कसले पहिलो पटक पृथ्वीको मापन गरे?

अलेक्ज्याण्डर महानले आफ्नो सेनाका साथ आधा संसार जित्दै अगाडि बढे। उनले मिस्रमा नाइल नदीको एउटा शाखामा एक शहरको स्थापना गर्न आदेश दिए, जहाँ धेरै व्यापारिक मार्गहरू एकापसमा नाघेका हुन्थे। यस शहरलाई अलेक्ज्याण्ड्रिया भनियो। समय बित्दै गयो, र मानिसहरूलाई यो स्थान मन पर्न थाल्यो। त्यहाँ बस्न चाहने मानिसहरूको कहिल्यै कमी भएन, त्यसैले शहर निरन्तर बढ्दै गयो। नयाँ आउनेहरू यसको चौडा सडकहरू र काँचो इट्टाले बनेका धेरै तल्ले घरहरू देखेर चकित हुन्थे।

तर अलेक्ज्याण्ड्रियाका वास्तविक आश्चर्यहरू भनेको संग्रहालय र पुस्तकालय थिए। विज्ञान, कविता, र कलाका देवीहरू ‘म्यूस’ को घर मानिने सङ्ग्रालयहरु  वास्तवमा विश्वको पहिलो विश्वविद्यालय, पहिलो विज्ञान प्रतिष्ठान थियो। दर्शनशास्त्रीहरू, वैज्ञानिकहरू र कविहरू हरेक स्थानबाट त्यहाँ बस्न आउँथे। उनीहरूले सुन्न इच्छुक मानिसहरूका लागि व्याख्यान दिन्थे, विभिन्न प्रयोगहरू गर्थे, अभियानहरूमा जान्थे र पुस्तकहरू लेख्थे—लामो स्क्रोलहरूमा, जसलाई उनीहरूले रोल गरेर बाक्लो छालाका केसहरूमा राख्थे। यी केसहरू पुस्तकालयमा राखिन्थ्यो, जहाँ हजारौं हस्तलिखित दस्तावेजहरू संकलित थिए।

अलेक्ज्याण्ड्रियाका वास्तविक आश्चर्यहरू भनेको संग्रहालय र पुस्तकालय थिए। विज्ञान, कविता, र कलाका देवीहरू ‘म्यूस’ को घर मानिने सङ्ग्रालयहरु  वास्तवमा विश्वको पहिलो विश्वविद्यालय, पहिलो विज्ञान प्रतिष्ठान थियो।

ई.पू. तेस्रो शताब्दीमा एराटोस्थेनीस नाम गरेका एकजना भूगोलविद् र खगोलशास्त्री संग्रहालयमा बस्न थाले। उनी अलेक्ज्याण्ड्रिया पुस्तकालयका प्रारम्भिक निर्देशकमध्ये एक थिए।

एराटोस्थेनीस दुई कुराहरूका लागि प्रसिद्ध भए। पहिलो त, उनले आफ्नो समयमा ज्ञात सबै देशहरूको भौगोलिक वर्णन गरे, र सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा, उनले पृथ्वीको आकारको मापन गरे। यो यसरी भएको थियो ।

साइनेबाट आएका व्यापारीहरूले उनलाई भने कि वर्षको सबैभन्दा लामो दिन गर्मीको संक्रान्तिको  मध्यान्हमा सूर्यको किरणले शहरको गहिरो इनारको पानीलाई उज्यालो पार्छ। यसले देखायो कि सूर्यको किरणहरू ठ्याक्कै ठाडो छन्। एराटोस्थेनीसलाई थाहा थियो कि साइने र अलेक्ज्याण्ड्रियाको बीचको दूरी उत्तर-दक्षिणको पाँच हजार स्टेडिया छ। यो दूरी क्याराभान गाइडहरूले मापन गरेका थिए। अब, त्यही दिन अलेक्ज्याण्ड्रियामा सूर्यको किरणको झुकावको कोण एक पूर्ण वृतको कोणको पचासौं भाग थियो। त्यसैले एराटोस्थेनीसले थाहा पाए कि यी दुई शहरहरूको बीचको दूरी पृथ्वीको परिधिको पचासौं भाग हुनुपर्छ। त्यसैले एराटोस्थेनीसले पाँच हजार स्टेडियालाई पचासले गुणा गरे, जसले गर्दा दुई लाख पचास हजार स्टेडिया बन्यो। त्यो लगभग ४२ देखि ४३ हजार किलोमिटर हो। अहिले हाम्रो समयमा दुई ध्रुवहरू हुँदै जाने मेरिडियनको लम्बाइ ३९,९४० किलोमिटर मापन गरिएको छ। एराटोस्थेनीसको त्रुटि नगण्य थियो।

