रुसद्वारा आयोजित ब्रिक्स शिखर सम्मेलन: विश्व शक्ति सन्तुलनमा नयाँ आयाम

सन् १९९० को सोभियत संघ विघटनको घटनापछि लामो समयसम्म विश्व अमेरिकी नेतृत्वको एकल ध्रुवीय विश्वव्यवस्थाको दवदबामा रह्यो । यतिखेर आएर अमेरिकी नेतृत्वको एकल ध्रुवीय विश्व व्यवस्थाबाट विश्व बहुध्रुवीय विश्व व्यवस्थातिर संक्रमणको प्रसव वेदनामा छ । त्यसैको सबैभन्दा पछिल्लो परिघटना हो– रुसको कजानमा कात्तिक ६–८ मा आयोजना भएको ब्रिक्स प्लस राष्ट्रहरु सम्मिलित ब्रिक्सको १६ औं शिखर सम्मेलन ।

पछिल्ला दिनहरुमा रुस र युक्रेनको युद्धले विश्वव्यापी राजनीति र आर्थिक सम्बन्धहरूमा गहिरो असर पारेको छ। एकल ध्रुवीय विश्वव्यवस्थाको दादागिरीलाई विस्तार गर्दै युक्रेनलाई नाटोमा समावेश गर्ने र रुसको सिमानासम्म नै नाटोको विस्तारलाई पुर्‍याउने काम भयो । त्यसको प्रतिकारमा  फेब्रुअरी २०२२ मा सुरु भएको रुस–युक्रेन युद्धलाई कारण देखाउँदै भ्लादिमिर पुटिनको नेतृत्वलाई पश्चिमी राष्ट्रहरूले कडा आलोचना गरेका छन्। त्यही बहानामा उनीहरुले सबैभन्दा बढी आणविक हतियार भएको, संसारकै सबैभन्दा ठूलो भूगोल रहेको तथा कुनै समय विश्व महाशक्ति रहिसकेको तथा हाल पनि सबैभन्दा ठूलो सैन्य शक्तिमध्येका एक रहेको रुसलाई घुँडा टेकाउन अनेकन हथकण्डाहरु अपनाउँदै आइरहेका छन् । विश्व सञ्चित मुद्रा (रिजर्भ करेन्सी) डलर रहेको कुराको फाइदा उठाउँदै अमेरिका  र उसको नेतृत्वमा रहेको युरोपियन युनियन लगायतका देशहरुले रुसमाथि कडा आर्थिक नाकाबन्दी लगाएको छ । डलरकै आडमा उसलाई स्विफ्ट प्रणालीबाट बहिष्कृत गरेर विश्व व्यापार एवं आर्थिक गतिविधिहरुबाट रुसलाई अलगथलग गराउने प्रयास भएको छ ।  अमेरिका तथा युरोपका बैंकहरुमा रहेका रुसका सम्पत्तिहरु रोक्का गरिएका छन् । समग्रमा रुसलाई यतिखेर एक्लाउने भरमग्दूर प्रयास अमेरिका र युरोपेली मुलुकहरुले गर्दै आएका छन् ।

रुसको घटनापछि अमेरिकी दादागिरीबाट आजित भएका, अमेरिकी निर्देशनअनुसार चल्न नखोज्दा डलरमाथिको अत्यधिक निर्भरताका कारण कुनै पनि बेला विश्व आर्थिक गतिविधिबाट बहिष्करणमा पर्ने खतराबाट जोगिन थुप्रै मुलुकहरुले त्यसको विकल्पबारे सोच्न थालेका छन् ।

