खानुस् मासु तर यी कुराहरु पनि ख्याल गर्नुस् है !

हिन्दूहरु मात्रको सबैभन्दा ठूलो चाड दशैंको रमझम चलेको छ ।  दशैंका विविध पक्षहरुमध्ये एक प्रमुख पक्ष भनेको मासु खानु पनि हो । मांसहारीहरुका लागि दशैं मुठ्ठी फुकाएर, पेट भरेर मासु खाने चाँड पनि हो । मासु नखानेहरुले दशैंमा दिइने अत्यधिक बली र मासुको खपतमाथि हरेक वर्ष प्रश्न उठाउँदै आउने गरेका छन् । यस लेखको विषय त्यसपक्षको विवेचना गर्ने होइन । बरु यस लेखमा मासु खाँदा उचित सावधानी अपनाइएन भने हुन सक्ने स्वास्थ्य समस्याहरुबारे छोटकरीमा चर्चा गरिएको छ ।

मासु खपत परापूर्वकालदेखि नै मानिसको आहाराको अभिन्न अंगको रुपमा रहँदै आएको छ । यो खाद्य चक्रको एउटा महत्वपूर्ण हिस्सा हो । संसारमा मासु नखाने (२२ प्रतिशत) को तुलनामा  मासु खानेहरु (८८ प्रतिशत) को संख्या अत्यधिक रहेको छ । मासु प्रोटीन, फलाम र विभिन्न भिटामिनहरू सहित आवश्यक पोषक तत्वहरूको राम्रो स्रोत हो । मासु सन्तुलित आहारको मूल्यवान घटक त हो नै, तर यसको अत्यधिक र असंतुलित खपतले विभिन्न खालका स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ ।

मासु उपभोग शताब्दीयौँदेखि मानव आहारको अभिन्न अंश रहिआएको छ, जसले प्रोटिन, फलाम र विभिन्न भिटामिनजस्ता आवश्यक पोषकतत्वहरूको समृद्ध स्रोत प्रदान गर्दछ। तर, मासु सन्तुलित आहारको महत्त्वपूर्ण अंश हुन सक्ने भए पनि यसको अत्यधिक वा असन्तुलित उपभोगले विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ। यो निबन्धले मासु खाने बानीसँग सम्बन्धित सामान्य रोगहरूको अध्ययन गर्ने उद्देश्य राखेको छ, यी सम्बन्धहरूको कार्यविधिमा गहिराइमा पुग्दै स्वस्थ आहारमा मासुसँग कसरी सन्तुलित सम्बन्ध कायम राख्न सकिन्छ भन्ने विषयमा जानकारी प्रदान गर्ने प्रयास गर्दछ।

मासु कसरी प्रदूषित बन्न सक्छ ? 

मासु उत्पादनका विभिन्न चरणहरू–  काट्ने वा बध गर्ने, प्रशोधन, र भण्डारणको समयमा उचित सावधानी र सरसफाइका उपायहरु नअपनाउँदा मासुमा ब्याक्टेरियालगायतका प्रदूषण हुन सक्छ ।

कम पकाएको वा काँचो मासुको उपभोग खाद्यजन्य रोगहरुको जोखिम निम्त्याउन सक्ने प्रमुख कारण हो । त्यस्ता मासुहरुमा रहेका हानिकारण किटाणुहरुले हामीलाई सहजै आक्रमण गर्न सक्छ । 

खाद्यजन्य रोगहरूको जोखिम कम गर्न, मासु सम्हाल्ने र तयार गर्दाका चरणमा खाद्य सुरक्षाका उपायहरूलाई कठोरतापूर्वक अभ्यास गर्नु जरुरी छ । त्यसका लागि हात र भाँडाकुँडा धुने, सुरक्षित तापक्रममा मासु पकाउने, मासु तयार गरिने स्थान तथा बधशालाहरुमा सरसफाइका बारेमा सतर्कता र गम्भीरता अपनाउनु जरुरी छ ।

