उद्योग, कोइला, प्लास्टिक उत्पादक) वातावरणीय नीतिको विरोध गर्छन्।

जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष असर अब विश्वका गरिब र श्रमिक वर्गमाथि पर्न थालेको छ-खडेरी, बाढी, अकाल।

मार्क्सले प्रकृति र पूँजीबीचको द्वन्द्व पहिचान गरेका थिए-जुन आज चरम स्थितिमा पुगेको छ।

५. राजनीतिक अस्थिरता, राष्ट्रवाद र युद्धको बढ्दो सम्भावना: पूँजीवादको संकट गहिरिँदै जाँदा राष्ट्रवाद, बहुसंख्यकवाद र सत्ता सुदृढीकरण प्रवृत्ति बढेको छ (जस्तै ट्रम्प, मोदी, बोल्सोनारो आदि)।

पूँजीवादी प्रतिस्पर्धाले व्यापार युद्ध, सैन्य टकराव र राजनीतिक हस्तक्षेप निम्त्याइरहेको छ (जस्तै– अमेरिका-चीन टकराव, युक्रेन युद्ध)।

राज्यसत्ता पूँजीपतिहरूको सुरक्षा र विस्तारमा केन्द्रित हुँदा जनताका अधिकारहरू खुम्चिँदै गएका छन्।

आजको विश्व पूँजीवादले ल्याएको विकासको चकचके आवरणभित्र एक गहिरो र संरचनात्मक संकट लुकेको छ।

मार्क्सले सैद्धान्तिक रूपमा व्याख्या गरेका विरोधाभासहरू:

*आय असमानता

*श्रमशक्ति विस्थापन

*उत्पादन र उपभोगको असन्तुलन

*प्रकृतिको दोहन

*सामाजिक अस्थिरता

यी सबै आज व्यावहारिक यथार्थ बन्दै, पूँजीवादको अन्त्यको संकेत दिइरहेका छन्।

पूँजीवादको अन्त्यको संकेत? - मार्क्सको भविष्यवाणी र वैकल्पिक मार्ग:

१. मार्क्सको ऐतिहासिक भौतिकवाद र परिवर्तनको यान्त्रिकी: मार्क्सका अनुसार, सामाजिक परिवर्तनको चालक शक्ति वर्गसंघर्ष हो। जब एउटा उत्पादन प्रणालीले समाजका आवश्यकता पूरा गर्न सक्दैन, त्यो प्रणाली आफैं ढल्छ।

सामन्तवादको संकटले पूँजीवाद जन्मायो, जब उत्पादन र व्यापारका लागि पुरानो संरचना अपर्याप्त भयो।

अहिले पूँजीवाद आफैंले आफ्नो भित्री संकटहरू उत्पादन गरिरहेको छ-अत्यधिक असमानता, उत्पादन-अवमूल्यन, श्रमको शोषण, पर्यावरणीय क्षय।

मार्क्सले यस्तै अवस्था जन्माउँछ "क्रान्तिकारी परिस्थिति", जहाँ नयाँ समाजको बीउ रोपिन्छ।

२. पूँजीवादको आत्मघाती प्रवृत्ति: आजको यथार्थले देखाउँछ- मुनाफाको लागि विनाश: प्राणी, पर्यावरण, संस्कृति-सबैलाई मुनाफाको स्रोत ठानिन्छ।

आर्टिफिसियल डिमाण्ड सिर्जना गरेर उत्पादन बढाउने प्रवृत्ति: जस्तो कि Fast Fashion, Gadget Culture आदि।

वित्तीय पूँजीवादको वर्चस्व: उत्पादन होइन, शेयर, ऋण र सट्टाबाजीमार्फत मुनाफा कमाउने प्रवृत्तिले संकट झन् गहिरिएको छ।

सत्ताको केन्द्रीकरण र विरोधको दमन: सरकारहरू पूँजीपतिको एजेन्टमा परिणत भइसकेका छन्।

यी सबैले संकेत गर्छन्-पूँजीवाद आफैं आफ्नो चिहान खन्दैछ।

३. मानवताको प्रतिरोध र वैकल्पिक सोचको उदय: पूँजीवादको यो संकटले संसारभरि विकल्पको खोज सुरु भएको छ-

क. सहकारी अर्थतन्त्र (Cooperative Economy)

* उत्पादनका साधनहरू साझा स्वामित्वमा सञ्चालन गर्ने मोडेलहरू (Mondragon, Zapatistas)

* श्रमिक स्वामित्वमा आधारित कम्पनीहरू

ख. सामाजिकवाद र नव-साम्यवादको पुनरुत्थान

* शिक्षा, स्वास्थ्य, आवास, खानेपानी जस्ता आधारभूत आवश्यकतालाई बजार होइन, मानव अधिकारको रूपमा हेर्ने दृष्टिकोण।

* लेटिन अमेरिकाको पिंक टाइड, स्क्यान्डिनेभियन देशहरूको मिश्रित मोडेल।

ग. डेग्रोथ र इको-सोसलिज्म

* अनियन्त्रित विकास होइन, सन्तुलित जीवनशैली र पारिस्थितिक न्याय।

घ. डिजिटल कम्युनिज्मको अवधारणा

* प्राविधिक विकासमार्फत स्रोतको न्यायपूर्ण बाँडफाँड, कृत्रिम अभावको अन्त्य र श्रममुक्ति।

४. के मार्क्सको क्रान्ति अपरिहार्य छ?

मार्क्सले भनेका थिए- "पूँजीवादका गर्भभित्र नै साम्यवादको बीउ पलाएको हुन्छ।"

तर उनले चेतावनी पनि दिएका थिए- "इतिहास दोहोरिन्छ—पहिले त्रासदीको रूपमा, अनि फेरि प्रहसनको रूपमा।" (History repeats itself-first as tragedy, then as farce.)

यदि हामीले सामाजिक चेतनाको विकास नगरेनौं भने पूँजीवादको पतनपछि पनि नयाँ किसिमको अधिनायकवाद आउन सक्छ।

त्यसैले, क्रान्ति केवल आर्थिक संरचना परिवर्तन होइन, चेतनाको स्तरमा पनि परिवर्तन हुनुपर्छ।

नयाँ युगको ढोका: पूँजीवाद अब आफ्नो सीमामा आइपुगेको छ। विश्वले नया बाटो खोज्नुपर्ने अवस्था छ।

के त्यो बाटो मार्क्सले चित्रण गरेजस्तै सर्वहारा वर्गको नेतृत्वमा हुने क्रान्ति हो?

वा प्रगतिशील समाजले वैज्ञानिक सोच, प्राविधिक सहयोग र वैकल्पिक मोडेलमार्फत निर्माण गर्ने नयाँ समुचित व्यवस्था?

यद्यपि-यो युगको अन्त्य होइन, एउटा पुरानो युगको अन्त्य र नयाँ युगको प्रारम्भ हो।