तर पछिल्ला घटनाक्रमहरूले देखाएको छ कि अमेरिका र पश्चिमा मुलुकहरुको भगिरथ प्रयत्नका बाबजूद रुस विश्व रङ्गमञ्चमा एक्लो छैन। रुसको घटनापछि अमेरिकी दादागिरीबाट आजित भएका, अमेरिकी निर्देशनअनुसार चल्न नखोज्दा डलरमाथिको अत्यधिक निर्भरताका कारण कुनै पनि बेला विश्व आर्थिक गतिविधिबाट बहिष्करणमा पर्ने खतराबाट जोगिन थुप्रै मुलुकहरुले त्यसको विकल्पबारे सोच्न थालेका छन् ।  यस क्रममा व्रिक्स जस्ता संगठनहरू एउटा वैकल्पिक माध्यमको रुपमा देखापरेका छन् । शुरुमा ब्राजिल, रुस, भारत, चीन र दक्षिण अफ्रिका (BRICS) बाट शुरु भएको ब्रिक्स यतिखेर विस्तार हुँदै गएर ब्रिक्स प्लस बनेको छ । यसमा थुप्रै राष्ट्रहरुको आकर्षण बढेको छ र उनीहरु पनि यसमा समावेश हुने क्रम चाँडै शुरु हुने पक्का छ । वास्तवमा, यतिखेर ब्रिक्स बलियोसँग उदाउँदै जाँदा त्यो संगठन अमेरिकी नेतृत्वको विश्व व्यवस्थालाई चुनौती र टक्कर दिन सक्ने तथा विश्व शक्ति सन्तुलनमा नयाँ आयाम दिने शक्तिको रुपमा उदाउँदै गएको छ ।

यतिखेर ब्रिक्स बलियोसँग उदाउँदै जाँदा त्यो संगठन अमेरिकी नेतृत्वको विश्व व्यवस्थालाई चुनौती र टक्कर दिन सक्ने तथा विश्व शक्ति सन्तुलनमा नयाँ आयाम दिने शक्तिको रुपमा उदाउँदै गएको छ ।

रोचक कुरा त के छ भने,   सन् २०२४ मा रुसको कजान सहरमा आयोजना भएको ब्रिक्स शिखर सम्मेलनले विश्व रङ्गमञ्चबाट रुस र त्यसको नेतृत्व गरिरहेका पुटिनलाई एक्लाउन खोज्ने अमेरिकी–पश्चिमी नेतृत्वको चाहना–प्रयास विफल भएको  कुराको ज्वलन्त उदाहरण हो। यस सम्मेलनको माध्यमबाट पुटिनले एकपटक फेरि प्रमाणित गरेका छन् कि उनी रुसलाई बहिष्कृत गर्ने पश्चिमी राष्ट्रहरूको प्रयास असफल भएको छ।

ब्रिक्सको उदय र विस्तार

ब्रिक्स (ब्राजिल, रुस, भारत, चीन, दक्षिण अफ्रिका) सन् २००९ मा औपचारिक रूपमा स्थापित भएको थियो। यो संगठनले प्रारम्भिक रूपमा यी पाँच प्रमुख उदाउँदा अर्थतन्त्रहरूलाई समेटेर वैश्विक आर्थिक र राजनीतिक सन्तुलनलाई चुनौती दिने उद्देश्य राखेको थियो। यो समूहले आफ्नो यात्रामा थुप्रै महत्त्वपूर्ण आर्थिक, व्यापारिक, र राजनीतिक लक्ष्यहरू हासिल गरिसकेको छ। सन् २०१० मा दक्षिण अफ्रिकाको समावेश भएपछि ब्रिक्सको आकारमा महत्त्वपूर्ण विस्तार भएको थियो। सन् २०२३ मा भएको पछिल्लो विस्तारले भने ब्रिक्सलाई अझ व्यापक र प्रभावशाली बनाएको छ। यसमा इजिप्ट, इरान, युएई, र इथियोपिया जस्ता देशहरू समावेश भएका छन्। यस विस्तारले ब्रिक्सलाई थप विविध बनाएको छ र विश्वव्यापी शक्तिको सन्तुलनमा यसको भूमिका अझ बढेको छ।

