प्राचीन भारतीय ऋषिहरूका पृथ्वीसम्बन्धी अद्भुत मोडलहरू

ऋषि र दार्शनिकहरूको भूमि

प्राचीन भारतले यो नाम यत्तिकै पाएको थिएन। जब छिमेकी देशहरूमा सभ्यताको भरखर सुरुवात मात्र भइरहेको थियो, भारतीय उपमहाद्वीपको विशाल टापुमा धेरै विद्वानहरू थिए, जुन निलो-हरियो हिन्द महासागरतर्फ जिब्रोझैं फैलिएको छ। भारतीय उपमहाद्वीप साना-साना राज्यहरूमा विभाजित थियो, पो परस्परमा निरन्तर युद्धरत थिए । प्रत्येक राजाको दरबारमा आफ्नै ऋषि र चिन्तकहरू हुन्थे, र उनीहरू उच्च सम्मानित थिए ।

त्यहाँ गणितज्ञहरू र खगोलशास्त्रीहरू, चिकित्सकहरू र सामान्य दार्शनिकहरू थिए, जो ज्ञानका स्रोत थिए, किनकि तिनीहरू बुझ्न नसकिने प्रश्नहरूमा मनन गर्न मन पराउने गर्थे। भारतीयहरूले उनीहरूलाई "महान् ऋषिहरू" भनेर पुकार्थे।

यी महान् ऋषिहरूले हाम्रो पृथ्वीलाई कस्तो सोचेका थिए त? उनीहरू सबै एउटै कुरामा सहमत थिएनन्। धेरैजसोले पृथ्वीलाई समथर ठान्थे। चिनियाँ चामलको केकजस्तै काटिएको आकारको नभई, मेरु पर्वत बीचमा रहेको विशाल गोलाकार समथर चक्रजस्तो। सूर्य, चन्द्रमा, र ताराहरू उक्त पर्वत वरिपरि घुम्छन् भन्नेमा सबै सहमत थिए। केहीले भने पृथ्वीलाई चार महाद्वीपमा विभाजन गरिएको ठान्थे, जुन मेरु पर्वतबाट र एकअर्काबाट महासागरहरूले अलग गरिएका थिए। प्रत्येक महाद्वीपको नाम त्यसको तटमा उभिएको ठूला रूखहरूको नाममा राखिएको थियो। दक्षिणी महाद्वीप, जहाँमात्र मानिसहरू बसोबास गर्थे, "जम्बुद्वीप" भनिन्थ्यो, जसको नाम जम्बु भन्ने गुलाबी रङको रूखबाट राखिएको थियो, जुन वास्तवमा एउटा स्याउको रूख हो।

धेरैजसोले पृथ्वीलाई समथर ठान्थे। चिनियाँ चामलको केकजस्तै काटिएको आकारको नभई, मेरु पर्वत बीचमा रहेको विशाल गोलाकार समथर चक्रजस्तो। सूर्य, चन्द्रमा, र ताराहरू उक्त पर्वत वरिपरि घुम्छन् भन्नेमा सबै सहमत थिए।

अन्य ऋषिहरू असहमत थिए। उनीहरूले भनेका थिए कि जम्बुद्वीप उच्च मेरु पर्वतको वरिपरि घेरिएको औंठीजस्तो आकारको थियो। त्यसपछि नुनिलो महासागर र अर्को औंठीआकारको महाद्वीप आउँथ्यो। उनीहरूले भनेका थिए कि यस दोस्रो महाद्वीपको टाढाको तटलाई चिनीको रसको महासागरले धोएको छ। पृथ्वीको  यो मोडलमा सातवटा औंठीआकारका महाद्वीपहरू थिए। हरेक औंठीको अन्त्य फरक महासागरले छुट्याइएका थिए। चिनीको रसको महासागरपछि रक्सीको महासागर, त्यसपछि पगालिएको घिउको महासागर, त्यसपछि क्रिमको महासागर, त्यसपछि अमिलो दूधको महासागर, र अन्तमा ताजा पानीको महासागर आउँथ्यो...

