राँचीको प्रसङ्ग पढेपछि जब महाकवि देवकोटा ‘दुर्वासा’ बने !

अध्यापक, प्राध्यापकको त कुरै छोडौं माननीयदेखि, प्रधानमन्त्रीसम्मका उम्मेदवार आउँथे यहाँ (लप्टनको होटेलमा) । यहाँ आउनेमा मन्त्री, प्रधानमन्त्री, राजदूत, कल्चरल अटाशे, भाइस चान्सलर, माननीय, सम्माननीय, खेलाडी, जुवाडी को के भएन, सबैभन्दा बिग्रेको त मै छु । यस्तो व्यक्तिको जमघट हुने ठाउँमा पत्र-पत्रिका हुनु पनि जरूरी नै भयो र त्यो खाँचो लप्टनको होटलले टार्थ्यो । पत्रिका हेर्न पनि मानिस यहाँ जम्मा हुन्थे । हाम्रो छेउमा बसेका एकजना मित्रले एउटा पत्रिका उठाएर यसको डिजाइन कस्तो लाग्यो यहाँलाई' भनेर महाकवि देवकोटालाई सोध्यो। देवकोटाले समजीलाई सोधे । समजीले पत्रिका मतिर बढाएर भन्नुभयो, “तपाईं त आजकाल रेडियोमा कलासम्बन्धी लेख सुनाउनुहुन्छ, सुनौं न यसको पनि व्याख्या ।” मैले उत्तरमा “राम्रो लाग्यो" यति मात्र भनें । समजीले भन्नुभयो, “राम्रो लाग्यो भनेपछि राम्रो लाग्ने कारण पनि त होला, सुनौं न त्यसको व्याख्या !"

त्यस समय काठमाडौं नगरपालिकाबाट एउटा पत्रिका निस्कन्थ्यो 'जनचेतना' ।  यसको आवरणपृष्ठको माथिल्लो भागमा घोप्टो अर्द्धचन्द्राकारजस्तो रूप बनाएर 'जनचेतना'  लेखिएको थियो र त्यसको सीधै तल बीचमा एउटा बल्दै गरेको दीयो अङ्कित थियो । दीयोको ज्वाला जनचेतना लेखिएको ठाउँमा पूरै ढाक्ने गरेर चारैतिर फैलिएको थियो ।

मैले समजीलाई सोधें, “दिनैपर्‍यो मैले उत्तर ?"

उत्तर पाएँ, “हो, दिनैपर्‍यो ।”

समजीको आज्ञा लिएर मैले छोटो उत्तर दिएँ, “जनचेतनामा डढेलो लागेछ, त्यस कारण मलाई राम्रो लाग्यो ।”

मेरो उत्तरपछि सबै गलल हाँसे, समजीले क्यै नभनी रातो मुख लगाउनुभयो । यसको डिजाइन समजीले नै बनाउनुभएको रहेछ, त्यो कुरा पछि मात्र थाहा भयो । यदि त्यो कुरा पहिले थाहा पाएको भए म त्यो उत्तर दिने नै थिइनँ । यस्तै गफ र ठट्टा भइ नै रहन्थे त्यहाँ ।

मेरो उत्तरपछि सबै गलल हाँसे, समजीले क्यै नभनी रातो मुख लगाउनुभयो । यसको डिजाइन समजीले नै बनाउनुभएको रहेछ, त्यो कुरा पछि मात्र थाहा भयो ।

यस्तै प्रसङ्गमा एउटा हिन्दी पत्रिका आयो सामने । त्यस समय दिल्लीबाट 'आजकल' नामक हिन्दी मासिक पत्रिका निस्कन्थ्यो । 'विश्वदर्शन' नामक पत्रिका पनि गाभेर संयक्त रूपमा आउँथ्यो ।

हाम्रो सामने भएको 'आजकल' मई १९५३ को कविता अङ्क थियो । यो अङ्क रवीन्द्रनाथको जन्मदिवसमा निकालिएको हुँदा आवरणपृष्ठमा रवीन्द्रनाथ
ठाकुरको आकर्षक चित्र पनि दिइएको थियो । अतः यसमा सबैको ध्यान जानु स्वाभाविक कुरा हो ।

