किन फर्कन्छ हाम्रो शरीरको मासु ?

 

हाम्रो शरीरमा करीव ६ सय पचास वटा मांशपेशीहरु हुन्छन् । र, प्रत्येक मांशपेशीका आफ्नै निश्चित कामहरु हुन्छन् । हाम्रो शरीरको तौलको करीब ४० प्रतिशत भाग त मासु नै हुन्छ ।

मासु केले बनेको हुन्छ ?

मासु तन्कन सक्ने फाइबर जस्ता पदार्थहरुका समुहहरु मिलेर मासु बनेको हुन्छ । मासुको प्रत्येक फाइबर करीब ४० मिलिमिटर लामो हुन्छ र तिनीहरु एक आपसमा बटारिएर फाइब्रिल्स (Fibrils) वा मासुको चोक्टा बनेका हुन्छन् । फाइबर यति मसिना हुन्छन् कि, एक सेन्टीमिटर मासुमा करीब १० लाखसम्म फाइबरहरु हुन्छन् । फेरी प्रत्येक फाइबरहरु स्नायुद्धारा सञ्चालित एवं नियन्त्रित हुन्छन् । त्यसैले नै ती फाइबरहरु एकापसमा बाँधिएका हुन्छन् र मासुको क्रियाकलाप निर्धारित भएको हुन्छ ।

हाम्रो शरीरको मांशपेशीले कसरी काम गर्छ ?

हामीले शरीरिक अभ्यास गर्‍यो भने, मासु ठुलो हुन्छ  र राम्रो गरी बढ्छ ।

हड्डीमा टाँसिएर रहेका मांसपेशीहरुकै कारण हाम्रो शरीर चल्न सकेको हो । तर यो कुनै निश्चित मासुहरुले मात्रै नभई मासुहरुको समुहको कारण मात्र चल्न सकेको हो ।

मासुका तन्तुहरुको बलियो बन्धन टेन्डन (Tendon) द्वारा छालामा टाँसिएका मासुले नै हाम्रा हड्डीहरुलाई नियन्त्रण गरिरहेको हुन्छ । हाम्रो मासु खाँदिदा र छोटो भएको बेला टेन्डनले हड्डीलाई तान्छ र हामी चल्न सक्छौं । मुटु जस्ता केही महत्वपूर्ण मांशपेशीहरु भने आफै स्वचालित रुपमा चलिरहेका हुन्छन् । धेरै जसो हात र खुट्टाको मासु फर्कन्छ ।

मासुलाई हड्डीमा तन्तुहरुको बलियो बन्धन–टेन्डनले जोडेको हुन्छ । हाम्रो मासुले एउटै काम गर्न सक्छ, त्यो हो– तान्नु । मासुले धकेल्न सक्दैन । त्यसैले मासुले हड्डीलार्ई तानेर मात्रै काम गरिरहेको हुन्छ । यस क्रममा कुनै पनि जोर्नी भएको हड्डीहरु चलाउन कम्तिमा दुईवटा मासुको जरुरत पर्छ । उदाहरणका लागि, हाम्रो मासुले कसरी हातलाई चलाईरहेको हुन्छ भन्ने हेरौं । हाम्रो तल्लो हात चलाउन पाखुरामा दुइवटा मासु क्रियाशील भएका हुन्छन् ।  ती दुई मासुलाई वाइसेप्स (bicep)  र ट्रासेप्स (triceps) भनिन्छ । जब स्नायु नियन्त्रणमा हाम्रो वाइसेप्स खुम्चन्छ, हाम्रो हातमाथितिर तानिन्छ । यस अवस्थामा ट्राइसेप्स खुकुलो हुन्छ । माथि भनिसकेको छ, मासुले तान्न मात्र  सक्छ, ठेल्न सक्दैन । त्यसले अब खुम्चिएको वाइसेप्स आफैं खुकुलो हुन सक्दैन । अब अब हात तल झार्नको लागि हाम्रो पाखुरा ट्राइसेप्स मासु  खम्चिनै पर्छ । त्यसरी ट्राइसेप्स खुम्चिय पछि बाइसेप्स मासु खुकुलो हुन्छ । र हाम्रो हात तल जान्छ ।

मासु फर्कनु भनेको के हो ?