अब, यस्ता भव्य विश्वचित्रलाई कसले नकार्न हिम्मत गर्ने?
तर, अझै पनि असहमति राख्ने  केही व्यक्तिहरू थिए। एक समूहले पृथ्वीलाई फक्रेको कमलको फूलजस्तै भने। चारवटा सबैभन्दा ठूला पत्रहरू चार महाद्वीप हुन्। परागकण र परागको डाँठ ती पर्वतहरू हुन् जसले गङ्गा र सिन्धु नदीका उपत्यकाहरूलाई घेरेका छन्। कमल असीमित महासागरमा उम्रिएको छ र यसको डाँठ महासागरको तल्लो भागमा जकडिएको छ।

अरूले आफ्नै मोडल तयार पारेका थिए। उनीहरूले विश्वास गर्थे कि संसार एक विशाल कछुवा हो, जुन दूधको महासागरमा तैरिरहेको छ। के यसभन्दा ठोस कुरा हुन सक्छ?

यो चित्रले सबै ऋषिहरूलाई सन्तुष्ट गराएन। अझै अरूले आफ्नै मोडल तयार पारेका थिए। उनीहरूले विश्वास गर्थे कि संसार एक विशाल कछुवा हो, जुन दूधको महासागरमा तैरिरहेको छ। के यसभन्दा ठोस कुरा हुन सक्छ? कछुवाको पिठ्युँमा चारवटा हात्ती उभिएका छन्। के यसभन्दा बलियो के हुन सक्छ? आफ्नो सुँड उठाएर, ती हात्तीले पृथ्वीका चार कुनातर्फ फर्केर विशाल गोलाकार पृथ्वीलाई आफ्नो शक्तिशाली पिठ्युँमा उठाएका छन्।

प्राचीन भारतीय ऋषिहरूसँग साँच्चै सबैभन्दा अद्भुत मोडलहरू थिए।

किन फिनिसियनहरूले पृथ्वीलाई अर्ध गोलाकार जस्तो ठाने ?

फिनिसियनहरू असाधारण मानिसहरू थिए। र उनीहरू असाधारण देशमा बस्थे। खरो शब्दमा भन्दा त्यस्तो कुनै देश कहिल्यै थिएन। प्राचीन ग्रीकहरूले यो नाम उच्च पहाडहरू र भूमध्यसागरको बीचमा चेपिएको एउटा साँघुरो तटीय समथर भूमिलाई दिएका थिए। आजभोलि यो देशलाई लेबनान भनिन्छ। धेरै ठाउँहरूमा पहाडहरू सीधै असमान तटीय क्षेत्रसम्म पुग्छन्, जसले देशलाई साना भागहरूमा विभाजन गर्दछ। छिटो बग्ने नदीहरूले यस भूमिलाई सिंचाइ गर्छन् र उपत्यकाहरूलाई धेरै उर्वर बनाउँछन्। तर कहिल्यै पनि भूमि पर्याप्त थिएन। पुरानो समयदेखि यी साना बस्तीहरू एक-अर्कासँग नजिक भएर बसोबास गर्थे र समयसँगै यी बस्तिहरू मिलेर शहरहरू बने, जुन आफैंमा एउटा स्वतन्त्र राज्य थियो। भौगोलिक रुपमा फिनिसियन शहरहरूका धेरै फाइदा थिए। धेरै व्यापारिक लस्करहरू त्यहाँबाट मेसोपोटामिया र नाइल उपत्यकातर्फ जान्थे, र तिनीहरूको जहाज भूमध्यसागरको किनारका धेरै भूमिहरूतर्फ जान्थ्यो।

शताब्दीपिच्छे भूमध्यसागरका ती किनारहरूमा थप र थप फिनिसियन बन्दरगाह र व्यापारिक उपनिवेशहरू बढ्दै गए। तीमध्ये केही शक्तिशाली स्वतन्त्र राज्य बने। कार्थेज तीमध्ये एक थियो।

शताब्दीपिच्छे भूमध्यसागरका ती किनारहरूमा थप र थप फिनिसियन बन्दरगाह र व्यापारिक उपनिवेशहरू बढ्दै गए। तीमध्ये केही शक्तिशाली स्वतन्त्र राज्य बने। कार्थेज तीमध्ये एक थियो। फिनिसियन कारीगरहरूले उत्कृष्ट बैजनी रङ बनाउँथे, जसले धनी कुलीनहरूको लागि मात्र ऊनलाई रंग्याउँथ्यो। उनीहरूले धातुको काम पनि गर्थे, र शीशाबाट गहनाहरू र भाँडाकुँडा बनाउँथे। फिनिसियनहरूले जत्तिको राम्रो जहाज कसैले बनाउन सक्दैनथ्यो। उनीहरूले सबैभन्दा ठूलो र बलियो देवदारको रूख प्रयोग गरेर जहाजको चौडा पिँध बनाउँथे। त्यसपछि तिनीहरूले छालका लहरहरूबाट जोगाउन काठका पट्टाहरू थप्थे। तिनीहरूका डुङ्गा चाल्ने व्यक्तिहरूलाई लामो मस्तूलमा बाँधिएका पालहरूले सहयोग गर्थे। ती जहाजहरूले ३० जनासम्मको चालकदल बोक्थे। फिनिसियनहरू साहसी जलयात्री थिए, जो न देवतासँग डराउँथे, न त राक्षससँग, न त गर्जनसँग, न आँधीसँग। फिनिसियन कर्णधारहरू सम्पूर्ण भूमध्यसागरका सबै मार्गहरू जान्दथे, र केही त त्यसभन्दा परसम्म पनि जान्थे।