यो शिखर सम्मेलनले रुसलाई पश्चिमी बहिष्कारको प्रयासलाई असफल बनाउने माध्यम पनि प्रदान गरेको छ। वास्तवमा यो सम्मेलन रुसको कूटनीतिक सफलताको द्योतक हो, जसमा दर्जनौँ राष्ट्र प्रमुखहरूको सहभागिता रहेको छ।

कजान शिखर सम्मेलनको महत्त्व

रुसको कजान सहरमा आयोजना भएको २०२४ को ब्रिक्स शिखर सम्मेलन रुसका लागि विशेष महत्त्वपूर्ण छ। यो सम्मेलन रुसले युक्रेनमाथि आक्रमण गरेपछि भएको सबैभन्दा ठूलो अन्तर्राष्ट्रिय बैठक हो। यसले मात्र होइन, यो शिखर सम्मेलनले रुसलाई पश्चिमी बहिष्कारको प्रयासलाई असफल बनाउने माध्यम पनि प्रदान गरेको छ। वास्तवमा यो सम्मेलन रुसको कूटनीतिक सफलताको द्योतक हो, जसमा दर्जनौँ राष्ट्र प्रमुखहरूको सहभागिता रहेको छ।

यस शिखर सम्मेलनमा रुसले आफ्नो प्रमुख साझेदार चीनसँगको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउने अवसर पाएको छ। पुटिन र सी जिनपिङले आफ्नो देशहरूबीचको साझेदारीलाई "राष्ट्रहरू बीचको सम्बन्ध कसरी निर्माण गर्नुपर्छ भन्ने नमूना" भनेर व्याख्या गरेका छन्। चीन र रुसको यो घनिष्ठता विश्व शक्ति सन्तुलनको परिप्रेक्ष्यमा महत्त्वपूर्ण छ, किनकि यी दुई राष्ट्रहरू अमेरिका नेतृत्वको पश्चिमी गठबन्धनलाई प्रत्यक्ष चुनौती दिन चाहन्छन्।

अमेरिकाले आफ्नो वैश्विक दबदबालाई कायम राख्न र अरु मुलुकहरुलाई घुँडा टेकाउन डलरको सामर्थ्यलाई ‘सैनिकीकरण’ गरेको छ । उसको प्रभुत्व नस्वीकार्ने मुलुकहरुलाई विश्व बजारको सञ्चित मुद्रा (रिजर्भ करेन्सी)को रुपमा रहेको डलरको आधारमा आर्थिक नाकाबन्दी लगाउने र विश्व अर्थव्यवस्थाबाट उसलाई अलगथलग पारिदिने रणनीति अपनाउँदै आएको छ ।

शक्ति सन्तुलनमा परिवर्तन

ब्रिक्सको यो सम्मेलनले एउटा महत्त्वपूर्ण सन्देश दिन्छ: विश्वमा अब पश्चिमी राष्ट्रहरूको मात्र प्रभुत्व छैन। रुस र चीनले सुस्पष्ट रूपमा देखाएका छन् कि अमेरिका नेतृत्वको पश्चिमी गठबन्धनलाई चुनौती दिन उनीहरूसँग एक शक्तिशाली समूह छ। यो समूह आर्थिक र राजनीतिक दृष्टिकोणले पनि महत्त्वपूर्ण छ, किनकि ब्रिक्स राष्ट्रहरूको संयुक्त अर्थतन्त्रले विश्व अर्थतन्त्रको २८% हिस्सा ओगटेको छ। यस समूहले विश्वको जनसंख्याको ४५% प्रतिनिधित्व गर्छ, जसले गर्दा ब्रिक्सको भूमिका थप महत्वपूर्ण बनेको छ। अझ यसमा थप सदस्यहरु बढ्दै जाने क्रम शुरु भएपछि यसमा थप बढोत्तरी हुने पक्का छ ।