एराटोस्थेनीसका धेरै कृतिहरू बचेका छैनन्। उनीबारे हामीले अन्य, पछि आएका लेखकहरूबाट थाहा पाएका हौँ। ती लेखहरूबाट हामीलाई थाहा हुन्छ कि उनले एउटा उत्कृष्ट पुस्तक लेखेका थिए, जसलाई उनले ‘जियोग्राफिका’ नाम दिएका थिए। प्राचीन ग्रीक भाषामा यसको अर्थ पृथ्वीको वर्णन हो। एराटोस्थेनीसले आफ्नो पुस्तकलाई तीन भागमा विभाजन गरेका थिए। पहिलो भाग भूगोलको इतिहास थियो। दोस्रो भागमा उनले गणितीय भूगोलको आधार दिएका थिए। तेस्रो भागमा उनले सबैभन्दा पछिल्लो प्रमाणको आधारमा जमिनको वर्णन दिएका थिए।
अन्य ग्रीक दर्शनशास्त्रीहरू जस्तै, एराटोस्थेनीसले भूमध्यसागर क्षेत्रलाई धेरै ध्यान दिएका थिए, जुन ग्रीकहरूले ठूलो टापु हो भनी विश्वास गर्थे, जसलाई उत्तरी गोलार्धको समशीतोष्ण क्षेत्रको महासागरले घेरेको थियो। उष्ण क्षेत्रलाई मानव बसोबास गर्न असम्भव मानिन्थ्यो, किनकि त्यो धेरै तातो थियो। दक्षिणी गोलार्धको समशीतोष्ण क्षेत्रको हकमा, प्राचीन विद्वानहरूले त्यहाँ कुनै अज्ञात भूमिहरू हुनसक्छन् भनी स्वीकार गरेका थिए, जहाँ 'एन्टिपोड्स' नामका मानिसहरू बसोबास गर्थे।

एराटोस्थेनीसका धेरै कृतिहरू बचेका छैनन्। उनले एउटा उत्कृष्ट पुस्तक लेखेका थिए, जसलाई उनले ‘जियोग्राफिका’ नाम दिएका थिए। प्राचीन ग्रीक भाषामा यसको अर्थ पृथ्वीको वर्णन हो। एराटोस्थेनीसले आफ्नो पुस्तकलाई तीन भागमा विभाजन गरेका थिए।

प्राचीन ग्रीकहरूले आफ्नो "भूमि टापु" को रूपरेखा ग्रीक पुरुषको कपडासँग तुलना गर्थे, जुन विभिन्न रंगका आयताकार टुक्राहरूले बनेको हुन्थ्यो। दर्शनशास्त्रीहरूले जमिनलाई तीन भागमा विभाजन गरे, युरोप, एसिया, र लिबिया। धेरै पछि मात्र रोमवासीले, ग्रीकहरूले होइन, लिबियालाई नयाँ नाम दिए, जुन अफ्रिका थियो। यो नाम त्यहाँ बसोबास गर्ने शक्तिशाली जाति अफ्रिजियर्सको नामबाट राखिएको थियो।

जहाजीहरुले आफ्नो बाटो कसरी पहिचान गर्थे? मानिसहरूले स्टेडिया (दूरी मापन एकाइ) मा दूरी थाहा पाएका थिए, वा एक स्थानबाट अर्को स्थानसम्म यात्रा गर्न लाग्ने दिनहरूको आधारमा मापन गर्थे। यात्रा मार्गको चयनलाई सजिलो बनाउन, ग्रीक भूगोलविद्हरूले नक्सामा यात्रीले चिनेका स्थानहरूमा जाने रेखाहरू खिचे। तीमध्ये एउटा रेखालाई "डायाफ्राम" (Diaphragm) भनिन्थ्यो, जुन हर्क्युलिसका स्तम्भहरू (जिब्राल्टरको जलडमरू) बाट सुरु भएर भूमध्यसागर हुँदै मेसिनाको जलडमरू र पेलोपोनेससको दक्षिणी भाग, रोड्स टापु हुँदै एशिया माइनरको दक्षिणी भागसम्म जान्थ्यो। डायाफ्राम भूमध्यरेखासँग समानान्तर थियो र यसले पृथ्वीलाई दुई भागमा विभाजन गर्थ्यो। अर्को रेखा यसलाई काटेर गयो, जुन दक्षिणमा मेरोए राज्य (हालको सुडानको भाग) बाट सुरु भएर नाइल उपत्यकासम्म, त्यसपछि अलेक्ज्याण्ड्रिया, रोड्स, बाइजेन्टियम हुँदै डनिपर नदीको उद्गगमस्थलसम्म जान्थ्यो। यी रेखाहरू नक्सा बनाउन धेरै उपयोगी भए।