ई.पू. ७औं शताब्दीमा, मिस्रका फिरौँह नेखो द्वितीयले अफ्रिकाको तट हुँदै एउटा बेडा पठाए। उनले जहाजहरूलाई अडिनै नसक्ने अवरोधमा नपुगेसम्म अगाडि बढिरहन आदेश दिए, तबमात्र फर्किनुपर्ने थियो। बेडा तीन वर्षसम्म टाढै रहिरहेको थियो । तिनीहरूले सम्पूर्ण महाद्वीपलाई वरिपरि घुमे र विपरीत दिशाबाट घर फर्के।

यदि पृथ्वी समथर थियो भने, तिनीहरूले सबै कुरा एकैपटक देख्नुपर्थ्यो। त्यसो भए, ती व्यक्तिहरू गलत थिए त, जसले पृथ्वीलाई समथर प्यानकेकजस्तो भनेका थिए?

हामीसँग अझै पनि कार्थेजका दुई सेनापति, हान्नो र हामिलकारले गरेको आफ्नो अटलान्टिक यात्राको वर्णन बाँकी छ। हान्नो अफ्रिकी तटतर्फ दक्षिण लागे; हामिलकार युरोपेली तटतर्फबाट माथि गएर ब्रिटिश टापुहरूमा पुगे।
जब नाविकहरू लामो यात्रा पछि फर्कन्छन्, उनीहरू आफ्नो मातृभूमिको पहिलो झलकको प्रतीक्षामा हुन्छन्। फिनिसियनहरू त्यसको अपवाद थिएनन्। तर उनीहरूले एउटा कुरा थाहा पाए। तिनीहरूको तटरेखा पहिलो पटक देख्दा सधैं समुद्रबाट उठिरहेको उच्च पहाडहरूको चुचुरो मात्रै देखिन्थ्यो। त्यसपछि, किनार नजिकिँदै गर्दा, बिस्तारै अझ धेरै पहाडहरू देखिन्थे। अन्ततः शहरका भवनहरू डल्फिनहरूझैं पानीबाट बाहिर आउँथे। यसले नाविकहरूलाई सोच्न बाध्य बनायो। किनभने यदि पृथ्वी समथर थियो भने, तिनीहरूले सबै कुरा एकैपटक देख्नुपर्थ्यो। त्यसो भए, ती व्यक्तिहरू गलत थिए त, जसले पृथ्वीलाई समथर प्यानकेकजस्तो भनेका थिए? अवश्य पनि पृथ्वी अलि बढी आधा स्याउजस्तो देखिन्थ्यो। किनकि यदि संसार वक्र थियो भने स्पष्टतः पहाडका चुचुराहरू नै समुद्रबाट सबैभन्दा पहिले उठ्थे। यसले यो पनि व्याख्या गर्थ्यो कि किन मस्तूलको टुप्पाबाट डेकभन्दा टाढासम्म देख्न सकिन्थ्यो।

त्यसैले फिनिसियन जलयात्रीहरूले विश्वास गरे कि संसार आधा स्याउ वा सुन्तलाजस्तो वक्र थियो, जो पानीले भरिएको प्लेटमा राखिएको थियो। त्यो पानी समुद्र थियो र प्लेटको किनारले उल्टिएको निलो भाँडोलाई थामिरहेको थियो, जुन आकाश थियो। एक अनौठो मोडल होइन र?

(क्रमश:)

 

यस श्रृङ्खलाका लेखहरु

भाग १	सजिलो थिएन आदिम मानवको जीवन !
भाग २	बसाइसराइ र सामुहिक बसोबासको थालनी
भाग ३	जब चीन नै सम्पूर्ण पृथ्वी हो भन्ने भाष्य स्थापित गर्न खोजियो !
भाग ४	प्राचीन भारतीय ऋषिहरूका पृथ्वीसम्बन्धी अद्भुत मोडलहरू