सबै प्राणीको रगत रातो नै हुनुपर्छ भन्ने छैन, केही प्राणीहरुको रगतको रङ् नीलो पनि हुने गर्छ !

रगतको रङ कस्तो हुन्छ ? कसैले तपाईंलाई यो प्रश्न सोध्यो भने तपाईंको सोझो उत्तर हुनेछ– रातो । हुन पनि हामीले देखेका रगतको रङ रातो नै हुने गर्छ । तर यसको अर्थ संसारमा पाइने सबै प्राणीको रङ रातो नै हुनुपर्छ भन्ने कुनै जरुरी छैन। संसारमा यस्ता केही प्राणीहरु पनि पाइन्छ, जसको रगतको रङ रातो हुँदैन । त्यस्तै एउटा प्राणी हो– अक्टोपस, जसको रगतको रङ रातो नभएर नीलो हुन्छ !

यसरी अक्टोपसको रगत निलो हुनुको कारण यसको रगतमा हिमोस्यानिन नामक तत्त्वको उपस्थितिले गर्दा हो ।

अधिकांश प्राणीहरूको रगतमा हिमोग्लोबिन हुन्छ, जसले रगतलाई रातो बनाउँछ किनभने यसमा फलाम हुन्छ। त्यही कारण त्यस्ता जीवहरुको रगत रातो देखिने गर्छ । तर अक्टोपसजस्ता समुद्री जीवमा हिमोस्यानिन हुन्छ, जसमा तामा (copper) हुन्छ। जब तामाले अक्सिजनसँग प्रतिक्रिया गर्छ, तब रगतको रङ निलो बन्छ। हिमोस्यानिनले चिसो र कम अक्सिजनयुक्त पानीमा पनि अक्सिजनलाई प्रभावकारी रूपमा शरीरमा प्रवाह हुन सहयोग गर्छ । यो त्यस किसिमका समुद्री वातावरणमा बसोबास गर्ने समुद्री जीवहरुका लागि अत्यावश्यक हुने गर्छ ।  

नीलो रङको रगत हुने अन्य जनावरहरू

अक्टोपसका अलवा अन्य केही अन्य जनावरहरूको पनि निलो रङको रगत हुन्छ। यसमा मुख्यत: स्क्विड (Squid), क्रेफिश (Crayfish), शङ्खेकीरा (Snails), लगायतका केही जीवहरु पर्दछन् । यी जीवहरू पनि समुद्रका चीसो र कम अक्सिजनयुक्त पानीमा समेत बसोबास गर्ने भएकोले तिनीहरुको रगतमा हिमोग्लोबिन हैन,  हिमोस्यानिन हुने गर्छ ।

हिमोस्यानिनले कसरी काम गर्छ ?

अक्टोपस जस्ता समुद्री जीवहरूको रगतमा पाइने हिमोस्यानिन एक तामायुक्त प्रोटीन हो, जसको मुख्य काम अक्सिजन बोक्नु हो।  हिमोस्यानिनमा तामा (copper) हुन्छ । जब तामासहितको हिमोस्यानिन अक्सिजनको सम्पर्कमा आउँछ, तब त्यसले अक्सिजनलाई आफूमा बाँध्छ र निलो रङ प्राप्त गर्छ। चिसो पानीमा र कम अक्सिजन भएको वातावरणमा पनि तामा-आधारित हिमोस्यानिनले अक्सिजनलाई बोक्न सक्षम हुन्छ । यसले अक्सिजनलाई फलाम-आधारित हिमोग्लोबिनको तुलनामा अझ प्रभावकारी रूपमा बाँध्न सक्छ। फलस्वरूप, अक्टोपस जस्ता समुद्री जीवहरूले चिसो पानीमा पनि आफ्नो शरीरमा पर्याप्त अक्सिजन प्राप्त गर्न सक्छ ।

हिमोस्यानिनले विशेष गरी चिसो तापक्रममा राम्रो काम गर्छ। हिमोस्यानिनको संरचना चिसो पानीमा पनि स्थिर हुन्छ र अक्सिजनसँग मजबुत बन्धन कायम राख्न सक्छ। यसको अक्सिजनलाई छिटो समात्ने र छोड्ने क्षमता हुन्छ र चिसो एवं विना कुनै अवरोध  उच्च कार्यक्षमताका साथ सुचारु रहन सक्छ । यसले अक्सिजनलाई शरीरभरि प्रभावकारी रूपमा प्रवाह गर्न सघाउँछ, जुन चिसो र कम अक्सिजनयुक्त समुद्री क्षेत्रमा बसोबास गर्ने जीवहरूको लागि अति जरुरी र महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

समुद्रको चीसो पानीमा बस्ने सबै जीवहरुको रगत  नीलो हुन्न !

