जीरा मसला मात्रै हैन, यो त औषधीको काम गर्ने बहुगुणकारी चीज पनि !

पूर्वेली समाजका हरेक भान्छाघरमा अनिवार्य रुपमा पाइने मसाल हो जीरा (Cumin) । यो मसलालाई विभिन्न प्रकारका परिकारहरूमा स्वाद बढाउनको लागि प्रयोग गरिन्छ। यो विशेषगरी भारतीय, मध्यपूर्वी, मेक्सिकन, र अन्य एसियाली खानामा निकै प्रचलित छ। जीराले खाना मात्र स्वादिलो बनाउँदैन, यसले स्वास्थ्यमा पनि विभिन्न प्रकारका फाइदाहरू पुर्‍याउँछ।

जीरा Cuminum cyminum नामक बिरुवाबाट प्राप्त गरिन्छ, जुन मुख्यत: भूमध्यसागरिय क्षेत्र, भारत, र मध्यपूर्वमा पाइन्छ। यसलाई मसलाको रूपमा सुकाएर, पिसेर, वा साबुत रूपमा नै पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। यो विशेष गरी करी, दाल, सुप, अचार, तथा मासुका परिकारहरूमा व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

मसलाको रूपमा जीराको लोकप्रियता र यसको प्रयोग

भारत: भारत जीराको सबैभन्दा ठूलो उत्पादनकर्ता र उपभोक्ता हो। भारतीय खानामा जीराको प्रयोग अत्यधिक हुन्छ। यसलाई करी, तरकारी, दाल, र अन्य विविध व्यञ्जनमा मसलाका रूपमा प्रयोग गरिन्छ। भारतमा पिसिएको र साबुत जीराको प्रयोग दुवै लोकप्रिय छन्।

मध्यपूर्व: मध्यपूर्वी मुलुकहरूमा पनि जीराको प्रयोग व्यापक छ। यहाँका धेरै परिकारहरूमा जीराले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, विशेष गरी मांसाहारी व्यञ्जनहरूमा यसको प्रयोग हुन्छ। हुमस, फालाफल, र कुसकुस जस्ता परिकारहरूमा पनि जीराको स्वाद पाइन्छ।

मेक्सिको: मेक्सिकन खानामा जीराको प्रयोग ठूलो मात्रामा गरिन्छ। चिली, टाको, र ससहरूमा जीराको विशिष्ट स्वाद हुन्छ। जीराले मेक्सिकन खाना र अन्य दक्षिण अमेरिकी परिकारहरूको स्वादमा निखार ल्याउने काम गर्दछ।

यूरोप: प्राचीन ग्रीस र रोमन युगदेखि नै जीराको प्रयोग यूरोपमा भइरहेको छ। यद्यपि आधुनिक समयमा जीराको प्रयोग युरोपमा तुलनात्मक रूपमा कम भए पनि विशेष गरी स्पेन, इटाली, र फ्रान्समा यसको प्रयोग देखिन्छ।

जीराको प्रयोग मसलाको रूपमा प्राचीन कालदेखि नै भएको पाइन्छ। ऐतिहासिक अभिलेखहरूका अनुसार मानिसहरूले जीराको प्रयोग हजारौँ वर्षअघि नै आरम्भ गरेका थिए। यसको प्रयोग विशेष गरी मिस्र, मेसोपोटामिया, र भारतको सभ्यतामा बढी हुने गरेको देखिन्छ।

जीरा प्रयोगको सबभन्दा पुरानो अभिलेख प्राचीन मिस्रमा फेला परेको हो। मिस्रको सभ्यतामा जीरालाई मसलाको रूपमा मात्र नभई औषधि र धार्मिक अनुष्ठानमा पनि प्रयोग गरिन्थ्यो। पुरातत्त्वविद्हरूले जीराका बीउहरू प्राचीन मिस्रका ममीहरूमा  समेत भेटेका छन् । यस कुराले त्यसबेला जीरा धार्मिक र सांस्कृतिक रूपमा समेत महत्त्वपूर्ण रहेको थियो भन्ने कुरालाई संकेत गर्छ ।