असुरक्षित मासुले लाग्न सक्ने केही रोगहरु

खाद्यजन्य रोगहरू

मासुको उपभोगसँग सम्बन्धित सबैभन्दा मुख्य समस्या भनेको खाद्यजन्य रोगहरूको जोखिम हो । स्वस्थकर मासु खाँदा खासै त्यस्तो कुनै समस्या हुँदैन । तर मासु दुषित छ वा राम्रोसँग तयार गरिएको छैन भने त्यसमा साल्मोनेला, ई. कोलाई, क्याम्पिलोब्याक्टर र लिस्टेरिया जस्ता हानिकारक ब्याक्टेरियाहरू हुन सक्छ । त्यस्ता प्रदूषित मासु राम्ररी नपकाइकन खाइयो भने , पाचन प्रणालीमा संक्रमण हुन सक्छ । यी संक्रमणहरूका कारण पखाला, पेट दुखाइ, वाकवाकी र बान्ता जस्ता लक्षणहरू देखापर्न सक्छन् । त्यसलाई बेलैमा उपचार गरिएन भने अवस्था  गम्भीर हुन सक्छ । अझ कतिपय अवस्थामा त  त्यो जीवनलाई नै खतरामा पार्न सक्ने अवस्थामा पनि पुग्न सक्छ ।  जीवनलाई खतरामा पार्न सक्छ ।

ब्याक्टेरियाको संक्रमण मासु उत्पादनका विभिन्न चरणहरूमा हुन सक्छ । त्यसमा काट्ने प्रक्रियादेखि  प्रशोधन, र भण्डारणका क्रम कुनै पनि बेला व्याक्टेरिया संक्रमण हुन सक्छ । सामान्यत: सरसफाइको अभाव  ब्याक्टेरिया संक्रमणका सामान्य कारक हुन्।

 राम्ररी नपाकेको वा काँचो मासु र कुखुरा उपभोग खाद्यजन्य रोगहरूको प्रमुख जोखिम कारक हो, किनकि यी रोगजनकहरूलाई नष्ट गर्न ताप आवश्यक पर्छ।
विशिष्ट ब्याक्टेरियाको आधारमा लक्षणहरू सामान्यतया मासु उपभोग गरेपछि केही घण्टादेखि केही दिनसम्मको अवधिमा देखिन्छन्।

खाद्यजन्य रोगहरूको जोखिम घटाउन, मासु काटकुट पार्दा सरसफाइ तथा उचित खाद्य सुरक्षाका उपायहरूको पालना गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ। यसमा हात र भाँडाहरू धुने, मासु सुरक्षित तापक्रममा पकाउने, र क्रस-दूषणबाट बच्ने जस्ता उपायहरू समावेश छन्।

मासुमा रहेका हानिकारक व्याक्टेरिया तथा संक्रमणहरु एउटा निश्चित तापक्रमको सम्पर्कमा आएपछि नष्ट भएर जान्छ । त्यसैले काँचो वा राम्ररी नपाकेको मासु खानु हुँदैन । राम्ररी पाकेको मासु खाँदा व्याक्टेरिया संक्रमणको जोखिम न्यून भएर जान्छ ।

मधुमेह र मुटुसम्बन्धी रोगहरू

मासु उपभोग र हृदयाघातसम्बन्धी रोगहरू (CVD) बीचको सम्बन्धको बारेमा थुप्रै अनुसन्धानहरु भएका छन् । त्यसले देखाएअनुसार चिल्लो नभएका मासुहरू मुटुको लागि स्वस्थ आहारको अंश हुन सक्छन्, तर रातो मासु र प्रशोधित मासुहरूले मुटुसम्बन्धी रोगहरुको जोखिम बढाएको देखिएको छ। त्यसमा कोरोनरी धमनी रोग, हृदयघात, र स्ट्रोक जस्ता अवस्थाहरू समावेश छन्।

सामान्यत: गोरु, भेडा, र सुंगुरको रातो मासुमा स्याचुरेटेड बोसो र खराब कोलेस्ट्रोल हुन्छ, जुन अत्यधिक खाएमा रगतमा कोलेस्ट्रोल स्तर बढ्न सक्छ। "खराब" कोलेस्ट्रोल भनेर चिनिने लो-डेनसिटी लाइपोप्रोटिन (LDL) कोलेस्ट्रोल हृदयसम्बन्धी रोगहरुको जोखिम बढाउने प्रमुख तत्त्व हो । त्यसबाहेक, ससेज, हट डग, र बेकन  जस्ता प्रशोधित मासुहरूमा हुने नुन र प्रिजरभेटिभहरुले उच्च रक्तचापलाई बढाइदिने गर्छ ।

