यात्रा र भूगोलको खोजमा: मध्ययुगका विद्वान र साहसीहरू

पछाडि फर्काइ

मेरो घरमा किताबको दराजमा एउटा निक्कै ठूलो किताब छ। यो पुरानो अक्षरहरूमा हातले लेखिएको छ, र पुरानो स्लाभोनिक भाषामा छ। यस पुस्तकको शीर्षक "इसा मसिहको बारेमा पुस्तक जसले सारा संसारलाई समेट्छ" (A Book About Christ Which Embraces the Whold World) रहेको छ। यो ई.स.को छैटौँ शताब्दीमा कोस्मा नाम गरेका एक ग्रीक व्यापारीद्वारा लेखिएको थियो, जसलाई प्रायः इन्डिकोप्लोव भनेर चिनिन्थ्यो। यो एउटा धेरै सम्मानजनक नाम थियो, किनकि यसको अर्थ थियो कि उनी टाढाको भारतसम्म पुगेका थिए।

कोस्माले पृथ्वीको बनावटको बारेमा एक पुस्तक लेखे। उनको वर्णन बाइबल, क्रिश्चियनहरूको पवित्र पुस्तकमा आधारित थियो। उनले पृथ्वीलाई चतुर्भुज आकारको मान्दै, चारैतिर महासागरले घेरिएको र महासागरलाई उच्च पर्खालहरूले घेरेको विचारलाई स्वीकार गरे।

व्यापारीका रुपमा कोस्माले धेरै यात्राहरू गरेका थिए। उमेर बढेपछि उनी भिक्षु बने र उनले पृथ्वीको बनावटको बारेमा एक पुस्तक लेखे। उनको वर्णन बाइबल, क्रिश्चियनहरूको पवित्र पुस्तकमा आधारित थियो। उनले पृथ्वीलाई चतुर्भुज आकारको मान्दै, चारैतिर महासागरले घेरिएको र महासागरलाई उच्च पर्खालहरूले घेरेको विचारलाई स्वीकार गरे। ती पर्खालहरूले एक पारदर्शी, बलियो गुंबजलाई टेकेका थिए जसमा स्वर्गदूतहरूले तारा घुमाउँथे।

कोस्माले तर्क गरे कि स्वर्गीय पानीहरू गुम्बजको पछाडि भण्डारण गरिएका हुनुपर्छ, किनकि कहिलेकाहीँ तिनीहरू हामीमाथि वर्षाका रूपमा खस्दछन्। उत्तरतर्फ, उनले आकाशमा सूर्य लुकेको एक अग्लो पहाड राखे। यसरी संसारभरि रात पर्ने गर्थ्यो ।

किताबमा धेरै चित्रहरू छन्। रुसका कलाकारहरूले केही चित्रहरू  ग्रीक मूलबाट प्रतिलिपि गरेका थिए। अरूका लागि तिनीहरूले आफ्नै कल्पना प्रयोग गरे। उनले भ्रमण गरेका देशहरूको बारेमा लेख्दै, कोस्माले आफ्नै आँखाले देखेका र केवल सुनेका कुराहरू– दुवै वर्णन गरे। त्यसैले ऊँट, गोरु, हात्तीका चित्रहरूको छेउमा कल्पनामा आधारित जीवहरू जस्तै जङ्गली-सुङ्गुर-हात्ती, एक सिङ्ग भएका जन्तु र नाकबाट सिङ्ग भएका जनावरहरू पनि पाइन्छन्।

रुसमा पढ्न जान्ने मानिसहरूले अलेक्जान्द्रियाका व्यापारी कोस्माको यो किताब मन पराउँथे। किन उनीहरूलाई यो मन पर्ने हो भने धेरैजसो कुरा शुद्ध कल्पना थियो? किनभने मानिसहरूले यसलाई सत्य ठान्थे, र त्यसपछि उनका कथाहरूले तिनीहरूलाई ती टाढाका भूमिहरूमा यात्रा गर्ने चाहना पलाउथे ।

कसैले पनि ठ्याक्कै थाहा पाउँदैन यो पुस्तक कहिले पहिलो पटक रुसमा पुगेको थियो। अनुवादक पनि अज्ञात छ। यो पक्कै पनि धेरै समय पहिले थियो। सबै देशका मानिसहरूलाई यात्रुहरूका कथाहरू पढ्न वा सुन्न मन पर्थ्यो। रुसमा पढ्न जान्ने मानिसहरूले अलेक्जान्द्रियाका व्यापारी कोस्माको यो किताब मन पराउँथे। किन उनीहरूलाई यो मन पर्ने हो भने धेरैजसो कुरा शुद्ध कल्पना थियो? किनभने मानिसहरूले यसलाई सत्य ठान्थे, र त्यसपछि उनका कथाहरूले तिनीहरूलाई ती टाढाका भूमिहरूमा यात्रा गर्ने चाहना पलाउथे ।

मध्यकालीन रुसमा धेरै पुस्तकहरू थिए जसले अन्य भूमि र संसारको संरचनाको वर्णन गर्थे। तीमध्येका एउटा पुस्तकलाई "गहन पुस्तक" भनिन्थ्यो—यसको गहिरो ज्ञानको कारणले त्यसलाई "गहन"  भनिन्थ्यो ।

यसमा, पौराणिक ज्ञानी डेभिड एभसेयेभिचले पृथ्वी एउटा विशाल ह्वेलमा अडिएको र ह्वेलले आफ्नो शरीर घुमाउँदा सम्पूर्ण पृथ्वी हल्लिने बताउँछन्।