प्राचीन रोम र ग्रीक सभ्यतामा पनि जीरालाई महत्त्वपूर्ण मसलाको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो। रोमनहरूले यसलाई खानेकुराहरुको स्वाद बढाउन प्रयोग गर्थे।

भारतमा पनि जीराको प्रयोग प्राचीनकालदेखि नै हुँदै आएको हो । आयुर्वेदमा जीरालाई पाचन प्रणालीलाई सुदृढ बनाउने औषधिका रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो। भारतीय खानामा यसको अत्यधिक प्रयोग हुने गरेको छ, विशेष गरी करी, दाल, सब्जी, र अन्य परिकारमा।

मध्यपूर्वी खाना संस्कृतिमा पनि जीराले महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ। यो क्षेत्रका धेरै परिकारहरूमा जीराको प्रयोग गरिन्छ, विशेषगरी मांसाहारी परिकारहरूमा यसको प्रयोग प्रचलित छ।

जीराका स्वास्थ्य फाइदाहरू

जीराले खानेकुरालाई स्वादिलो त बनाउँछ नै यसका थुप्रै स्वास्थ्य फाइदाहरु पनि हुने गर्छन् । यस अर्थमा जीरालाई बहुगुणकारी मसला पनि  भन्ने गरिन्छ । यहाँ जीराले गर्ने केही स्वास्थ्य फाइदाहरुलाई उल्लेख गरिएको छ ।

पाचन स्वास्थ्य सुधार:

जीराको सेवनले पाचनप्रणालीलाई सुधार गर्न मद्दत गर्दछ र अपच (Indigestion) तथा ग्यास्टिक समस्याहरू कम गर्न भूमिका खेल्छ। जीरामा पाइने यौगिकहरूले पाचक रसको उत्पादनलाई सक्रिय पार्छन् । त्यसले खाना छिटो र सजिलै पचाउन सहयोग गर्छ। पाचन सम्बन्धी समस्याहरुको उपचारमा परम्परागत रूपमा जीराको उपयोग हुने गरेको छ ।

प्रतिरक्षा प्रणाली मजबुत बनाउने

जीरामा उच्च मात्रामा भिटामिन सी, आयरन, र अन्य एन्टिअक्सिडेन्ट यौगिकहरू पाइन्छन्, जसले शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाउन मद्दत गर्छ। यसले शरीरलाई संक्रमण, ज्वरो, र चिसो-जाडोबाट जोगाउन सहयोग पुर्‍याउँछ।

रक्तअल्पता (Anemia) रोकथाम

जीरामा प्रशस्त मात्रामा आयरन पाइन्छ। यसले रक्तअल्पता भएका व्यक्तिहरूलाई उक्त समस्यासँग जुघ्न सहयोग पुर्याउँछ। नियमित रूपमा जीराको सेवनले शरीरमा आवश्यक मात्रामा हेमोग्लोबिन उत्पादन गर्न र रक्तसञ्चार सुधार गर्न मद्दत गर्दछ।

कोलेस्ट्रोल नियन्त्रण:

केही अध्ययनहरूले जीराले शरीरमा खराब कोलेस्ट्रोल (LDL) घटाउने र राम्रो कोलेस्ट्रोल (HDL) बढाउने देखाएको छ। यसले मुटुको स्वास्थ्य सुधार गर्न र हृदयघातको जोखिम कम गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

मधुमेह (Diabetes) नियन्त्रण

 जीरामा पाइने यौगिकहरूले रगतमा चिनीको मात्रा नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छन्। जीराको नियमित सेवनले इन्सुलिनको मात्रा सन्तुलनमा राख्न सक्छ, जसले मधुमेह भएका व्यक्तिहरूलाई फाइदा पुर्‍याउँछ।