लामो समयसम्म विश्व महाशक्तिको रुपमा एकल ध्रुवीय विश्वको नेतृत्व गरिरहेको अमेरिकाले आफ्नो वैश्विक दबदबालाई कायम राख्न र अरु मुलुकहरुलाई घुँडा टेकाउन डलरको सामर्थ्यलाई ‘सैनिकीकरण’ गरेको छ । उसको प्रभुत्व नस्वीकार्ने मुलुकहरुलाई विश्व बजारको सञ्चित मुद्रा (रिजर्भ करेन्सी)को रुपमा रहेको डलरको आधारमा आर्थिक नाकाबन्दी लगाउने र विश्व अर्थव्यवस्थाबाट उसलाई अलगथलग पारिदिने रणनीति अपनाउँदै आएको छ । त्यो स्वयं अमेरिकाकै लागि समेत प्रत्युत्पादक बन्न थालेको छ ।

अमेरिकाको डलरमा आधारित विश्वव्यापी वित्तीय प्रणालीमा निर्भरतालाई घटाउन ब्रिक्स का प्रयासहरूले विश्वव्यापी शक्ति सन्तुलनलाई बदल्न सक्ने क्षमता राख्छन्।

खासगरी, रुसमाथि अमेरिका र पश्चिमा राष्ट्रहरुले लगाएको नाकाबन्दीपछि ब्रिक्स का सदस्य राष्ट्रहरूले डलरमा आधारित अन्तर्राष्ट्रिय भुक्तानी प्रणालीको विकल्पमा नयाँ प्रणाली स्थापना गर्न नयाँ पहलहरू सुरु गरेका छन्। पुटिनले यस शिखर सम्मेलनमा ब्रिक्स देशहरूलाई डलरको विकल्पका रूपमा आफ्नै भुक्तानी प्रणाली अपनाउन प्रेरित गरेका छन्। ग्लोबल साउथका देशहरु बीच आपसी व्यापार स्थानीय मुद्रामा गर्ने पहलका साथ चालिएको यस कदमले रुसलगायतका देशहरूलाई पश्चिमी प्रतिबन्धहरूको प्रभावबाट बच्न सहयोग पुर्‍याउन सक्छ। अमेरिकाको डलरमा आधारित विश्वव्यापी वित्तीय प्रणालीमा निर्भरतालाई घटाउन ब्रिक्स का प्रयासहरूले विश्वव्यापी शक्ति सन्तुलनलाई बदल्न सक्ने क्षमता राख्छन्।

विविधता र चुनौतीहरू

यद्यपि, ब्रिक्स समूहमा सहभागी राष्ट्रहरूको भिन्न चासो र विचारधाराहरूले यसको कार्यक्षमतामा चुनौती ल्याउन सक्छन्। विशेषगरी चीन र भारतबीचको सीमा विवाद र भू-राजनीतिक प्रतिस्पर्धाले संगठनको एकताको परीक्षण गर्न सक्छ। भारत र चीन दुवै ब्रिक्स का प्रमुख सदस्य हुन्, तर यी दुई देशबीचको ऐतिहासिक सीमा विवादले उनीहरूबीचको सम्बन्धलाई कमजोर बनाएको छ। तर त्यसको अर्को पाटो पनि छ । ब्रिक्समा सहभागी राष्ट्रहरुबीच यो मञ्च आपसी तनाव र शत्रुतालाई मत्थर गर्ने वा अन्त्य गर्ने एउटा राम्रो माध्यम पनि बन्न सक्छ । त्यसको सबैभन्दा पछिल्लो उदाहरण हो– ब्रिक्स सम्मेलनको पूर्व सन्ध्यामा चीन र भारतले गरेको सीमाको तनावलाई मत्थर गर्ने निर्णय ।

भारत र चीन दुवै ब्रिक्स का प्रमुख सदस्य हुन्, तर यी दुई देशबीचको ऐतिहासिक सीमा विवादले उनीहरूबीचको सम्बन्धलाई कमजोर बनाएको छ। तर त्यसको अर्को पाटो पनि छ । ब्रिक्समा सहभागी राष्ट्रहरुबीच यो मञ्च आपसी तनाव र शत्रुतालाई मत्थर गर्ने वा अन्त्य गर्ने एउटा राम्रो माध्यम पनि बन्न सक्छ ।