पल्टाउँदै जाँदा विश्वदर्शन भागमा 'नेपाली महाकवि देवकोटा' भन्ने ठूलो अक्षरमा शीर्षक देखियो र त्यसभन्दा तल लेखकमा राहुल सांकृत्यायन लेखिएको थियो । सबैका आँखा उत्सुकतापूर्वक त्यतै लागे । देवकोटालाई यसमा अरू चाख भयो र लेख पढ्दै गए । लेख यसप्रकार थियो-

" जनवरी १९५३ में मैं पाँचवी बार नेपाल गया । उस दिन नेपाली कवियों और साहित्यकारों की गोष्ठी में एक सहृदय कवि ने जब मेरा स्वागत करते हुए 'विदेशी अतिथि' का शब्द प्रयुक्त किया, तो मेरे हृदय में एकाएक सुई-सी चुभ गई । नेपाल स्वतन्त्र देश है, उसकी स्वतन्त्र राष्ट्रीय एकाई है, इस लिये राजनीतिक तौर से उसे में भारत के अन्तर्गत भारतका एक प्रदेश नहीं मानता । किन्तु और कितनी ही बातें है जिसके कारण मैं उसे विदेश नहीं मान सकता । उसी हिमाचल के वरद्पुत्र हमारे पन्त है, जिसके दूसरे श्रेष्ठ पुत्र महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा हैं । यह कैसे हो सकता है कि पन्त को तो मै हमारा कहूँ, और देवकोटाको विदेशी ? अब की यात्रा में देवकोटा की प्राप्ति मेरे लिये एक नया आविष्कार था । नेपाली साहित्यका आदिकवि भानुभक्त १८१४ ई. में पैदा हुआ और १८६९ ई. मे उसकी मृत्य हुई । नेपाली कविता-साहित्यका प्रारम्भ इस प्रकार १९ वीं शताब्दी मध्य में हुआ । हिन्दी कविताको १६ वीं सदी से २० वीं सदी के मध्य तक जिन अवस्थावों से गुजरना पडा, नेपाली कविता को हमारी चार शताब्दीयों की मन्जिल एक शताब्दी में पूरी करनी पडी । परन्तु इस जल्दी के कारण उसे अपरिपक्व नहीं समझना चाहिए। इस का एक सबूत महाकवि देवकोटा हैं, जिन में हम अपने हिन्दी के पन्त प्रसाद-निराला को ही पूर्ण रूप में नहीं पाते, बल्कि उन में एक ओर यदि हम 'प्रियप्रवास' के कवि 'हरिऔध' को विकसित रूप में देख हैं, तो दूसरे ओर एक दूसरी भी महाकवि को पाते हैं, जो कि अभी हिन्दी में पैदा नहीं हुआ । देवकोटा जनता की सरल और सुचलित भाषा में "मुना-मदन', 'कुन्जिनी' के महान् गायक है ।

नेपाली कविता को हमारी चार शताब्दीयों की मन्जिल एक शताब्दी में पूरी करनी पडी । परन्तु इस जल्दी के कारण उसे अपरिपक्व नहीं समझना चाहिए। इस का एक सबूत महाकवि देवकोटा हैं,

एक तरफ उनको कविता में हम देखते हैं-

समय सुन्दर सान्ध्य सुवर्णको ।

मदनमन्दिरमा वन पर्णको ॥

जलनिनाद लिंदी ललितांशुका ।

तल झरिन् पृथिवीतिर मेनका ।

- शाकुन्तल ३।२६

"अथवा,
यात्री आज बनूँ प्रतीत युगका, सम्झूँ त त्यो भारत ।

 ब्यूँझाऊँ त सुषुप्त भाव अघिका, पर्दा लगाऊँ यता ॥

यो कोलाहल बिर्सिॐ, मृतकको यो नामको जीवन ।

पाल्नोस् सज्जनवृन्द, यो रसिकको मीठो छ वृन्दावन ॥

- शाकुन्तल

जहाँ इस जगह हम उनकी कविता को संस्कृत से लदी देखते हैं, वहाँ कवि के अपने प्रियकाव्य 'मुनामदन' में ग्रामीण-गीत-झ्याउरे में हम कितनी ही सरल, कोमल और सरस भाषा पाते हैं :