तौल घटाउन मद्दत

जीरामा रहेको फाइबरले शरीरमा अनावश्यक बोसो जम्नबाट रोक्न मद्दत गर्छ। यसले शरीरको मेटाबोलिज्मलाई बढाउँछ र यसले गर्दा तौल घटाउन मद्दत पुर्‍याउँछ।

छालामा चमक ल्याउने

जीरामा एन्टिअक्सिडेन्ट र एन्टिब्याक्टेरियल गुणहरू हुन्छन्, जसले छालालाई स्वस्थ राख्न र बुढ्यौलीको संकेतहरू कम गर्न मद्दत गर्छ। यसले छालालाई चमकदार बनाउँछ र स्वस्थ बनाइराख्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

जीरालाई कसरी सेवन गर्न सकिन्छ? खानामा मिसाएर: पिसिएको जीरा वा साबुत जीरालाई खाना बनाउँदा मिसाएर खान सकिन्छ। जीराको पानी: जीरालाई पानीमा उमालेर सेवन गर्दा पाचनमा विशेष लाभ पुग्छ। चिया वा पेय पदार्थमा मिसाएर: जीराको बीउलाई चिया वा विभिन्न पेय पदार्थमा मिसाएर पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। सारांशमा भन्दा, जीराको प्रयोग एक स्वादिष्ट मसलाको रूपमा मात्र हैन, विभिन्न प्रकारका स्वास्थ्य फाइदाहरू प्राप्त गर्नका लागि समेत गर्न सकिन्छ । नियमित रूपमा जीराको प्रयोगले पाचन, प्रतिरक्षा प्रणाली, रक्तअल्पता, मधुमेह, र कोलेस्ट्रोल नियन्त्रणमा मद्दत पुर्‍याउन सक्छ।

 

जीराका नकारात्मक असरहरु

जीराको प्रयोगले धेरै स्वास्थ्य फाइदा दिन सक्छ, तर यसको अत्यधिक सेवन वा केही निश्चित अवस्थाहरूमा यो साइड इफेक्ट्स पनि ल्याउन सक्छ। यहाँ त्यस्ता केही असरहरुबारे चर्चा गरिएको छ ।

एसिडिटी: जीरामा हुने केही यौगिकले पेटमा एसिडिटी बढाउन सक्छ। यसले अपच, पेट दुख्ने, वा जलनको समस्या ल्याउन सक्छ।

डायरिया: जीराको अत्यधिक सेवनले केही व्यक्तिहरूमा डायरियाको समस्या निम्त्याउन सक्छ, विशेष गरी यदि पाचन तंत्र पहिले नै कमजोर छ भने।

रक्तचापमा प्रभाव: जीराको एक तत्वले रक्तचापलाई घटाउन मद्दत गर्छ। तर, रक्तचाप कम हुने (hypotension) समस्या भएका व्यक्तिहरूले जीराको अत्यधिक सेवन गर्दा रक्तचाप झन् घट्न सक्छ, जसले उनीहरूलाई कमजोरी वा चक्कर आउने समस्या हुन सक्छ।

गर्भावस्था र स्तनपान: गर्भवती महिलाहरूले जीराको अत्यधिक सेवन गर्नु स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन सक्छ। अत्यधिक जीराले गर्भपातको जोखिम बढाउन सक्छ किनकि यसले गर्भाशयको संकुचनलाई प्रेरित गर्न सक्छ। त्यसैले गर्भवती र स्तनपान गराउने महिलाहरूले सीमित मात्रामा मात्र यसको सेवन गर्नु उपयुक्त हुन्छ।

रक्तस्रावमा प्रभाव: जीराले रगतको प्रवाह बढाउन सक्छ, जसले रगतको थक्का जमाउने प्रक्रियालाई ढिलाइ गर्न सक्छ। यसले गर्दा चोटपटक वा सर्जरीको बेलामा अत्यधिक रक्तस्रावको जोखिम बढ्न सक्छ। त्यसैले यदि कसैको सर्जरी हुन लागेको छ भने, जीराको सेवनबाट बच्न सल्लाह दिइन्छ।