यसबाहेक, चीन र अमेरिकाबीचको बढ्दो तनावले पनि ब्रिक्समा विभिन्न ध्रुवहरूको निर्माण गर्न सक्ने सम्भावनालाई नजरअन्दाज गर्न सकिन्न। खासगरी, चीनले ब्रिक्सलाई पश्चिमी प्रभुत्वलाई चुनौती दिने माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्न सक्छ जबकि ब्रिक्सको महत्त्वपूर्ण सदस्य भारतको अमेरिकासँग पनि निकटतम सम्बन्ध छ । यसले ब्रिक्स भित्रका सम्बन्धमा केही जटीलता ल्याउन पनि सक्छ । तर  यी चुनौतीहरूका बाबजुद, ब्रिक्स ले आफ्नो उद्देश्यलाई अघि बढाउन सक्ने सम्भावना कायम राखेको छ।

मध्यपूर्वको द्वन्द्व र ब्रिक्सको भूमिका

यस शिखर सम्मेलनमा युक्रेन युद्ध मात्र होइन, मध्यपूर्वको बढ्दो द्वन्द्व पनि छलफलको प्रमुख मुद्दा बन्ने सम्भावना छ। प्यालेस्टिनी नेता महमुद अब्बासको पनि यस सम्मेलनमा सहभागिता रहेको छ, जसले गर्दा गाजामा जारी द्वन्द्व र इजरायलको सैन्य अभियानसम्बन्धी छलफलहरूलाई थप प्राथमिकता प्राप्त हुने देखिन्छ।

यस शिखर सम्मेलनमा युक्रेन युद्ध मात्र होइन, मध्यपूर्वको बढ्दो द्वन्द्व पनि छलफलको प्रमुख मुद्दा बन्ने सम्भावना छ।

चीन र रुसले गाजामा युद्धविरामको माग गरेका छन् र इजरायलको क्रियाकलापको आलोचना गरेका छन्, जबकि अमेरिका इजरायलको ‘आत्मरक्षाको अधिकार’को समर्थन गर्दै आएको छ। यो परिस्थितिमा, ब्रिक्स राष्ट्रहरूले मध्यपूर्वको द्वन्द्वलाई थप प्रभावशाली कूटनीतिक तवरले सम्बोधन गर्ने प्रयास गर्न सक्छन्। यद्यपि, कतिपय विश्लेषकहरूले भने यी देशहरूले मध्यपूर्वको द्वन्द्व समाधानमा नेतृत्व लिन चासो देखाएका छैनन्, बरु उनीहरूले यसलाई मात्र अमेरिकाविरुद्धको आलोचनाका लागि प्रयोग गर्न खोजेका आरोप लगाउँदै आएका छन् ।

युक्रेन युद्ध र भविष्यका कूटनीतिक प्रयासहरू

युक्रेनको युद्धले ब्रिक्स राष्ट्रहरूलाई थप कूटनीतिक पहलहरू अघि बढाउने अवसर प्रदान गरेको छ। चीन र ब्राजिलले संयुक्त राष्ट्र संघको महासभामा प्रस्तुत गरेको छ-बुँदे शान्ति प्रस्ताव कजान शिखर सम्मेलनमा पुनः अघि बढ्न सक्ने सम्भावना छ।

ब्रिक्स सम्मेलनको समय र घटनाहरूले पनि आगामी अमेरिकी चुनावसँग गहिरो सम्बन्ध राख्छन्।  ट्रम्पको विजयले अमेरिकाको युक्रेनप्रतिको समर्थनमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ र अमेरिकाको परम्परागत मित्रहरूसँगको सम्बन्धलाई कमजोर बनाउन सक्छ।