कहिलेकाहीं हाम्रो खुट्टाको छेपारी (नली हाडको पछाडी,घुँडामुनिको मासु) सहनै नसक्ने गरी दुख्छ । त्यसै गरी, हामीले जिउ तन्काउँदा वा अन्य कुनै पनि क्रियाकलाप गर्दा शरीरका अन्य भागहरुमा पनि मासु तनक्क तन्किएर असह्य दुख्ने गर्छ । अचानक र असहज रूपमा मांसपेशीको संकुचन भई जसले तीव्र दुखाइ र असहजता उत्पन्न गर्ने अवस्थालाई मासु फर्केको वा बाउँडिएको (Muscle Cramp) भनिन्छ । यस्तो पीडा कैयन मिनेटसम्म पनि भइरहन सक्छ ।

कहिलेकाही हाम्रो शरीरको मासु आकस्मिक रुपमा खुम्चन्छ । त्यस्तो बेलामा हामीले अति नै दुख्छ । यही स्थिति भनेको नै ‘मासु फर्केको’ हो । यसरी ‘मासु  फर्केको’ ठाउँको हड्डीमा  र मासुमा अत्यन्तै ठुलो तनाव भै रहेको हामीलाई महशुस हुन्छ । हाम्रो ‘मासु फर्केको’ भाग मासु पहिलेकै अवस्थामा नअएसम्म त्यो कायमै रहन्छ ।

मासु फर्कने किन हुन्छ?

मासु फर्कने समस्या विभिन्न कारणहरूले उत्पन्न हुन सक्छन्, र यसका कारणहरू शारीरिक, रासायनिक, र भौतिक हुन सक्छन्।

मांसपेशीको थकावट (Muscle Fatigue): लामो समयसम्म मांसपेशीमा दबाब पर्ने, शारीरिक मेहनत गर्ने वा एकै स्थानमा लामो समयसम्म बस्दा मांसपेशी थाक्न सक्छ र यसले क्र्याम्प उत्पन्न गर्न सक्छ। शारीरिक गतिविधिमा अधिक थकावट, विशेष गरी तीव्र व्यायाम, जस्तै दौड वा भारी वजन उठाउने क्रममा मांसपेशी थाक्न सक्छन्।

जल र इलेक्ट्रोलाइट असंतुलन (Dehydration and Electrolyte Imbalance): शरीरको पानीको मात्रा कम हुनु (पानीको कमी) र इलेक्ट्रोलाइटहरूको असंतुलन, जस्तै पोटासियम, क्याल्सियम र म्याग्नेसियमको कमी, मांसपेशीको उचित कार्यलाई प्रभावित गर्न सक्छ, जसले क्र्याम्प उत्पन्न गर्न सक्छ। यसमा विशेष गरी पसिनासँग पानी र इलेक्ट्रोलाइटहरूको नोक्सानी हुन्छ।

रक्त प्रवाहको कमी (Reduced Blood Flow): लामो समयसम्म एउटै स्थानमा बस्दा रक्त प्रवाहमा कमी आउन सक्छ जसले मांसपेशीको आपूर्ति नष्ट गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, लामो समयसम्म खुट्टा मोडेर बस्दा या लामो यात्रा गर्दा मांसपेशीमा रक्त प्रवाह कम हुन सक्छ र मासु फर्कने समस्या उत्पन्न हुन सक्छ।

मांसपेशीको कमजोर संरचना (Muscle Strain or Injury): मांसपेशीको अत्यधिक प्रयोग, खिच्न वा घाउ लाग्नले मासु फर्कने समस्या उत्पन्न गर्न सक्छ। यसले मांसपेशीको स्थायीत्व र लचीलापनमा समस्या उत्पन्न गर्न सक्छ।