ई.पू. दोस्रो शताब्दीमा, प्रसिद्ध गणितज्ञ, खगोलशास्त्री, भूगोलविद्, र मौसमविद् टोलेमीले सम्पूर्ण नक्सालाई भूमध्यरेखा र उत्तरी ध्रुवसम्म पुग्ने मेरिडियनहरूलाई रेखाहरुद्वारा ढाकेका थिए।

पछि अन्य महत्त्वपूर्ण स्थानहरू हुँदै समानान्तर रेखाहरू थपिए। ई.पू. दोस्रो शताब्दीमा, प्रसिद्ध गणितज्ञ, खगोलशास्त्री, भूगोलविद्, र मौसमविद् टोलेमीले सम्पूर्ण नक्सालाई भूमध्यरेखा र उत्तरी ध्रुवसम्म पुग्ने मेरिडियनहरूलाई रेखाहरुद्वारा ढाकेका थिए।

टोलेमी आफ्ना समकालीन विद्वानहरू जस्तै जमिनलाई टापु भनी मान्दैनथिए ।  उ

नले फिनिसियन जहाजीहरुको प्रमाणमा शंका गरे र ‘कसैले पनि उत्तर वा दक्षिणमा जमिन छैन भन्ने कुरा ठोकुवा गरेर भन्न सक्दैन’ भने । त्यसैले टोलेमीले आफ्नो विश्वको नक्सा बनाउँदा, उनले जमिनलाई किनारसम्मै पुर्याए र त्यहाँ "अज्ञात भूमि" (unknown lands) लेखे।

उनी एसियाको उत्तर वा दक्षिणमा महासागर वा इथियोपियाको दक्षिणमा महासागर भएको कुरा मान्न तयार थिएनन्। विद्वानहरूले उनको नक्सालाई उनको विवरणबाट पुनर्निर्माण गरेका छन्। भारतीय महासागरलाई एउटा आन्तरिक समुद्रका रूपमा देखाइएको छ, र दक्षिणपूर्व एसियालाई पूर्वी अफ्रिकासँग अज्ञात भूमिबाट जोडिएको देखाइएको छ।

टोलेमी शास्त्रीय समय (Classical times) मा रहेका अन्तिम महान विद्वान थिए। उनी यस्तो युगमा बाँचिरहेका थिए, जब ग्रीक संस्कृति ओरालो लाग्दो अवस्थामा  थियो।

तसर्थ, कुन दृष्टिकोण सही थियो? यदि एराटोस्थेनीसको दृष्टिकोण सही थियो भने, समुद्री यात्रीहरू समुद्रमार्फत सबैभन्दा टाढा रहेका स्थानहरूमा पुग्न सक्थे। यदि टोलेमी सही थिए भने, तिनीहरूको जहाजहरू जमिनसम्म मात्र सीमित थिए, र लामो यात्रा जमिनमार्गबाटै गर्नुपर्ने थियो।

टोलेमी शास्त्रीय समय (Classical times) मा रहेका अन्तिम महान विद्वान थिए। उनी यस्तो युगमा बाँचिरहेका थिए, जब ग्रीक संस्कृति ओरालो लाग्दो अवस्थामा  थियो। पैगन विश्वासहरू (Pagan beliefs)  नयाँ धर्महरूको आगमनसँगै समाप्त हुँदै थिए। यूरोपमा पुनः पृथ्वी समतल छ भन्ने मान्यता व्यापक हुँदै थियो। यो ठूलो पछाडि हटाइ थियो।

(क्रमश:)

यस श्रृङ्खलाका लेखहरु

भाग १	सजिलो थिएन आदिम मानवको जीवन !
भाग २	बसाइसराइ र सामुहिक बसोबासको थालनी
भाग ३	जब चीन नै सम्पूर्ण पृथ्वी हो भन्ने भाष्य स्थापित गर्न खोजियो !
भाग ४	प्राचीन भारतीय ऋषिहरूका पृथ्वीसम्बन्धी अद्भुत मोडलहरू
भाग ५	पृथ्वी गोलो छ भन्ने कुरा सर्वप्रथम कसले बताए ?
भाग ६	कसले पहिलो पटक पृथ्वीको मापन गरे?