एलर्जी: जीरामा रहेका केही तत्वहरूबाट संवेदनशील व्यक्तिहरूमा एलर्जी प्रतिक्रिया हुन सक्छ, जसले छालामा र्‍यास, पित्ती, वा खोपिनेजस्तो लक्षण ल्याउन सक्छ। जीराको गन्ध वा सेवनबाट पनि एलर्जिक व्यक्तिहरूलाई समस्या हुन सक्छ।

मधुमेह: जीराले ब्लड सुगरको स्तर घटाउन सहयोग गर्न सक्छ। तर, मधुमेहको औषधि प्रयोग गरिरहेका व्यक्तिहरूले यसको अत्यधिक सेवन गर्दा रक्तशर्करा अस्वाभाविक रूपमा कम हुन सक्छ (hypoglycemia)।

जीराको सेवनबाट जोगिनुपर्ने अवस्थाहरू:

गर्भवती महिलाहरूले अत्यधिक जीराको सेवन गर्दा गर्भाशयको संकुचनलाई बढाउन सक्छ, जसले गर्भपातको खतरा बढाउँछ। यस्ता महिलाहरूले चिकित्सकको सल्लाहमा मात्र यसको सेवन गर्नु उपयुक्त हुन्छ।

जीराले रगतको प्रवाह बढाउने र थक्का जमाउने प्रक्रियालाई रोक्ने हुनाले रगत जम्न गाह्रो हुने समस्या भएका व्यक्तिहरूले यसबाट जोगिनु पर्ने हुन्छ।

जसको रक्तचाप पहिले नै कम हुन्छ, ती व्यक्तिहरूले जीराको अत्यधिक सेवन गर्दा समस्या झन् बढ्न सक्छ। यस अवस्थामा चिकित्सकको सल्लाह लिनु उपयुक्त हुन्छ।

शल्यक्रया गर्नुअघि जीराको अत्यधिक सेवन गर्दा रगतको प्रवाह बढ्न सक्छ, जसले अत्यधिक रक्तस्रावको जोखिम बढाउँछ। त्यसैले शल्यक्रिया हुन लागेको २ हप्ता अघि जीराको सेवन घटाउनु वा रोक्नु सल्लाह दिइन्छ।

आधुनिक औषधिहरूसँग जुध्न सक्छ जीरा

केही औषधीहरुसँग जीरा जुघ्न सक्छ । यसकारण जीराको सेवन गर्नुपूर्व के कस्ता औषधीहरुसँग जीरा जुघ्न सक्छ भन्ने  कुराहरु थाहा पाउन जरुरी छ ।

रक्त पातलो गर्ने औषधिहरूसँग

जीराको रक्त प्रवाह बढाउने गुणले रक्त पातलो गर्ने औषधिहरूसँग अन्तर्क्रिया गर्न सक्छ, जस्तै Warfarin, Aspirin जस्ता औषधिहरूसँग। यसले गर्दा अत्यधिक रक्तस्रावको जोखिम हुन सक्छ।

मधुमेह नियन्त्रण गर्ने औषधिहरूसँग

मधुमेह नियन्त्रण गर्ने औषधिहरूसँग जीराको अन्तर्क्रिया हुन सक्छ। जीराले पनि रक्तशर्करा घटाउने काम गर्न सक्छ, र यसले औषधिसँग मिलेर अत्यधिक मात्रामा रक्तशर्करा घटाउन सक्छ, जसले hypoglycemia निम्त्याउन सक्छ।

रक्तचाप नियन्त्रण गर्ने औषधिहरूसँग

जीराले रक्तचाप घटाउन सक्छ, त्यसैले रक्तचाप घटाउने औषधिहरूसँग यसले अन्तर्क्रिया गर्दा रक्तचाप अत्यधिक कम हुनसक्छ, जसले कमजोरी वा चक्करको समस्या ल्याउन सक्छ।

