पत्याउनै गाह्रो कुरा– कपडा धुन मूत्रको प्रयोग !

यस्ता टबहरुमा मूत्र भरिएका हुन्थे, जहाँ लुगा धोइन्थ्यो

सुन्दा वा पढ्दा पनि पत्याउन गाह्रो पर्न सक्छ– प्राचीन कालमा कपडा धुन मूत्र अर्थात् पिसाबको प्रयोग हुने गर्थ्यो । तर यो कुनै काल्पनिक कुरा नभई सत्य कुरा हो । वास्तवमा नै प्राचीन रोमनहरूले कपडा धुने कामका लागि मूत्र प्रयोग गर्थे।

मूत्रमा प्राकृतिक रूपमा अमोनिया (NH₃) हुने गर्छ । यो  एक प्रभावकारी सफा गर्ने र कीटाणुनाशक तत्त्व पनि हो हो। अमोनिया कपडामा लागेको फोहोर मैला तथा तेलको दागधब्बालाई हटाउने काम गर्छ । फलत: कपडा धुने काममा मूत्रको प्रयोग गरिँदा कपडा सफा हुने प्रक्रिया प्रभावकारी हुन्छ।

त्यस जमानामा अहिलेको जस्तो साबुनको आविष्कार भइसकेको थिएन । फेरि सजिलै उपलब्ध हुने भएकोले मूत्रको प्रयोग आर्थिक दृष्टिले पनि लाभदायक थियो, । यो सजिलै उपलब्ध हुने गर्थ्यो र कुनै पनि अतिरिक्त लागत बिना प्राप्त गर्न सकिन्थ्यो। मूत्रको संकलन जनताका लागि सामान्य कुरा थियो, र यसले हर समय प्रयोगमा आउने एक साधनको रुपमा स्थान हासिल गरेको थियो । प्रदान गर्यो।

कपडा धुने प्रक्रिया !

रोमनहरू कपडा धुने क्रममा मूत्रलाई मिश्रणका रूपमा प्रयोग गर्थे। त्यस क्रममा कपडा मूत्रमा डुबाउने र मिचेर धोइने प्रक्रिया अपनाइन्थ्यो । त्यसो गर्दा कपडा सफा धोइन्थ्यो । यो प्रक्रियालाई पद्धतिको रूपमा व्यवस्थित गरिएको थियो र यसका लागि विशेष रूपमा निर्मित भाँडो र टांकीहरूको प्रयोग गरिएको थियो।

यो विधि मुख्यतया रोमन साम्राज्यको शहरी क्षेत्रमा प्रचलित थियो, जहाँ सार्वजनिक धुने कारखानाहरू (लनड्रोज) थिए। मूत्रको संकलन र यसको प्रयोगमा आधारित उद्योगलाई “फुलोनिका” भनिन्थ्यो । त्यसबेला मूत्र प्रयोग गरी  कपडा सफा गर्ने कुरा त्यस व्यवसाय गरी बसेकाहरुबीच धेरै सामान्य कुरा थियो।

प्राचीन रोमन लेखकहरू र इतिहासकारहरूले मूत्रको प्रयोगको बारेमा उल्लेख गरेका छन्। उदाहरणका लागि, रोमन लेखक जुवेनलले मूत्रलाई कपडा धुन काममा प्रयोग गर्ने कुराको उल्लेख गरेका छन्।

इतिहासकारहरूका अनुसार, यो विधि रोमन साम्राज्यमा व्याप्त थियो र यो कुरा उनीहरुको परम्परागत जीवनशैलीको एक हिस्सा थियो। यस पद्धतिलाई प्राचीन समाजमा मान्यता प्राप्त थियो र यो विभिन्न सामाजिक र औद्योगिक गतिविधिहरूमा प्रयोग गरिएको थियो।

प्राचीन रोमनहरूले मूत्र प्रयोग गरेर कपडा धुने चलन रोमन साम्राज्यको पतनसम्म (लगभग पाँचौं शताब्दी) कायम रहेको थियो। यस अभ्यासको अन्त्य खास गरी रोमन साम्राज्यको पतनपछि देखा पर्न थाल्यो, जब नयाँ समाजहरू र संस्कृतिहरूले आफ्नो सफाइको तरिका र प्रविधिहरू विकास गरे।

