घटना नै नदेखिकन डाक्टरले कसरी हत्या भएको समय किट्छ ?

कुनै होटेलमा बास बसिरहेको व्यक्तिको हत्या भयो । त्यो व्यक्तिको लाश १० बजे बेलुकी मात्र होटेलको कामदारले देख्यो । होटेलेका कर्मचारीहरुले बताएअनुसार र रजिस्टरमा उल्लेख भएअनुसार, त्यो व्यक्तिलाई दिनभरिमा चारजना मान्छे आएर भेटेको थियो । एउटा मान्छेले बिहान १० बजे, एउटाले दिउँसो १ बजे, एउटाले दिउँसो ३ बजे र एउटाले बेलुकी ७ बजे त्यो मान्छेलाई भेट्न आएको थियो ।

अब हत्याको अनुसन्धान गर्ने क्रममा पुलिसले शंका गर्छ– हत्या गरिएको व्यक्तिलाई भेट्न आउने चारजना मध्ये कुनै एकले त्यो हत्या गरेको हुनुपर्छ । अझ धेरै जनाले त सोझै सबैभन्दा पछि भेट्न आउने मान्छेमाथि नै शंका गर्न पुग्छ । किनभने, यदि ऊ आउनुभन्दा पहिले नै त्यो व्यक्तिको हत्या भएसकेको हुन्थ्यो भने त उसले पुलिस वा होटेलका कर्मचारीहरुलाई खबर गरिसकेको हुन्थ्यो ।

तर शंका गरिएजस्तो हत्या सबैभन्दा पछि भेट्न आउने मान्छेले नै गरेको हो भनेर ठोकुवा गरेर भन्न मिल्दैन । सबैभन्दा पछि भेट्न आउने मान्छेले कोठामा ढक्ढक्याउँदा कुनै जवाफ नपाएर फर्केको पनि हुन सक्छ । अथवा, त्यो व्यक्तिको लाश देखेर पनि झमेलामा पर्न नचाहेर वा पुलिसको डरले चूपचाप त्यहाँबाट भागेको पनि हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा कसले हत्या गरेको हुन सक्छ भनेर कसरी पत्ता लगाउने ?

यस्तो स्थितिमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हुन्छ– त्यो व्यक्तिको हत्याभएको समय कुन थियो भनेर पत्ता लगाउनु । र, यो पत्ता लगाउने काम डाक्टरले गर्छन् । कुनै पनि हत्या गरिएको व्यक्तिको सामान्य जाँचबुझ गरिसकेपछि नै डाक्टरले भनिदिन्छन्– त्यो व्यक्तिको हत्या भएको यति समय भइसक्यो ! अथवा, यति बजेर यति मिनेट जाँदातिर उक्त व्यक्तिको हत्या भएको हो !

सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हुन्छ– त्यो व्यक्तिको हत्याभएको समय कुन थियो भनेर पत्ता लगाउनु । र, यो पत्ता लगाउने काम डाक्टरले गर्छन् ।

तपाईं हामीमध्ये धेरैलाई आश्चर्य लाग्न सक्छ– डाक्टरले चाहिँ प्रत्यक्ष घटना नदेखिकन नै त्यसरी समय किट्न कसरी सकेको होला ? आउनु होस्, यहाँ डाक्टरले हत्या भएको समय कसरी पत्ता लगाउँछन् भन्ने कुराको चर्चा गरौं ।

कुनै पनि तातो चिजलाई त्यत्तिकै छोडिदिने हो भने, केही समयपछि त्यो सेलाएर वातावरणको तापक्रम बराबरको हुन जान्छ । उदाहरणको लागि, एक गिलास उमालेको दूधलाई टेबलमा राखौं । केही समयपछि त्यो दूध सेलाउँछ र मनतातो हुन्छ । सेलाउने क्रममा त्यो दूधको तापक्रम हाम्रो वरिपरिको वातावरणको तापक्रमसँग मिल्दोजुल्दो हुनपुग्छ ।

वातावरणको तापक्रम जतिसुकै भए पनि हाम्रो शरीरको तापक्रम चाहिँ स्थिर नै रहन्छ । हाम्रो शरीरभित्र हुने विभिन्न जैविक प्रक्रियाहरुले हाम्रो शरीरको तापक्रमलाई स्थिर राखिरहेको हुन्छ । तर जब कुनै मान्छेको हत्या हुन्छ वा मृत्यु हुन्छ, उसको शरीरभित्र तापक्रमलाई स्थिर राख्ने जैविक प्रक्रिया पनि रोकिनपुग्छ ।