'पृथिवीतिर न हेर मुना ! म पनि आउँछु,

आँखामा आँसु लिएर चिनो म भेट्न आउँछु,

प्रेमको हीरा छुटेको तल, म लिई आउँछु,

कसरी खायो आगोले दिदी ! कमलको शरीर ?

कसरी खायो निठुरी भई कमलको शरीर ?

 म कहाँ पाऊँ, तो मुनालाई छातीमा लगाऊँ ?

खरानी तिन्को मलाई द्यौन, छातीमा लगाऊँ !

हे मेरी आमा ! हे मेरी मुना ! म यहाँ बस्दिनँ !

म यहाँ अब बस्दिनँ आमा ! म यहाँ बस्दिनँ !’

'हे मेरा भाइ ! ती तिम्री मुना मरेकी छैनन् ती,

ज्योतिको स्वरूप लिएर गइन् बगैंचा वसन्ती,

स्वर्गका चरा गाउँछन् उनको मधुर जयन्ती ।'

'पर्दाले ढाक्यो, पर्दाले छेक्यो, हे दिदी ! मलाई !

म रुनेछैनँ ! गएर भोलि भेटुँला तिन्लाई !

हे देव पर्दा चाँडै नै उठा ! धन्य छ तँलाई ! '

-मुनामदन

प्रौढ अवस्था में एक के बाद एक तीन पुत्रों को खो चुके हैं, ऐसी हालत में यदि उनके बारे में कोई लिखता है- दुःख से विदीर्ण हृदय रखते भी वह मुंह पर जबर्दस्ती हँसी की रेखा लाना चाहते हैं, तो कोई आश्चर्य नहीं है ।

वाल्मीकि करुण रस के महाकवि थे । 'रघुवंश' के अजविलाप को देखकर कालिदास को करुण रस का कवि माना जा सकता है, उसी तरह देवकोटा भी प्रधानतः करुण रस के महाकवि हैं । दूसरे प्राचीन सजातीय कवियों के वैयक्तिक जीवन के बारे में हमें पता नहीं इसलिये, हम नहीं कह सकते कि उनको अपने जीवनका उनकी कविता पर कितना प्रभाव पडा, लेकिन देवकोटाका जीवन तो बाल्यकाल से ही दुःखी और संघर्षका जीवन रहा। प्रौढ अवस्था में एक के बाद एक तीन पुत्रों को खो चुके हैं, ऐसी हालत में यदि उनके बारे में कोई लिखता है- दुःख से विदीर्ण हृदय रखते भी वह मुंह पर जबर्दस्ती हँसी की रेखा लाना चाहते हैं, तो कोई आश्चर्य नहीं है ।

'गत अतीत जीवन के किसी दिन में भीषण दुःखान्त घटना होने के पश्चात् एक वेदना उनमें पैदा हुई, जो कि जितनी-जितनी उनकी उमर बढती गई, उतनी ही बढती गई । 'उनको पहली बार ही देखते समय कोई भी आदमी आसानी से समझ सकता है, कि वह किसी पुँजीभूत वेदना से मरमाहत हो छटपटा रहे हैं । सिगरेट उनका चिर साथी हैं, भावना चिर सहचरी और वेदना जीवन के वरदान जैसी उनके लिये है ।"

यसैप्रकार महाकवि देवकोटा महापण्डित राहुल सांकृत्यायनले आफ्नो विषयमा लेखेका लेखका पंक्ति पढ्दै गए र एक ठाउँमा गएर उनी एकाएक रोकिए । त्यहाँ यस्तो लेखिएको थियो-

