सुप्राग्लेसियल लेक विस्फोट र विनाशको ताण्डव

हालसालै रसुवा क्षेत्रमा विनाशको भयानक ताण्डव मच्चाएको भोटेकोशी नदीमा बाढी आउनुका कारणहरु खोज्ने गहन प्रयत्न चलिरहेको छ । खासगरी, तिब्बत क्षेत्र मूल उद्गम थलो रहेको भोटेकोशी नदीको जलाधार क्षेत्रमा खासै भारी वर्षा नहुँदा नपनि यस्तो अनपेक्षित विनाशकारी वाढी आउनुका कारणहरु पत्ता लगाउने प्रयास जारी छ ।

यसैक्रममा यस विनाशकारी वाढीको सम्भाव्य कारणमा सुप्राग्लेसियल लेक विस्फोट (Supraglacial Lake Outburst) हुन सक्ने आँकलन गरिन थालिएको छ ।

के हो सुप्राग्लेसियल लेक ?

हिमनदीको सतहमाथि गर्मीयाममा जब बर्फ पग्लन्छ, त्यो पग्लेको पानी त्यहीँ सतहमा जम्मा भएर स-साना तालहरू बनाउँछ। ती तालहरूलाई नै सुप्राग्लेसियल लेक भनिन्छ। यी कुनै स्थायी संरचना होइनन्; मौसमअनुसार बन्ने र हराउने प्रकृतिका हुन्। तर जब मौसममा चरम तापीय परिवर्तन आउँदा यी तालहरू एकाएक विस्फोट हुन सक्छन्। पानी सतहबाट तलतिर चिसिएको बर्फभित्रको चिसा हुँदै बहन थाल्छ, र यस्तो बहावले हिमनदीको तल भागमा ठूलो मात्रामा पानी जम्मा हुन थाल्छ । त्यस पानीको चापलाई जमीनको सतहले धान्न नसकेपछि  यो पानी अन्ततः अचानक विस्फोट भएर बाहिर निस्कन्छ । यही प्रक्रियालाई सुप्राग्लेसियल लेक आउटबर्स्ट भनिन्छ।

यस्ता विस्फोटहरू स्वतःस्फूर्त हुन सक्छन्, तर कहिलेकाहीँ सानो भूगर्भीय हलचल, चट्टान झर्दा वा पानीको अत्यधिक दबाबले समेत यिनलाई ट्रिगर गर्न सक्छ।

विगत केही दशकमा तिब्बत र नेपालको सिमानामा रहेका हिमालय क्षेत्रमा सुप्राग्लेसियल लेकहरूको संख्या उल्लेखनीय ढंगले बढेको छ। ग्रीनल्यान्ड वा अंटार्कटिकाभन्दा फरक, यहाँका हिमनदीहरू झन् सघन जनघनत्व भएका गाउँहरू नजिकै छन् । यही कारणनै तिनको विस्फोटले एकाएक भयानक बाढी निम्त्याउँदा धनजनको ठूलो क्षति गर्ने गर्छ।

अहिले रसुवामा यही परिघटनाको शिकार भएको देखिन्छ। मितेरी पुल भत्कनु, चिनियाँ र नेपाली नागरिकहरू हराउनु, सम्पूर्ण संरचना र नदी किनारको बस्ती बग्नु - यी सबै घटनाहरूको पछाडि, तिब्बती भूभागतिरको सुप्राग्लेसियल लेक विस्फोट सम्भावित कारकको रूपमा देखा परेको छ।

चीनको भू-उपग्रह डेटा र जलश्रोत अनुगमन प्रणालीमार्फत यस्ता तालहरूमा सन् २०१० पछिको तीव्र वृद्धि भएको पाइएको थियो। तिब्बती पठारमा रहेका हिमनदीहरूमा हाल देखिएका लेकहरू प्रायः गर्मीयाममा बनिन्छन् र तीमध्ये केहीले नेपालतिर बहने नदी प्रणालीमा पानीको चरम विसर्जन गरिरहेका छन्।

समस्या के हो भने, यस्ता सुप्राग्लेसियल लेकहरू परम्परागत भू-जोखिम नक्सा (hazard maps) मा समावेश हुँदैनन् । अत: तिनीहरू अचानक फुट्दा अवतल क्षेत्रहरूमा रहेको मानव बस्तीलाई कुनै पूर्वसूचना नै नदिई तहसनहस पारिदिन्छन्। रसुवामा पनि यही भयो। मौसम पूर्वानुमान, नदी प्रवाहको स्तर वा साधारण बाढी चेतावनी प्रणालीले यस्तो 'लेक विस्फोट'लाई समेटन वा आँकलन गर्न सक्दैन। किनभने, यो बाढी नदीको माथिल्लो मूल स्रोतबाट, हिमनदीको सतहबाट, आन्तरिक दबाबका कारण एकाएक बग्ने प्रकारको हुन्छ।

विज्ञहरू भन्छन् - अबको दशकमा जलवायु परिवर्तनको असर हिमनदीहरूमा स्पष्ट देखिनेछ। त्यो असर बर्फको पग्लाइमा मात्र होइन, यसरी बनेका सुप्राग्लेसियल तालहरूको संख्या र जोखिममा झनै खतरनाक रूपमा देखिनेछ। यसको अर्थ हो, अबको विपद् चेतावनी प्रणालीमा सुप्राग्लेसियल लेकहरूको निरन्तर अनुगमन, स्याटेलाइट डेटाको विश्लेषण, र पारसिमाना सहकार्य अत्यावश्यक हुन्छ। खास गरेर धेरै नदीहरूको मूल चीन (तिब्बत) भेगमा पर्ने नेपालजस्ता मुलुकमा यस्ता लेक विस्फोटले निम्त्याउने खतरा अब सामान्य 'प्राकृतिक' घटना मात्र होइन, पारवर्ती भू-राजनीतिक तथा जल-संवेदनशील मुद्दा पनि बन्ने देखिन्छ ।