मासु नखानु भन्ने होइन तर मासु खाँदा चिल्लो नभएका मासु खाने तथा मासुमा भएका बोसोहरुलाई सकेसम्म हटाउने गर्नुपर्छ ।  त्यसबाहेक प्रशोधित मासुहरूको सट्टामा कुखुरा, माछा जस्ता मासुहरु प्रयोग गर्न सके जोखिम कम हुन्छ । त्यसबाहेक,  विकल्पमाबोटबिरुवाबाट प्राप्त हुने स्वस्थ प्रोटिनका स्रोतहरू रोज्नाले मुटुसम्बन्धी रोगहरुको जोखिमलाई कम गर्न सकिन्छ । त्यसै गरी, खानेकुरामा विभिन्न फलफूल, तरकारी, सम्पूर्ण अन्न, र अनस्याचुरेटेड बोसोजस्ता खाद्यहरू समावेश भएका सन्तुलित आहार समावेश गर्ने हो भने मुटुको स्वास्थ्यलाई समर्थन गर्न सक्छ।

कोलोरेक्टल क्यान्सर

मासुको अत्यधिक सेवनले निम्तयाउने एउटा जोखिम क्यान्सर पनि हो । खासगरी, पाचन प्रणालीको क्यान्सर वैश्विक रुपमा नै सबैभन्दा सामान्य क्यान्सरहरू मध्ये एक हो । खासगरी, यो क्यान्सरको जोखिम मासुको अत्यधिक र असुरक्षित उपभोग, त्यसमा पिन  विशेष गरी रातो र प्रशोधित मासुसँग सम्बन्ध रहेको पाइएको छ ।

रातो र प्रशोधित मासुहरूमा पाइने हेम आइरनले  आन्द्रामा अक्सिडेटिभ तनाव र सूजन उत्पन्न गर्न सक्छ । त्यस अवस्थाले क्यान्सरको विकासलाई प्रोत्साहन गर्न सक्छ। त्यसैगरी,  प्रशोधित मासुहरूमा नाइट्रेट र नाइट्राइटहरू हुन्छन्, जसलाई उच्च तापक्रममा पकाउँदा क्यान्सरजन्य यौगिकहरू निर्माण गर्न सक्छ।
यसबाहेक, रातो र प्रशोधित मासुको पाचनको क्रममा केही घटकहरूको विघटनले एन-नाइट्रोसो जस्ता क्यान्सर गराउन सक्ने हानिकारक यौगिकहरू पनि उत्पन्न गराउन सक्छ ।

त्यसैले पाचन प्रणालीसँग सम्बन्धित क्यान्सरको जोखिम कम गराउने सबैभन्दा उत्तम उपाय रातो र प्रशोधित मासुको उपभोग कम गर्नु नै  हो ।

युरिक एसिड र बाथरोग

मासुको अत्यिधक सेवनले निम्त्याउने अर्को समस्या बाथ रोग पनि हो । बाथरोगका कारण अचानक र गम्भीर जोर्नी दुखाइ हुन्छ र सामान्यतया त्यसको सबैभन्दा बढी असर ठूलो औँलामा देखिन्छ। विशेष गरी, रगतमा युरिक एसिडको मात्रा बढ्दा जोर्नीमा युरेट क्रिस्टलको निर्माण हुँदा यो समस्या देखापर्ने गर्छ ।  

खासगरी प्युरिन धेरै हुने रातो मासु, (जस्तै कलेजो, मृगौलाका मासुहरु, र केही समुद्री खाना (जस्तै एन्कोभी र सार्डिन) ले बाथरोगको समस्या पैदा गर्न सक्छ । हामीले खानेकुराहरुमार्फत खाएका प्युरिनहरू युरिक एसिडमा परिणत हुँदै  त्यो रगतमा जम्मा हुन सक्छ।जब युरेट क्रिस्टलहरू जोर्नीमा जम्मा हुन्छन्, तिनीहरूले बाथ समस्या गराएर सुन्निने, दुखाइ, र सुन्निने अवस्था उत्पन्न गर्न सक्छन्।

मोटोपन
बोसोयुक्त र प्रशोधित मासु धेरै खाँदा तौल बढ्न र मोटोपनमा बृद्धि हुन सक्छ। भनिबस्नु पर्दैन, मोटोपनले मधुमेह, मुटुरोग लगायत केही क्यान्सरहरु पनि गराउन सक्छ ।

उच्च रक्तचाप

अत्यधिक मासुको सेवनले निम्तयाउने अर्को जोखिम भनेको उच्च रक्तचाप (हाइपरटेंशन) हो । यस समस्याले हृदयाघातसम्बन्धी रोग, स्ट्रोक, र अन्य स्वास्थ्य जटिलताहरू हुन सक्छ । विशेष गरी प्रशोधित मासुहरूमा हुने  उच्च सोडियमको मात्राले उच्च रक्तचापमा बढाउने गर्छ ।