'उनको पहली बार ही देखते समय कोई भी आदमी आसानी से समझ सकता है, कि वह किसी पुँजीभूत वेदना से मरमाहत हो छटपटा रहे हैं । सिगरेट उनका चिर साथी हैं, भावना चिर सहचरी और वेदना जीवन के वरदान जैसी उनके लिये है ।"

"देवकोटा नेपाली के पन्त प्रसाद निराला तीनों हैं, इसमें अतिशयोक्ति नहीं है । निराला के कुछ दूसरे गुण भी उन में मौजूद हैं, यद्यपि "उतनी मात्रा में नहीं । निराला को राँची ले जाने की बात ही भर कितनी ही बार उठी, किन्तु जब देवकोटा को घरवालों ने विक्षिप्त समझ राँची ले चलने के लिए कहा, तो उन्हों' ने जरा भी आपत्ति नहीं की और राँची के पागलखाने में कुछ दिन रह भी आय ।"

दुर्वासा देवकोटा

यो पंक्ति पढिसकेपछि देवकोटा रिसले अग्निशर्मा के भनौं दुर्वासा भए । उनका गाला फुलेर राताराता भए । आँखा रगत चुहुन लागेझैँ देखिए । देवकोटालाई रिस उठेपछि काम्न थाल्थे त्यो मैले एक-दुई पल्ट देखेको थिएँ । उनी मतिर फर्केर मलाई औंलो ठड्याउँदै भन्न थाले, "यस मूर्खलाई मलत सूचना दिने तैँ होस् अर्को मूर्ख ।"

मैले कति अनुनय- विनय गरेँ, मेरो केही लागेन । उनी होटलबाट बाहिर आए । साइकिलको साँचो मैसित थियो- साँचो खोलें । मलाई एक धक्का दिएर साइकिल लिए । उनी साइकिल चढेर अघि लागे, १० पाइला पर गएपछि म पनि पछिपछि दगुरें 'मामा-मामा' भन्दै ।

देवकोटालाई रिस उठेपछि काम्न थाल्थे त्यो मैले एक-दुई पल्ट देखेको थिएँ । उनी मतिर फर्केर मलाई औंलो ठड्याउँदै भन्न थाले, "यस मूर्खलाई गलत सूचना दिने तैँ होस् अर्को मूर्ख ।"

उनी म दगुरेको देखेर पुनः साइकिलबाट ओर्लिए । हामी मैतीदेवीको पीपलको रूखमा पुग्यौं । सधैं त्यहाँ पुगेपछि आफ्नू घर जान आग्रह गर्थे मसित तर आज त्यसो नगरी लुरुलुरु घरतिर लागे । साइकिलको साँचो झिकेर उनको खल्तीमा हालिदिएँ, तैपनि केही भनेनन् । र म आफ्नू डेरातिर लागें । त्यो दिन साह्रै खल्लो लाग्यो मलाई । राति पनि त्यै सपना देखें मैले । जस्तै आपत्तिमा पनि निद्रा एउटा ओखती हो। म निद्रादेवीको शरणमा पुगें ।

'पागल'को रचना र व्यक्तिगत आक्षेप

बिहान उठेर हातमुख धुन मात्र के लागेको थिएँ, एउटा मानिस मकहाँ आयो र भन्यो, “साहिलामामाले बोलाउनुभएको छ तपाईंलाई । अहिले नै उतै खाने गरी जानु अरे ।”

'उनको बारेमा के गलत सूचना दिएको थिएँ र मैले । उनी राँची गएको कुरा उनैले भनेका हुन्, पूरै फाइल पनि हेरेको छु मैले ।' मनमा लाग्यो 'मानिस त सनकी नै हुन् । आज के काण्ड गर्ने हुन् ।'