हाम्रो शरीरको औसत तापक्रम ९८.६° फरेनहाइट (७°C) हुन्छ । तर हाम्रो वरिपरिको वातावरणको तापक्रम चाहिँ ६० देखि ८० डिग्री फरेनहाइट वा त्योभन्दा घटी वा बढी पनि हुन सक्छ । जेहोस्, वातावरणको तापक्रम जतिसुकै भए पनि हाम्रो शरीरको तापक्रम चाहिँ स्थिर नै रहन्छ । हाम्रो शरीरभित्र हुने विभिन्न जैविक प्रक्रियाहरुले हाम्रो शरीरको तापक्रमलाई स्थिर राखिरहेको हुन्छ । तर जब कुनै मान्छेको हत्या हुन्छ वा मृत्यु हुन्छ, उसको शरीरभित्र तापक्रमलाई स्थिर राख्ने जैविक प्रक्रिया पनि रोकिनपुग्छ । यसो भएपछि गिलासमा राखिएको दूध जस्तै मृत शरीरको तापक्रम पनि वातावरणको तापक्रमको अनुकूलतामा सेलाउन थाल्छ । यो सेलाउने क्रम पनि निश्चित समयमा निश्चित मात्राको दरमा भइरहेको हुन्छ । उदाहरणको लागि, गर्मी महिनामा मृत शरीरको सेलाउने क्रम औसत रुपमा प्रति घण्टा ०.७५ डिग्री फरेनहाइटको दरले हुन्छ भने जाडो महिनामा चाहिँ १.५ डिग्री फरेनहाइटको दरले । मृत शरीरमा घट्ने यही तापक्रमले नै डाक्टरहरुलाई हत्या भएको समय तोक्न आधार प्रदान गर्छ ।

गर्मी महिनामा मृत शरीरको सेलाउने क्रम औसत रुपमा प्रति घण्टा ०.७५ डिग्री फरेनहाइटको दरले हुन्छ भने जाडो महिनामा चाहिँ १.५ डिग्री फरेनहाइटको दरले ।

सबैभन्दा पहिले डाक्टरले मृत शरीरको तापक्रम जाँच्छन् । यो जाँच्ने क्रिया मृत शरीरको मुखमा थर्मामिटर राखेर गरिँदैन । जाँच्ने क्रममा डाक्टरले सबैभन्दा पहिले मृतशरीरको भित्री अंगको तापक्रम (Core Temperature) नाप्छन् । यसको लागि मृत शरीरको गुद्वारबाट ४–५ इन्चभित्रसम्म थर्मामिटर घुसाइन्छ । यो शरीरको भित्री तापक्रम नाप्ने सबैभन्दा सजिलो तरिका हो ।

कतिपय डाक्टरहरुले चाहिँ दाहिने करंगमुनि आधा सेन्टिमिटर चिरेर थर्मामिटर घुसाउँछन् । यसरी थर्मामिटर घुसाउँदा त्यसलाई कलेजोभित्रसम्म पुर्‍याइन्छ र तापक्रम लिइन्छ । तर यसो गर्दा कलेजोलाई क्षति पुग्ने भएकोले र पछि पोष्टमार्टम गर्दा कलेजोमा कुनै असर परेको थियो थिएन भन्ने थाहा पाउन अड्चन आउने भएकोले धेरै डाक्टरहरु यो तरिका अपनाउँदैनन् ।

शरीरको भित्री तापक्रम लिने अर्को तरिका हो– टाउकोको हड्डीमा प्वाल पारेर गिदीभित्रसम्म थर्मामिटर छिराउने । कतिपय डाक्टरहरुले यो विधि पनि अपनाउँछन् । कतिपय डाक्टरहरुले चाहिँ हत्या गरिएका व्यक्ति महिला रहेछ भने उसको योनीको भित्रीभागको तापक्रम लिने गर्छन् । यसरी शरीरको भित्री भागको तापक्रम लिने विभिन्न तरिकाहरु भए पनि सजिलो र सर्वप्रचलित तरिकाचाहिँ गुद्वारभित्रबाट तापक्रम लिने तरिका नै हो ।