अवशिष्ट मांसपेशी तन्कन (Overstretching of Muscle): मांसपेशीको अत्यधिक तन्काइको प्रक्रिया पनि मासु फर्कने अवस्थाको कारण बन्न सक्छ। यो प्रायः तीव्र व्यायाम र शारीरिक अभ्यास पछि हुन्छ।

औषधिहरूको प्रभाव (Medication Effects): केही औषधिहरू, जस्तै डाइयुरेटिक्स (पानी र नुन हटाउने औषधिहरू), रक्तचाप कम गर्ने औषधिहरू, वा अस्थायी मांसपेशीमा रक्त प्रवाह कम गर्ने औषधिहरूले मासु फर्कने स्थिति उत्पन्न गर्न सक्छन्।

मासु फर्कने समस्याबाट बच्नको लागि के गर्नु पर्छ?

पानीको पर्याप्त मात्रा सेवन गर्नु: शरीरलाई हाइड्रेट राख्न अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। पानी र इलेक्ट्रोलाइटको असंतुलनबाट बच्नका लागि, विशेष गरी तीव्र शारीरिक क्रियाकलापको बेला, पर्याप्त पानी पिउनुहोस्। म्याग्नेसियम, क्याल्सियम, र पोटासियम जस्ता इलेक्ट्रोलाइटहरू युक्त खाना खाने प्रयास गर्नुहोस्।

तापमान नियन्त्रण गर्नु: अत्यधिक तातो वा चिसो वातावरणमा मांसपेशीहरू बढी क्र्याम्प हुन सक्छ। मांसपेशीहरूलाई गर्म गर्नको लागि हल्का व्यायाम गर्न सकिन्छ, र ठंडा मौसममा मांसपेशीलाई उपयुक्त रूपमा कपडाले संरक्षण गर्नुहोस्।

स्ट्रेचिङ र मांसपेशीको ताजगी: व्यायाम गर्नुअघि र पछि मांसपेशीहरूलाई राम्रोसँग स्ट्रेच गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। मांसपेशीहरूलाई ताजगी र लचीलापनको लागि सही स्ट्रेचिङ गर्नाले मासु फर्कने सम्भावना घटाउन मद्दत पुर्याउँछ।

सही आहार र सप्लिमेन्ट सेवन गर्नु: क्याल्सियम, पोटासियम, म्याग्नेसियम जस्ता खनिजहरू मांसपेशीको कार्यमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। यी खनिजहरूको कमी मासु फर्कने समस्याको मुख्य कारण हुन सक्छ। फलफूल, सागसब्जी, नट्स, र डेरी उत्पादनहरूको सेवन गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

विश्राम र मांसपेशीको पुनर्संरचना: मांसपेशीहरूको अत्यधिक प्रयोग र थकानबाट बच्नका लागि पर्याप्त विश्राम आवश्यक छ। मांसपेशीलाई पुनः निर्माण गर्नको लागि पर्याप्त निद्रा र विश्राम महत्त्वपूर्ण छ।

मालिस: मासु बाउँडिएको ठाउँमा हल्का मसाज गर्ने वा तातो पानीको स्नान गर्दा मद्दत पुर्याउँछ। यसले रक्त प्रवाह बढाउँछ र मांसपेशीलाई आराम दिन्छ।

स्मार्ट व्यायाम र मांसपेशी प्रशिक्षण: नियमित हल्का व्यायाम र मांसपेशीलाई ताजगी दिनु भनेको मांसपेशीहरूको लचीलापन बढाउँछ र मासु फर्कने सम्भावना घटाउँछ।

यदि मासु फर्कने समस्या बारम्बार भइरहन्छ भने वा अत्यधिक तीव्र हुन्छ भने, त्यसको जड कारण पत्ता लगाएर आवश्यक उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस्तो अवस्थामा स्वास्थ्यकर्मीसँग परामर्श गर्नु आवश्यक छ।