यस हिसाबले हेर्दा हामीलाई लाग्न सक्छ समुद्रको चिसो पानीमा बस्ने सबै जीवहरूको रगत नीलो  हुनुपर्ने हो । तर त्यस्तो हुँदैन । त्यसो नहुनुमा त्यस्ता जीवहरुको रक्तसंचार प्रणालीमा प्रयोग हुने प्रोटीन फरक हुनु मुख्य कारण हो। समुद्री जनावरहरूमा अक्सिजन बोक्न प्रयोग हुने प्रोटीनहरूमा फरक फरक धातुहरू हुन्छन्, जसले उनीहरूको रगतको रङलाई फरक बनाउँछ।

अक्टोपस र स्क्विड जस्ता जनावरहरूको रगतमा तामायुक्त प्रोटीन हिमोस्यानिन हुन्छ, जसले अक्सिजनलाई तामासँग बाँध्छ। अक्सिजनले तामासँग बाँधिँदा रगत नीलो हुन्छ। तर धेरै अन्य समुद्री जनावरहरूको रगतमा फलाम-आधारित प्रोटीन हिमोग्लोबिन हुन्छ, जसले अक्सिजनलाई बाँध्छ र अक्सिजनयुक्त हुँदा रगत रातो हुन्छ।

हिमोस्यानिन विशेष गरी ती जीवहरूमा पाइन्छ, जसले चिसो र कम अक्सिजन भएको पानीमा बाँच्ने गर्छ। अक्टोपसजस्ता जीवहरू समुद्रको गहिराइमा बस्छन्, जहाँ अक्सिजनको स्तर कम हुन्छ र पानी पनि अत्यधिक चीसो हुने गर्छ । त्यस्तो अवस्थामा हिमोस्यानिन जस्तो प्रोटीनले त्यहाँ बाँच्न मद्दत गर्छ। तर तातो पानी वा सतह नजिक बस्ने समुद्री जीवहरूले पर्याप्त मात्रामा अक्सिजन पाउने हुनाले उनीहरुमा फलामयुक्त हिमोग्लोबिन पर्याप्त हुन्छ।

प्रत्येक समुद्री प्राणीको शरीरले उसले बसोबास गर्ने वातावरणको आधारमा अक्सिजन बोक्नका लागि फरक प्रोटीन र प्रणालीको विकास गरेको छ। ती प्राणीहरू, जसले कम अक्सिजन भएको ठाउँमा बाँच्नुपर्छ, तिनमा तामायुक्त हिमोस्यानिन जस्तो प्रोटीनको विकास भएको छ। जब कि धेरै अन्य समुद्री प्राणीहरू जस्तो कि माछाहरूमा हिमोग्लोबिनले पर्याप्त अक्सिजन प्रवाह गर्न सक्ने भएकाले, तिनीहरूको रगत नीलो हुँदैन।

यसरी समुद्रका सबै जीवहरूको रगत नीलो नहुनु उनीहरूको अक्सिजन बोक्ने प्रणाली र तिनीहरूको वातावरणअनुसार विकसित भएको रक्त प्रोटीनमा निर्भर गर्छ।

अक्टोपसको नौ वटा मस्तिष्क ! सामान्यत: हरेक प्राणीको मस्तिष्कको संख्या एउटा हुने गर्छ । तर यस विचित्रको संसारमा केही यस्ता प्राणीहरु पनि पाइन्छन् जसको मस्तिष्कको संख्या एकभन्दा बढी हुने गर्छ । त्यस्तो विचित्रको जीवमध्येका एक हुन्–  अक्टोपस । अक्टोपसको ९ वटा मस्तिष्क हुन्छन्। एउटा मुख्य मस्तिष्क यसको टाउकोमा हुन्छ, जुन यसको शरीरका कार्यहरूलाई नियन्त्रण गर्छ। बाँकी ८ वटा मस्तिष्क अक्टोपसका हरेक हातमा पाइन्छन्। प्रत्येक हातमा रहेको मस्तिष्कले हातलाई स्वतन्त्र रूपमा चलाउन मद्दत गर्छ, जसले अक्टोपसलाई विभिन्न कामहरू एकैपटक गर्न सक्षम बनाउँछ।