यो खबर पठाउने उनै महाकवि देवकोटा थिए । मनमनमा हाँसो उठ्यो, 'त्यसै रिसाए । कुरै नबुझी । 'उनको बारेमा के गलत सूचना दिएको थिएँ र मैले । उनी राँची गएको कुरा उनैले भनेका हुन्, पूरै फाइल पनि हेरेको छु मैले ।' मनमा लाग्यो 'मानिस त सनकी नै हुन् । आज के काण्ड गर्ने हुन् ।'

मेरो डेराबाट उनको घर पुग्न १० मिनेटको बाटो थियो, पुगें हस्याङफस्याङ गर्दै । म त्यहाँ पुग्दा उनी कागजका अनेक पत्र तह लगाउँदै थिए । मैले नमस्ते गरेपछि बडो आदरसाथ आफ्नू छेउमा बसाए । हिजोका दुर्वासा आज करुणाका मूर्ति थिए । मैले हिजोको घटनामा माफी मागें । उनले उत्तरमा भने, “होइन भान्जा, माफी त मैले पो माग्नुपर्ने, कहाँ तपाईं अघि सर्नुभो ! त्यसै कारण त तपाईंलाई दुःख दिएको एकाबिहानै एउटा कविता सुनाऊँ भनेर ।”

कविताको नामले म अरू उत्सुक भएँ र भनें, “सुनौं न मामा, कविता ! के लेख्नुभएको ?”

हिजोका दुर्वासा आज करुणाका मूर्ति थिए । मैले हिजोको घटनामा माफी मागें । उनले उत्तरमा भने, “होइन भान्जा, माफी त मैले पो माग्नुपर्ने, कहाँ तपाईं अघि सर्नुभो ! त्यसै कारण त तपाईंलाई दुःख दिएको एकाबिहानै एउटा कविता सुनाऊँ भनेर ।”

उनले तिनै अघि बटुल्दै गरेका कागज देखाउँदै भने, “आजै राति लेखेको ।"

म अझै उत्सुक भएँ कविता सुन्न । कविताको शीर्षक थियो 'पागल' ।

पूरै कविता सुनेपछि म अवाक् भएँ । हँ, त्यसमा एक ठाउँ उनले, “तिम्रा महापण्डित राहुल मेरा मूर्ख", भनेका थिए । त्यसमा, “कुनै व्यक्तिको नाम किन लिने ? महापण्डित भनेपछि पुगिहाल्छ नि मामा !” भन्दा उनी 'राहुल' तीन अक्षर कविताबाट झिक्न राजी भए । यसपछि म उनका सामने अझै नतमस्तक भएँ र आज पनि छँदै छु । यो कविता पढ्दा आज पनि ती दिन याद आउँछन् झलझल्ती । देवकोटाले यस लोकबाट भाद्र २९ गते २०१६ तदनुसार १४ सेप्टेम्बर १९५९ मा सदाका लागि बिदा लिए तर उनको 'पागल' कविता नेपाली साहित्य रहेसम्म जीवित रहनेछ ।

यो कविता 'प्रगति' द्वैमासिक पत्रिकाको भाद्र-आश्विन २०१० को वर्ष १ अङ्क ३ मा सर्वप्रथम छापियो । जुन यसप्रकार छ-

'पागल'
१. जरूर साथी ! म पागल !

यस्तै छ मेरो हाल !

 

२. म शब्दलाई देख्दछु,

दृश्यलाई सुन्दछु

बास्नालाई स्वाद लिन्छु !

 आकाशभन्दा पातला कुरालाई छुन्छु..

ती कुरा

जसको अस्तित्व लोक मान्दैन,

जसको आकार संसार जान्दैन

म देख्छु ढुंगालाई फूल !

जब जल किनारमा जल चिप्ला ती

कोमलाकार पाषाण,

चाँदनीमा,

स्वर्गकी जादूगर्नी मतिर हाँस्दा,

 पत्रिएर, नर्मिएर, झल्किएर

बल्किएर,  उठ्दछन्- मूक पागल झै,

फूल झैं एकै किसिमका चकोर फूल !

म बोल्दछु तिनीसँग, जस्तो बोल्दछन् मसँग ।

एक भाषा ! साथी !