तथापि, युक्रेनले यस शान्ति प्रस्तावको आलोचना गर्दै यसले मस्कोलाई फाइदा पुर्‍याउने बताएको छ। युक्रेनी राष्ट्रपति भोलोडिमिर जेलेन्स्कीले पनि यसप्रति आफ्नो असन्तोष प्रकट गर्दै चीन र ब्राजिललाई चेतावनी दिएका छन् कि "तपाईं युक्रेनको मूल्यमा आफ्नो शक्ति बढाउन सक्नुहुन्न।" युक्रेनको युद्धले पुटिनलाई कूटनीतिक चुनौतीहरूको सामना गराएको भए पनि, चीनले यसलाई आफ्नो कूटनीतिक रणनीति अघि बढाउने अवसरका रूपमा प्रयोग गर्न सक्छ।

अमेरिकी चुनावको प्रभाव

ब्रिक्स सम्मेलनको समय र घटनाहरूले पनि आगामी अमेरिकी चुनावसँग गहिरो सम्बन्ध राख्छन्। राष्ट्रपति जो बाइडेनका बलियो समर्थनसहित खडा भएका कमला ह्यारिस र पूर्व राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पबीचको चुनावले अमेरिकाको विदेश नीतिमा ठूलो परिवर्तन ल्याउने सम्भावना रहेको छ। ट्रम्पको विजयले अमेरिकाको युक्रेनप्रतिको समर्थनमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ र अमेरिकाको परम्परागत मित्रहरूसँगको सम्बन्धलाई कमजोर बनाउन सक्छ।

यदि ट्रम्पले चुनाव जिते भने, पुटिनले यसलाई आफ्नो फाइदाको रूपमा प्रयोग गर्नेछन् र ब्रिक्स राष्ट्रहरूलाई अझ बलियो बनाउँदै अमेरिकी नेतृत्वलाई चुनौती दिनेछन्। यो अवस्था पुटिनका लागि विशेष महत्त्वपूर्ण हुनेछ, किनकि उनले पश्चिमी प्रतिबन्धहरूको प्रभावलाई कम गर्न ब्रिक्स जस्ता संगठनहरूको प्रयोग गर्ने प्रयास गरिरहेका छन्।

निष्कर्ष

रुसद्वारा आयोजित कजान शिखर सम्मेलनले विश्वव्यापी शक्ति सन्तुलनमा नयाँ आयाम थपेको छ। पुटिनले यो सम्मेलनलाई आफ्नो कूटनीतिक सफलताको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्, जसमा दर्जनौँ राष्ट्र प्रमुखहरूको सहभागिता रहेको छ। ब्रिक्सको यो शिखर सम्मेलनले आर्थिक र राजनीतिक दृष्टिकोणले पश्चिमी प्रभुत्वलाई चुनौती दिने महत्त्वपूर्ण प्रयासको रूपमा देखिएको छ।

यद्यपि, ब्रिक्स भित्रका विविधता र चुनौतीहरूले यसको कार्यक्षमता सीमित गर्न सक्छन्, तर यो समूहले विश्वव्यापी शक्तिको सन्तुलनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्ने सम्भावना कायम राखेको छ। ब्रिक्सको विस्तार र नयाँ भुक्तानी प्रणालीका पहलहरूले पनि विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा ठूला परिवर्तन ल्याउन सक्छन्।

यस शिखर सम्मेलनको दीर्घकालीन प्रभावहरूबारे ठोस निष्कर्ष निकाल्न भने अझ केही समय पर्खनुपर्ने छ। तथापि, यो स्पष्ट छ कि रुसले ब्रिक्स जस्ता संगठनहरूको माध्यमबाट आफूलाई पुनः स्थापित गर्ने प्रयास गरिरहेको छ, जसले विश्वव्यापी शक्ति सन्तुलनमा नयाँ आयामहरू थप्दैछ।

(एजेन्सीहरुको रिपोर्टको सहयोगमा तयार पारिएको आलेख)