कसले बनाए नक्शा ?

बाह्रौं शताब्दीमा कोरिएको नक्शा

मानिसहरूले प्रारम्भिक समयदेखि नै आफ्नो वरपरको क्षेत्रको खाका बनाउन सक्थे। त्यसको अभावमा उनीहरु  कसरी कुनै ठाउँ शिकारका लागि उपयुक्त छ वा कहाँ मीठो कन्दमूलहरू पाइन्छ भन्ने कुरा अरुलाई बताउन सक्थे र? पछि, यी प्रारम्भिक भूगोलविद्हरूले आफ्नो योजनामा छिमेकी बस्तीहरू चिन्हित गर्न थाले र ती बस्तीहरूलाई साना रेखाहरूले जोड्दै बाटो र पदमार्ग देखाए। जब पहिलो लामो यात्रा सुरु भयो, त्यतिबेला यात्रामार्गहरूको योजना र विवरणहरूको आवश्यकता महसुस गरियो।

जो इसापूर्व छैठौं शताब्दीतिरका प्राचीन ग्रीक दार्शनिक एनाक्सिम्यान्डरले यस्ता विवरणहरू सङ्कलन गरेर संसारको योजना बनाउन प्रयास गरे। सम्भवतः त्यो नै पहिलो वास्तविक नक्सा थियो।

नयाँ नक्सा बनाउनु वास्तवमै निकै रोचक कार्य हो। बाल्यकालमा म रहस्यमय निर्जन टापुहरूको चित्र बनाउन रुचाउँथें। म पहाडहरूलाई खैरो रंगले भरिरहन्थें, जस्तो सामान्यतया तिनीहरू हुन्छन्। ताल, नदी, र समुद्र म निलो रंगले रंगाउँथें, र होचो भूभाग, जसलाई मैले सधैं अगम्य जंगलले ढाकेको देखाउँथें, हरियो रंगले भरिरहन्थें। त्यो जंगल सधैं खतरनाक जनावरहरूले भरिएको हुन्थ्यो, चिडियाखानामा रहेका सिंह र बाघभन्दा पनि धेरै खतरनाक, वास्तवमा कुनै पनि वास्तविक जनावरभन्दा धेरै डरलाग्दो। मेरा टापुहरू शिकार गर्न, सुन्दरी राजकुमारीलाई उद्धार गर्न, वा विषालु सर्पहरूले रक्षा गरेको खजाना फेला पार्न उपयुक्त थिए।

जब म ठूलो भएँ, मैले थाहा पाएँ कि मानिसहरूले लेख्न जान्नु भन्दा पहिले नै नक्सा बनाउन थालेका थिए। यस्तो गर्ने मानिसहरूलाई भूमापनकर्ता (Land-surveyors) भनिन्थ्यो।

सोभियत संघमा, कालो सागरको नजिकै माइकप भन्ने एउटा सहर छ, जुन करिब एक सय वर्ष पुरानो हो। यो बेलाया नदीको किनारमा अवस्थित छ। नजिकै एउटा थुप्रो छ। यो कहिले र किन बनाइएको थियो भन्ने कुरा कसैलाई थाहा छैन। एक दिन केही पुरातत्त्वविद्हरूले यसलाई उत्खनन गर्ने सुझाव दिए। उनीहरूले भने, यसभित्र त्यस्ता वस्तुहरू हुन सक्छन्, जसले यहाँ के भएको थियो भन्ने कुरा बताउन सक्छ। उनीहरूले योजना बनाएर उत्खनन सुरु गरे। पहिलो दिन केही भेटिएन। न दोस्रो दिन, न त तेस्रो दिन नै, माटो, बालुवा, र ढुङ्गाहरू बाहेक। पुरातत्त्वविद्हरू निराश भए र काम छोड्ने विचार गरिरहेका थिए, तर अचानक एउटा खजाना भेटियो।

र त्यो कस्तो खजाना! एउटा चिहान, जसमा सुनका थालीहरूले सजिएको सुन्दर छाना थियो, माटोले ढाकिएको। त्यो छाना चारवटा चाँदीका खम्बामा टेकेको थियो, जसको अन्त्यमा चाँदी र सुनले बनेको मुर्झाएको सिङ भएको गोरुको आकृति थियो। नजिकै, उनीहरूले सुन र चाँदीका सुन्दर भाँडाहरू, गरगहना, पत्थर र शुद्ध तामाबाट बनेका उपकरण र हतियार फेला पारे। यो वास्तवमै अमूल्य खजाना थियो!

यो सम्भवतः कुनै धनी र शक्तिशाली आदिवासी प्रमुखको चिहान थियो। सम्भवत: उनको मृत्यु वृद्धावस्थामा भयो वा सायद उनी शत्रुसँगको लडाइँमा मारिए। उनी निश्चय नै एक उच्च सम्मानित व्यक्ति थिए, किनभने उनका सहयात्रीहरूले उनलाई ठूलो सम्मानका साथ समाधिस्थ गरेका थिए।

पुरातत्त्वविद्हरूलाई सुनचाँदीभन्दा पनि केही माटोका भाँडाहरूमा चासो थियो, जसमा वरिपरि चित्रहरू खोपिएका थिए। ती भाँडाहरू सायद तेल वा रक्सी भण्डारण गर्न प्रयोग गरिएका थिए, र अज्ञात कलाकारहरूले ककस पर्वत र नजिकको नदीलाई यति धेरै सटीक र विस्तृत रूपमा चित्रण गरेका थिए कि पुरातत्त्वविद्हरूले ती स्थानहरू सजिलै पत्ता लगाउन सके। सबैभन्दा आश्चर्यजनक कुरा भनेको ती भाँडाहरू कति पुराना थिए भन्ने थियो। ती कम्तीमा चार हजार वर्ष पुराना थिए! त्यो समयमा यस स्टेपी भूमिमा बसोबास गर्ने आदिवासीहरू सायद पढ्न र लेख्न सक्दैनथे, तर उनीहरूले नक्सा भने अवश्य बनाउन सक्थे।

केही समयअघि, टर्कीको एक पुरानो बस्तीमा उत्खनन गरिरहेका पुरातत्त्वविद्हरूले माटोको पातमा कोरिएको नक्सा फेला पारे। यो नक्सा नौ हजार वर्ष पुरानो मानिन्छ। यो अहिलेसम्मको सबैभन्दा पुरानो ज्ञात नक्सा हो। तर, कसलाई थाहा छ, सम्भवतः अझ पुरानो नक्सा कतै लुकेको हुन सक्छ, जुन अहिलेसम्म फेला परेको छैन।

क्रमश:

चौंधौं शताब्दीमा कोरिएको नक्शा

 

यस श्रृङ्खलाका लेखहरु

भाग १	सजिलो थिएन आदिम मानवको जीवन !
भाग २	बसाइसराइ र सामुहिक बसोबासको थालनी
भाग ३	जब चीन नै सम्पूर्ण पृथ्वी हो भन्ने भाष्य स्थापित गर्न खोजियो !
भाग ४	प्राचीन भारतीय ऋषिहरूका पृथ्वीसम्बन्धी अद्भुत मोडलहरू
भाग ५	पृथ्वी गोलो छ भन्ने कुरा सर्वप्रथम कसले बताए ?
भाग ६	कसले पहिलो पटक पृथ्वीको मापन गरे?

भाग ७        यात्रा र भूगोलको खोजमा: मध्ययुगका विद्वान र साहसीहरू