जो लेखिन्न, छापिन्न, बोलिन्न,

बुझाइन्न, सुनाइन्न,.

जुनेली गङ्गा किनार छाल आउँछ तिनको भाषा,  

साथी ! छाल छाल !

जरूर साथी ! म पागल !

यस्तै छ मेरो हाल !

 

३. तिमी चतुर छौ, वाचाल !

तिम्रो शुद्ध गणित–सूत्र हरहमेशा चलिरहेको छ

मेरा गणितमा एकबाट एक झिके

एकै बाँकी रहन्छ !

तिमी पाँच इन्द्रियले काम गर्दछौ,

म छैटौंले !

तिम्रो गिदी छ साथी !

मेरो मुटु !

तिमी गुलाफलाई गुलाफ सिवाय देख्न सक्तैनौ

म उसमा हेलेन र पद्मिनी पाउँछु ।

तिमी बलिया गद्य छौ,

म तरल पद्य छु,

तिमी जम्दछौ जब म पग्लन्छु,

तिमी सँग्लन्छौ जब म धमिलिन्छु

र ठीक त्यसैको उल्टो !

तिम्रो संसार ठोस छ-

मेरो बाफ !

तिम्रो बाक्लो, मेरो पातलो !

तिमी ढुंगालाई वस्तु ठान्दछौ,

ठोस कठोरता तिम्रो यथार्थ छ

म सपनालाई समात्न खोज्दछु,

जस्तो तिमी त्यो चिसो मीठो अक्षर काटेको

पान्ढिकीको बाटलो सत्यलाई !

मेरो छ  वेग काँढाको साथी !

तिम्रो सुनको र हीराको ।

तिमी पहाडलाई लाटा भन्दछौ,

म भन्छु वाचाल,

जरूर  साथी !

मेरो एक नशा ढिलो छ,

यस्तै छ मेरो हाल !

 

४. म माघको ठन्डीमा

ताराको सेतो, प्राथमिक राप तापेर

बसिरहेको थिएँ,

 दुनियाँले मलाई तरंगी भने !

भश्मेश्वरबाट फर्कँदा सात दिन

टोलाएको देखेर

भूत लागेको भने,

एक सुन्दरीका केशमा समयका तुषाराको

पहिला छिर्का परेको देखेर

 म तीन दिन रुँदा,

मेरो आत्मालाई बुद्धले छुँदा,

मलाई छटाएको भने !

मैले वसन्तको पहिलो कोकिल सुनेर

नाचेको देख्दा,

बहुलाहा भने !

एक सूनसान औंसीले मलाई निराश भएर म प्रलयवेदनाले उफ्रें,

मूर्खहरूले मलाई त्यस बेला

ठिँगुरा हालेर राखे ।

 म तूफानसँग एक दिन गीत गाउन थालेको थिएँ,

मलाई बुज्ज्रुगहरूले,

राँची पठाइदिए

म एक दिन आफूलाई मरेको सम्झेर लम्पसार थिएँ,

मलाई एक साथीले^१ ' बेसरी चिमटिदिए !

र भने, “ए पागल तेरो मासु अझ मरेको छैन"

यस्ता कुरा भए साल, साल !

पागल छु साथी !

यस्तै छ मेरो हाल !

 

५. मैले नवाबको मदिरालाई खून भनेको छु-

छिपेकी रन्डीलाई लास भनेको छु,

राजालाई गरीब,

सिकन्दरलाई मैले गाली दिएको छु,

महात्मा भनाउँदाको निन्दा गरेको छु,

नगण्य व्यक्तिलाई, तर,

सातौं आश्मानसम्म

तारीफको पुलमा चढाएको छु !

तिम्रा महापण्डित^२ मेरा महामूर्ख !

तिम्रो सुन, मेरो फलाम,

साथी ! तिम्रो धर्म, मेरो पाप !

जहाँ तिमी आफूलाई चलाक सम्झन्छौ,

उहाँ,  म देख्छु तिमीलाई बिल्कुल लाटा !