खासगरी जब रोमन साम्राज्य पतन भयो (पश्चिमी भागको ४७६ ई.मा पतन), रोमन सभ्यता र तिनीहरूको धेरै परम्परागत अभ्यासहरू पनि क्रमशः हराउँदै गए। मूत्र प्रयोग गरेर कपडा धुने जस्ता पुराना अभ्यासहरू नयाँ समाज र युगले अवलम्बन नगर्ने हुन थाले।

साम्राज्यको पतनपछि आउने मध्ययुगीन समयमा नयाँ सफाइ विधिहरू र प्राविधिक तरिकाहरूको विकास हुन थाल्यो, जसले पुराना विधिहरूलाई विस्थापित गर्यो। खासगरी, मध्ययुगमा र त्यसपछि औद्योगिक क्रान्तिसम्मको अवधिमा नयाँ किसिमका साबुनहरू, सफा गर्ने रसायनहरू, र सफाइ प्रविधिहरूको विकास भयो। जब साबुन बनाउने प्रक्रिया सुलभ र सस्तो भयो, त्यसले मूत्रको आवश्यकतालाई अन्त्य गरिदियो । प्राकृतिक तथा पशुजन्य पदार्थबाट बनेका साबुनहरूले मूत्रमा पाइने अमोनियाले गर्ने कामको स्थान लिँदै गए ।

यसबीचमा नयाँ सामाजिक तथा सांस्कृतिक परिवर्तनहरु आए । खासगरी मध्ययुगदेखि, सफाइका सन्दर्भमा समाजले मूत्र प्रयोग गर्ने अभ्यासलाई परित्याग गर्न थाल्यो । त्यसबेला विकसित भएको साँस्कृतिक मान्यताले पहिले सहज र सामान्य ठानिएको मूत्र प्रयोगको अभ्यासलाई गन्ध र स्वास्थ्यका दृष्टिले अव्यवहारिक मान्न थालियो।खासगरी, समयको साथसाथै, मानिसहरूको स्वास्थ्य र सफाइबारे धारणा बदलिँदै गयो, जसले गर्दा मूत्रको प्रयोगलाई पुरानो र अव्यवहारिक मान्न थालियो।

मध्ययुगको अन्त्यतिर र पुनर्जागरण अवधिमा, सफाइसम्बन्धी ज्ञान र बुझाइमा व्यापक परिवर्तन भयो। यो नयाँ ज्ञानले स्वास्थ्य र स्वच्छताको नयाँ मापदण्डहरू स्थापित गर्यो, जसले मूत्र जस्ता अस्वच्छ सामग्रीहरूको प्रयोगलाई अस्वीकार गर्यो। नयाँ स्वास्थ्य प्रविधिहरू र ज्ञानले समाजमा जनस्वास्थ्यको महत्त्वलाई बढावा दियो, र मूत्रजस्तो जैविक तरिका स्वास्थ्यका लागि उपयुक्त नभएको ठहरिन थाल्यो।

त्यसरी मूत्र प्रयोग रोकिनुका कारणहरूमध्येमा एउटा प्रमुख कारण धार्मिक र सांस्कृतिक प्रभाव पनि थियो । खासगरी, रोमन साम्राज्यको पतनपछि, युरोपभरि ईसाई धर्मको प्रभाव बढ्न थालेको थियो। धार्मिक नियमहरूमा शारीरिक सफाइ र त्यसका विधिहरूलाई नयाँ दृष्टिकोणबाट हेरिन्थ्यो। फलत: मूत्र जस्ता "अशुद्ध" पदार्थहरूको प्रयोगलाई अस्वीकृति गरिन थाल्यो।

मूत्र प्रयोग रोकिनुको अर्को खास कारण चाहिँ साबुनको विकास हुनु पनि हो । मध्ययुगमा, प्राकृतिक सामग्रीहरूबाट बनेका साबुनहरू विकसित भए, जसले सफाइको काममा मूत्रको सट्टा राम्रो, स्वस्थकर विकल्प प्रदान गर्यो।

त्यसै गरी, समयक्रममा स्वास्थ्य र सफाइका नयाँ मान्यताहरू पनि स्थापित हुँदै गए । १६ औं र १७ औं शताब्दीमा विज्ञान र चिकित्सा क्षेत्रको प्रगतिले सफाइ प्रक्रियामा सुधार ल्यायो। नयाँ अनुसन्धान र प्रविधिहरूले मूत्रको प्रयोग स्वास्थ्यका दृष्टिले राम्रो नमानिन थाल्यो।