एन्टिबायोटिक प्रतिरोध

आजभोलि पशुपालनमा एन्टिबायोटिकहरूको जथाभावी प्रयोग हुने गरेको छ । त्यसले पशुहरूमा एन्टिबायोटिक-प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको विकास निम्त्याउन सक्छ। एन्टिबायोटिक उपचार गरिएको जनावरको मासु सेवन गर्दा मानिसमा पनि त्यसको असर पर्न सक्छ । खासगरी, जनावरबाट त्यस्ता  एन्टिबायोटिक-प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाले मानिसलाई संक्रमण गर्यो भने उपचार गर्न गाह्रो हुन सक्छ ।

गर्ने के त ?

यसको अर्थ मासु खाँदै नखाने भन्ने होइन । मासुको सेवन आधुनिक आहारको एक जटिल पक्ष हो, र यसको स्वास्थ्यमा प्रभाव खपत गरिएको मासुको प्रकार र मात्राको आधारमा, समग्र आहारका ढाँचाहरू र व्यक्तिगत कारकहरूमा निर्भर गर्दछ। मासुले मानिसको शारीरिक विकास र स्वस्थ रहनका लागि अत्यावश्क पोषक तत्वहरू प्रदान गर्छ तर त्यसको प्रमुख शर्त नै के हो भने हामीले खाने मासु स्वस्थ हुनुपर्छ, अनि हामीले त्यसलाई सन्तुलित रुपमा खानुपर्छ । मासुको अत्यधिक र असावधानीपूर्वक गरिने सेवनले  खाद्यजन्य रोगहरू, मुटुरोग, आन्द्राको क्यान्सर, बाथरोग, मोटोपना, उच्च रक्तचाप र एन्टिबायोटिक प्रतिरोध जस्ता समस्याहरु गराउन सक्छ ।

त्यसैले मासु खाँदा खाद्य सुरक्षा अभ्यासहरू, जस्तै राम्रोसँग पकाउने र सुरक्षित रखरखावमा ध्यान दिने हो भने खाद्यजन्य रोगहरूको जोखिमलाई घटाउन सक्छ। बोसोयुक्त, रातो र प्रशोधन गरिएका मासुको सेवन गर्नुको सट्टा कम बोसो भएको तथा सेतो मासुहरु जस्तै कुखुरा, माछाहरुको सेवन गर्ने, सकेसम्म प्रशोधित मासु नखाने, मासु पोलेर खानुको सट्टा उसिने खाने गर्ने हो भने पनि थुप्रै स्वास्थ्य समस्याहरुबाट बच्न सकिन्छ ।  

मासु किन खाने वा किन नखाने भन्नेबारे लामो बहस गर्न सकिन्छ तर मुख्य कुरा के हो भने यो कुरा व्यक्तिगत आहार चयन, व्यक्तिगत स्वास्थ्य लक्ष्य, सांस्कृतिक प्राथमिकताहरूसँग समेत जोडिएको कुरा हो । इतिहासको कालखण्डमा मानिसले मासुको सेवन गरेको कारण उसको मस्तिष्कको विकासमा सहयोग पुगेको र आधुनिक, सबै प्राणीहरुमा सर्वश्रेष्ठ प्राणीको रुपमा मानिस स्थापित हुन सकेको हो भनी मान्ने वैज्ञानिक मत पनि छ । खासगरी प्राग ऐतिहासिक समयमा मानिसले खेतीपाती गर्न सिकिनसकेको अवस्थामा मस्तिष्क विकासका लागि अत्यावश्यक प्रोटिन, अमीनो एसिड, भिटामिन बी१२, आइरन, जस्ता तत्वहरू मासुमार्फत आपूर्ति भएको कुरामा कुनै शंका छैन ।  शरीरको कुल ऊर्जा खपतको लगभग २०% खपत गर्ने मस्तिष्कका लागि त्यसबेला उपयुक्त र सुलभ आहार सम्भवत: मासु नै थियो ।

 त्यस समयमा, मानिसहरूले जंगली जनावरहरूको शिकार गरेर मासु खान्थे, जसबाट उनीहरूले पोषण प्राप्त गर्थे । त्यस आधारमा प्रागैतिहासिक मानवहरूले मासु खाँदा मस्तिष्कको आकार र कार्यक्षमता बढेको तर्कमा दम देखिन्छ ।