तिम्रो उन्नति मेरो अवनति, साथी !

यस्तै छ मोलमोलाइको उलटपुलट !

साथी !

तिम्रो विश्व मेरो बाल !

जरूर साथी ! म बिल्कूल चन्द्राहत छु !

चन्द्राहत !

यस्तै छ मेरो हाल !

 

६. म अन्धालाई दुनियाँको अगुवा देख्छु !

गुफा तपस्वीलाई भगुवा देख्छु,

मिथ्याका मञ्च चढेकालाई

काला नटुवा देख्छु,

विफललाई सफल देख्छु !

प्रगतिलाई अगति देख्छु !

या हुँला में ऐंचाताना !

या हुँला में दीवाना !

साथी ! मैं दीवाना !

७. निर्लज्ज नेतृत्वको निरस रसनाको-

रण्डीको नाच हेर !

जन-अधिकारको डँडाल्नोको भाँच हेर !

जब भँगेर टाउके छापाको कालो मिथ्याले

मेरो विवेक वीरलाई,

जाली झूठले ललकार्छ !

तब हुन्छन् मेरा गाला राता साथी !

सल्केका गोल झैं राता !

जब निमुखा दुनियाँ कालो जहर पिउँदछ-

पिउँछ कानले,

र अमृत भनी ठानेर,

र मेरा आँखा अगाडि, साथी !

तब हुन्छन् ठाडा मेरा रौं, रौं

गर्धनका सर्पकेश झैं मेरा जिस्क्याएका

रौं रौं !

जब बाघले मिर्ग खान आँटेको देख्छु, साथी !

या ठूलो माछाले सानो,

तब मेरा मकाएका हड्डीमा पनि दधीचिको आत्माका

भयङ्कर बल पसेर बोल्न खोज्छ, साथी !

स्वर्गबाट चट्याङ परेको दिन झैं !

जब मानवले मानवलाई

मानव ठान्दैन साथी !

तब कडकडाउँछन् मेरा बत्तीस दन्ते बङ्गारा,

दुवै !

जस्तो भीमसेनको दाँत, !

अनि,
प्रकोप लाल लाल, आँखाका डल्ला,

फनक्क घुमाएर एक डबलले, म,

 यो अमानवको मानवजगत् लाई

एक आगोको लप्का झैं हेर्दछु, साथी !

उफ्रिन्छन् मेरा कल पुर्जा-

खलबल ! खलबल !

तूफान हुन्छ मेरो सास  !

विकृत हुन्छ मेरो चेहरा !

बल्दछ मेरो दिमाग, साथी !

बडवानल झैं - बडवानल झैं !

म वन खाने आगो झैं बहुला हुन्छु,

बहुलाहा, साथी !

काँचै निलु झैं विश्वविशाल !

जरूर, साथी !

म सुन्दर चकोर, असुन्दर-फोर !

कोमल क्रूर !

चिडिया, स्वर्गाग्नि चोर !

तूफान-पुत्र !

पागल ज्वालामुखीको उद्गार !

भयङ्कर व्यक्तित्व पाल !

जरूर, साथी !

सन्के मगज छु, सन्के !

यस्तै छ मेरो हाल !

 

१ कवि केदारमान ‘व्यथित’ले चिमोट्नु भएको थियो देवकोटालाई ‘मरेका छैनौ’ भनेर ।

२ यहीँबाट ‘राहुल’ झिकियो– लेखक

प्रसंगको अन्त्य

यस घटनाले नेपाली साहित्यलाई त अमर तुल्यायो तुल्यायो, पागलको पूर्वकथाले महापण्डित राहुलका अनुसार हिन्दी साहित्यलाई पनि अमर तुल्यायो । अतः यसमा दुवै पक्षको देन रहेको छ भन्नु अत्युक्ति हुनेछैन ।

महाकवि देवकोटा एक व्यक्त्तित्व दुई रचनाबाट साभार . यस लेखको शीर्षक हामीले चयन गरेका हौं । –दायित्वबोध)