माथि शुरुमा उल्लेख गरिएको घटनामा हत्या भएको घटनास्थल होटेलमा १० बजे राति पुलिस र डाक्टर डाकिएपछि सबैभन्दा पहिले डाक्टरले मृत शरीरको तापक्रम लिन्छन् । मानौं, घटना भएको समय जाडो महिनाको समय हो र त्यसरी तापक्रम लिँदा मृत शरीरको तापक्रम ८८.२ डिग्री फरेनहाइट देखियो । यस्तो अवस्थामा डाक्टरले मान्छेको शरीरको तापक्रम ९८.६ फरेनहाइटबाट १० बजे राति मृत शरीर जाँच्दा देखिएको तापक्रम ८८.२ डिग्री फरेनहाइट घटाउँछन् । यसरी घटाउँदा बाँकी रहने संख्या भनेको १०.४ डिग्री फरेनहाइट हुन आउँछ । जाडो महिनामा मृत शरीरको तापक्रम औसत रुपमा १.५ डिग्री फरेनहाइटको दरले सेलाउने विज्ञानको नियमअनुसार अब डाक्टरले त्यसरी बचेको १०.४ डिग्री फरेनहाइटलाई १.५ ले भाग लगाउँछ । यसरी भाग लगाउँदा निस्कने नतिजा हुन आउँछ– ७ । अर्थात् त्यो व्यक्तिको हत्या भएको समय भनेको मृत शरीरको तापक्रम जाँच्दाको समय–भाग लगाउँदा निस्केको नतिजा (१० बजे– ७) = ३ बजे हुन आउँछ ।

यसरी हत्या भएको समय डाक्टरले तोकिदिएपछि पुलिसलाई अनुसन्धान गर्न सजिलो हुन्छ । पुलिसले ३ बजे मृत व्यक्तिलाई भेट्न आउने व्यक्तिको खोजतलास गर्न शुरु गर्छ र अन्य सबुत प्रमाणहरुका आधारमा समेत शुरु हुन्छ– हत्याराको खोजी गर्ने अभियान ।

 

हत्याको समय पत्ता लगाउन प्रयोग गरिने केही विधिहरु घटना प्रत्यक्ष नदेखे पनि डाक्टरले हत्या भएको समय अनुमान गर्न फरेन्सिक विज्ञान र शारीरिक अवलोकनको आधारमा विभिन्न विधिहरू प्रयोग गर्छन्। केही महत्त्वपूर्ण विधिहरू यस्ता छन्: रिगर मोर्टिस (Rigor Mortis): मृत्युपछि मांसपेशी कठोर हुने प्रक्रिया हो। यो सामान्यतः मृत्युको २–६ घण्टापछि सुरु हुन्छ, १२ घण्टामा पूर्ण रूपमा विकास हुन्छ, र २४–४८ घण्टामा हराउँछ। यसको अवस्थाको आधारमा मृत्युको समय अनुमान गर्न सकिन्छ। एल्गर मोर्टिस (Algor Mortis): मृत्युपछि शरीरको तापक्रम घट्दै जान्छ। शरीरको तापक्रम र वातावरणीय तापक्रमको तुलनाबाट मृत्युको समय किट्न सकिन्छ। लिभर मोर्टिस (Livor Mortis): मृत्युपछि रक्त प्रवाह बन्द हुँदा रगत शरीरको तल्लो भागमा जम्छ। यसको रंग र अवस्थाबाट मृत्युको समय थाहा पाउन सकिन्छ। पेटको अवशेष (Stomach Contents): मृतकले अन्तिम पटक खाएको भोजन पाचन प्रक्रियाको अवस्थाको आधारमा मृत्युको समय अनुमान गर्न सकिन्छ। शरीरको विघटन (Decomposition): शरीरको विघटनको अवस्था, गन्ध, र जीवाणुहरूको गतिविधिको आधारमा मृत्युको समय पत्ता लगाउन सकिन्छ। फरेन्सिक कीट विज्ञान (Forensic Entomology): शवमा भएका कीराहरूको जीवनचक्रको अध्ययन गरी मृत्यु भएको समय पत्ता लगाउन सकिन्छ। अन्य प्रमाणहरू: चोटपटक, घाउ, रक्तश्राव, र आसपासका वस्तुहरूको अध्ययनले पनि समय निर्धारणमा मद्दत पुर्‍याउँछ। यी विधिहरूको प्रयोग गरेर डाक्टर र फरेन्सिक विज्ञहरूले हत्या भएको समयको वैज्ञानिक अनुमान लगाउँछन्।