त्यसैले रसुवाको पछिल्लो त्रासदीलाई केवल वर्षाजन्य बाढी भनेर बुझ्न सकिन्न। यो एउटा संकेत हो – जलवायु परिवर्तनका खतरनाक असरहरुलाई जुघ्न नयाँ ढङ्गले तयारी गरिनु जरुरी छ । हेक्का राख्नुपर्ने कुरा के हो भने, हिमालय अब भित्रैबाट पग्लन थालेको छ । सतहभन्दा तल हुने विस्फोटले कुनै पनि वेला विनाशकारी प्राकृतिक प्रकोपलाई सिर्जना गर्न सक्छ भन्ने कुरा आजको यथार्थता हो । यसलाई सामना गर्न र क्षति कम गर्न अब परम्परागत तयारीले मात्रै पुग्दैन ।

कसरी बन्छ सुप्राग्लेसियल लेक ? सुप्राग्लेसियल लेक (Supraglacial Lake) भन्ने शब्दले हिमनदी (glacier) को सतहमाथि बन्ने पानीको ताललाई जनाउँछ। यी तालहरू बर्फको सतहमा नै जम्मा भएको पानीबाट बनिन्छन् - कहिलेकाहीँ पूरै नीला, कहिलेकाहीँ चिल्ला कालो पोखरीझैँ देखिन्छन्, जुन बगिरहेको वा स्थिर हिमनदीमाथि देखिन्छन्। सुप्राग्लेसियल लेक बन्ने प्रक्रिया केही वैज्ञानिक अवस्थाहरूको परिणाम हो: गर्मी मौसम र सूर्यको ताप: हिमनदीको सतहमा जब तापक्रम बढ्छ, विशेषगरी गर्मीयाममा, बर्फ पग्लिन थाल्छ। त्यो पग्लिएको पानी (meltwater) सतहमा जम्मा हुन थाल्छ। हिमनदीको सतह बनावट: हिमनदीको सतहमा थोरै तल परेको स्थानहरू वा गहिरा खाडलहरूमा पग्लेको पानी जम्मा हुन्छ। त्यस्ता ठाउँहरूलाई "supraglacial catchment basins" पनि भनिन्छ। हिमनदीको नीलापन र धुलो: बर्फको सतहमा रहेको कालो धुलो (cryoconite) सूर्यको ताप अवशोषित गरेर बर्फ चाँडो पग्लिन सघाउँछ। यसले पनि सुप्राग्लेसियल लेक बन्नमा भूमिका खेल्छ। जलनिकासको मार्ग नहुनु: पग्लिएको पानीलाई बाहिर निकल्ने प्राकृतिक नाली या मार्ग छैन भने, त्यो पानी सतहमै थुनिन्छ र तालको रूपमा जम्मा हुन्छ। यी लेकहरू स्थायी हुन्छन् कि अस्थायी? सुप्राग्लेसियल लेकहरू प्रायः अस्थायी प्रकृतिका हुन्छन्। गर्मीयाममा यी लेकहरू ठूला हुन्छन्, तर जाडो मौसममा फेरि जमेर हराउँछन्। कहिलेकाहीँ यी तालहरू अचानक फुट्छन् या पग्लिएर हिमनदीको भित्र (englacial) या हिमनदीको तल (subglacial) मा पुग्छन्। यस्तो घटनालाई "glacial lake outburst flood (GLOF)" भनिन्छ - र यसले विशाल बाढी निम्त्याउन सक्छ। विशेष गरी अंटार्कटिका वा ग्रीनल्यान्डजस्ता क्षेत्रहरूमा निर्माण हुने केही ठूलो र गहिरा सुप्राग्लेसियल लेकहरू केही महिनासम्म टिक्न सक्छन् । यिनीहरू पनि दीर्घकालीन स्थायी ताल होइनन्। भू-परिवर्तन र जलवायु परिवर्तनसँगको सम्बन्ध ग्लोबल वार्मिङका कारण बर्फ धेरै पग्लिन थालेपछि सुप्राग्लेसियल लेकहरूको संख्यामा बढोत्तरी भएको देखिन्छ। विशेषतः: ग्रीनल्यान्डको आइस सिट (Greenland Ice Sheet): यहाँ हजारौं सुप्राग्लेसियल लेकहरू हरेक गर्मीमा देखिन्छन्। यी लेकहरूले आइस सिटको गहिराईतिर पानी पुर्याएर बर्फको गतिको ढाँचामा परिवर्तन ल्याउँछन्। हिमालय क्षेत्रमा: हिमनदीहरूमाथि बन्ने सुप्राग्लेसियल तालहरूले कहिलेकाहीँ ठूलो जोखिम निम्त्याउन सक्छन् । विशेष गरेर तिनले आकस्मिक रूपमा फुटेर बाढी आउँदा तलको तथा तटीय वस्तीहरुमा धनजनको ठूलो क्षति गर्न सक्छ ।

चित्रहरु गुगल एआइ स्टुडियोको मद्दतले तयार पारिएका हुन् ।