अरबीहरू मध्ययुगका सबैभन्दा साहसी यात्रीहरू थिए। सातौँ शताब्दीसम्म उनीहरूले विशाल भूभाग जितिसकेका थिए। त्यसपछि उनीहरूले व्यापार गर्न थाले। अरबी व्यापारीहरूले पूर्वी युरोप, सबै स्लाभोनिक भूमि र मध्य एशियाली देशहरू भ्रमण गरे। भूमध्यरेखा (equator) को दक्षिणमा रहेका अद्भुत गज्जबको भूमि अफ्रिकाका बारेमा वर्णन गर्ने उनीहरु पहिलो थिए । उनीहरूले नै पूर्वी अफ्रिकाका उष्णदेशीय देशहरूको र मदागास्करको बारेमा युरोपलाई जानकारी गराए।

अरबी व्यापारीहरूले पूर्वी युरोप, सबै स्लाभोनिक भूमि र मध्य एशियाली देशहरू भ्रमण गरे। भूमध्यरेखा (equator) को दक्षिणमा रहेका अद्भुत गज्जबको भूमि अफ्रिकाका बारेमा वर्णन गर्ने उनीहरु पहिलो थिए ।

नवौं शताब्दीमा, एक विद्वान फारसी इब्न-होरदाबेहले आफ्नो समयको सबै भौगोलिक ज्ञानलाई एक हस्तलिखित पुस्तकमा समेटे, जुन अहिले पनि अवस्थित छ। उनले यसलाई "मार्ग र राज्यहरूको पुस्तक" (The book of Routes and Kingdoms) भने। उनी आफैं धेरै यात्रा गरेका थिएनन्, तर उनी खलिफाको दरबारमा थिए, उनले अरबी यात्री, व्यापारी र अधिकारीहरूबाट सबै जानकारीहरु प्राप्त गर्न र तिनको उपयोग गर्न सक्थे।

केही समयपछि इब्न-रुश्दले एक पुस्तक लेखे। उनी आफैं यात्री थिए र उनले आफ्नै आँखाले देखेका कुराहरू लेखे। उनले यसलाई "रत्नहरूको पुस्तक" (The books of Precious Stones) भने। यस पुस्तकको अन्तिम भाग मात्र बँचेको छ । यो पुरै हस्तलिखित पुस्तकको सातौं भाग मात्र हो, र मुख्यत: पूर्वी युरोपका मानिसहरूको बारेमा लेखिएको छ। इब्न-रुश्दले स्लाभ र किभन रस (जसलाई मध्यकालीन रुस भनिन्थ्यो) को बारेमा लेखे, जसको बारेमा पश्चिमी युरोप वा दक्षिण-पश्चिम एशियामा त्यति धेरै जानकारी थिएन।

दशौं शताब्दीमा इब्न-फदलानले "वोल्गाको यात्रा" (A Journey to the Volga) नामक पुस्तक लेखे, जसले यस ज्ञानमा थप योगदान गर्‍यो ।

बग्दादका निवासी मासुदीले नजिकको र मध्यपूर्वका हरेक देशको भ्रमण गरेका थिए, जसमध्ये मध्य एशिया, ककसस, र पूर्वी युरोप पर्दछन्। उनले दक्षिण-पूर्वी अफ्रिकामा यात्रीहरुको समूहमा यात्रा गरे । उनलाई चीन र जाभाबारे राम्रो जानकारी थियो । उनले दुई पुस्तकहरू "सुनौला मैदान र हिराका क्षेत्रहरू" (Golden Meadows and Diamond Fields) र "रिपोर्टहरू र अवलोकनहरू" (Reports and Observations) लेखे।

खोरेज्मका विद्वान अल-बेरुनी वा इब्न-बतूता, जो सबै जातजाति र सबै युगका महानतम यात्री मानिन्छन् र जसले २५ वर्षको यात्रा अवधिमा कम्तीमा १,२०,००० किलोमिटरको यात्रा गरे।

म धेरै मध्यकालीन यात्रीहरूको बारेमा बताउन सक्छु जसले हामीलाई मूल्यवान् कृतिहरू छाडेर गए। उदाहरणका लागि, खोरेज्मका विद्वान अल-बेरुनी वा इब्न-बतूता, जो सबै जातजाति र सबै युगका महानतम यात्री मानिन्छन् र जसले २५ वर्षको यात्रा अवधिमा कम्तीमा १,२०,००० किलोमिटरको यात्रा गरे।

मुस्लिम यात्री र भूगोलविद्हरूले पनि पृथ्वी समतल भएकोमा विश्वास गर्थे। तर क्रिश्चियनहरूले जस्तो पृथ्वीलाई चतुर्भुज मान्ने होइन, मुस्लिमहरूले यसलाई गोलो मान्थे। त्यसैले उनीहरूले आफ्नो नक्सामा यसलाई गोलो बनाए। म तपाईंलाई तीमध्ये एक नक्साको बारेमा बताउनेछु। (क्रमश:)

यस श्रृङ्खलाका लेखहरु

भाग १	सजिलो थिएन आदिम मानवको जीवन !
भाग २	बसाइसराइ र सामुहिक बसोबासको थालनी
भाग ३	जब चीन नै सम्पूर्ण पृथ्वी हो भन्ने भाष्य स्थापित गर्न खोजियो !
भाग ४	प्राचीन भारतीय ऋषिहरूका पृथ्वीसम्बन्धी अद्भुत मोडलहरू
भाग ५	पृथ्वी गोलो छ भन्ने कुरा सर्वप्रथम कसले बताए ?
भाग ६	कसले पहिलो पटक पृथ्वीको मापन गरे?