छोटकरीमा भन्दा, जीराको ठिक्क मात्राको सेवनले स्वास्थ्यमा विभिन्न फाइदा पुर्‍याउन सक्छ, तर अत्यधिक सेवन गरियो भने केही स्वास्थ्य अवस्थाहरूमा यसले समस्या निम्त्याउन सक्छ। विशेष गरी गर्भवती महिला, मधुमेहका बिरामी, र रक्तस्रावको समस्या भएका व्यक्तिहरूले जीराको अत्यधिक सेवन गर्नुपूर्व सावधानी अपनाउनु पर्ने हुन्छ। साथै, औषधिहरुसँग जीरा जुध्न सक्ने कुरालाई पनि ध्यानमा राख्न आवश्यक छ । त्यसैले तपाईंलाई कुनै खास किसिमको स्वास्थ्य समस्या छ र कुनै औषधि प्रयोग गरिरहनु भएको छ भने चिकित्सकको सल्लाहमा मात्र जीराको सेवन गर्नु उपयुक्त हुन्छ।

 

कतिलाई अत्यधिक सेवन मान्ने ?

अब तपाईं हाम्रो मनमा प्रश्नहरु उठ्न सक्छ– कति मात्रामा जीराको सेवनलाई चाहिँ अत्यधिक मात्रा मान्ने? के तपाईं हामीले मसलाको रुपमा हामीले भान्छामा प्रयोग हुने जीराको मात्रा ठिक्कको नै हो कि त्यो पनि अत्यधिकमा पर्छ ?

जीराको अत्यधिक सेवन भन्नाले यथेष्ट मात्राभन्दा धेरै र नियमित रूपमा यसको अत्यधिक प्रयोगलाई जनाउँछ। सामान्यतया, मसलाको रूपमा भान्छामा प्रयोग हुने जीराको थोरै मात्रा (करिब 1-2 ग्राम प्रतिदिन) स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुँदैन। यो मात्रा खानामा स्वाद र सुगन्धका लागि प्रयोग गरिन्छ, जसले सामान्यतया कुनै स्वास्थ्य समस्याहरु वा अतिरिक्त नोक्सानीहरु गर्दैन।

तर अत्यधिक सेवन भन्नाले जीराको औषधीय प्रयोग, पूरक रूपमा प्रयोग, वा अत्यधिक मात्रा (करिब 6-7 ग्राम वा 1-2 चम्चाभन्दा बढी प्रतिदिन)लाई बुझ्न सकिन्छ, जसलाई अलि बढी समयावधिसम्म लगातार सेवन गर्दा नकारात्मक असरहरु देखाउन सक्छ।

जस्तो कि औषधीय प्रयोजनका लागिलागि पूरकको रूपमा (क्युमिन सप्लिमेन्ट्स वा अर्क रूपमा) जीरा प्रयोग गर्छ भने, सावधानी अपनाउनुपर्ने हुन्छ। यस्तो अवस्थामा चिकित्सकको सल्लाह लिनु उचित हुन्छ, किनकि पूरकको रूपमा प्रयोग हुने जीरामा त्यसको मात्रा बढी हुन्छ।

यसलाई सरल रुपमा कसरी बुझ्न सकिन्छ भने तपाईं हामीले भान्सामा प्रयोग गर्ने सामान्य मात्रा स्वास्थ्यका लागि सुरक्षित र फाइदाजनक हो। तर पूरक वा औषधीय प्रयोजनका लागि, जीराको अत्यधिक र लामो समयसम्मको सेवनबाट स्वास्थ्यमा समस्या निम्त्याउन सक्छ, खासगरी तपाईंलाई कुनै स्वास्थ्य समस्या छ र तपाईंले कुनै औषधीहरु सेवन गरिरहनु भएको छ भने । त्यस्तो अवस्थामा चिकित्सकसँगको परामर्शमा मात्रै जीराको सेवन गर्नु उचित हुन्छ ।