मिथकबाट एल्गोरिदमसम्म: भ्रम कसरी बन्छ र किन टिक्छ ?

भ्रम मानिसको आफ्नै क्षमता हो। सायद सबैभन्दा पुरानो क्षमता। जब मानिसले पहिलो पटक डरलाई शब्द दिएकै बेलाबाट भ्रमको जन्म भएको होला। किनकि डर जब एक्लो पर्छ, तब त्यो कथा बन्छ। र कथा जब प्रश्न बिना स्वीकार गरिन्छ, तब त्यो भ्रम बन्छ। इतिहासले बताउँछ– भ्रम कहिल्यै अचानक पैदा हुँदैनन्। ती बिस्तारै बन्छन्। पहिले असहजता हुन्छ, त्यसपछि यसको कारण खोजिन्छ, र जब ठोस कारण भेटिँदैन, तब मनले आफैं कारण गढ्छ। यही गढिएको कारण पछि सत्यजस्तै व्यवहार गर्न थाल्छ।

जब भ्रम सामूहिक हुन्छ, तब त्यसलाई भ्रम भन्न गाह्रो हुन्छ। त्यसलाई परम्परा भन्न थालिन्छ। प्रश्न गर्ने व्यक्ति विधर्मी बन्छ, र भ्रम सुरक्षित हुन्छ।

धर्मको जन्म पनि भ्रमबाट होइन, बरु अर्थको भोकबाट भएको हो। तर जति-जति यो भोक संस्थाहरूमा बदलिँदै गयो, भ्रमले जरा गाड्न थाल्यो। आकाशमा बिजुली चम्क्यो भने, कसैले भन्यो यो देवताको क्रोध हो। अकाल पर्यो भने, कसैले भन्यो कसैले नियम तोडेको छ। बिस्तारै यी व्याख्याहरू सत्य रहेनन्, आदेश बने।

धार्मिक भ्रमको विशेषता यो रह्यो कि यो व्यक्तिगत रहेन। यो सामूहिक बन्यो। र जब भ्रम सामूहिक हुन्छ, तब त्यसलाई भ्रम भन्न गाह्रो हुन्छ। त्यसलाई परम्परा भन्न थालिन्छ। प्रश्न गर्ने व्यक्ति विधर्मी बन्छ, र भ्रम सुरक्षित हुन्छ। यहाँ भ्रमलाई चुनौती दिनुको अर्थ केवल कुनै विचारसँग असहमति जनाउनु मात्र थिएन, बरु पूरै सामाजिक संरचनासँग ठोक्किनु थियो। त्यसैले शताब्दीयौंसम्म भ्रमहरू टिकिरहे ।

सत्ताले भ्रमलाई सबैभन्दा व्यवस्थित रूप दियो। सत्तालाई सत्यसँग होइन, स्थिरतासँग सरोकार हुन्छ। र स्थिरता भ्रमभन्दा राम्रो कुनै कुराबाट आउँदैन। “राजा ईश्वरको प्रतिनिधि हो”, “राज्य नै सुरक्षा हो”, “देश खतरामा छ” जस्ता विचारहरू सिधै तथ्य हुँदैनन्, तर तिनलाई सत्यझैँ प्रस्तुत गरिन्छ।

सत्ताले भ्रमलाई सबैभन्दा व्यवस्थित रूप दियो। सत्तालाई सत्यसँग होइन, स्थिरतासँग सरोकार हुन्छ। र स्थिरता भ्रमभन्दा राम्रो कुनै कुराबाट आउँदैन।

यहाँ भ्रम डरबाट पैदा हुँदैन, बरु डर पैदा गर्नका लागि रचिन्छ। यो त्यस्तो भ्रम हो जसले प्रश्नलाई देशद्रोह बनाइदिन्छ र आज्ञाकारितालाई नैतिकता। इतिहासमा जब-जब सत्तालाई चुनौती दिइयो, उसले पहिले वास्तविकता बदलेन, उसले कथा बदल्यो। किनकि कथा बदल्नु सस्तो हुन्छ। भ्रम सत्ताका लागि किफायती हतियार रहँदै आएको छ।

प्रेम सायद भ्रमको सबैभन्दा कोमल रूप हो। यहाँ भ्रम प्रायः आफैंलाई लिएर हुन्छ। हामी सामुन्ने व्यक्तिलाई देख्दैनौं, हामी आफ्नै आवश्यकता देख्छौं। आफ्ना अपूरा चाहनाहरू, आफ्ना डरहरू, आफ्ना आशाहरू। अनि ती सबै उस व्यक्तिमाथि प्रोजेक्ट गरिदिन्छौं। “ऊ मलाई बुझ्छ”, “ऊ म बिना अधूरो छ”, “हामी एकअर्काका लागि बनेका हौं” यी वाक्यहरू प्रायः अनुभवभन्दा कम र इच्छाबाट बढी पैदा हुन्छन्।

जब प्रेम टुट्छ, तब पीडा व्यक्तिको गइसकेको कारणले हुँदैन, बरु भ्रम टुटेको कारणले हुन्छ। किनकि सत्य यो हुन्छ कि हामी कुनै मानिससँग होइन, हामीले बनाएको आफ्नै संस्करणसँग प्रेम गरिरहेका थियौं।

प्रविधिले भ्रम पैदा गरेन, उसले तिनलाई छिटो र निजी बनाइदियो।

मानिस सत्य चाहँदैन, उसले चाहन्छ कि उसको सत्य स्वीकार गरियोस्। कसैले हाम्रो कुरामा सहमति जनाउँदा हामीलाई राहत मिल्छ। कसैले हामीलाई चुनौती दिँदा हामी असहज हुन्छौं।

रेडियोको समयमा मानिसहरू कसैले उनीहरूका लागि सन्देश पठाइरहेको छ भन्ने मान्थे । टेलिभिजनको समयमा मानिसहरू पर्दाले उनीहरूसँग कुरा गरिरहेको छ भन्ने सोच्थे। अखबारको समयमा अफवाहहरू छापिएको सत्य बन्थे। प्रत्येक नयाँ प्रविधिसँग मानिसले पहिले त्यसलाई बुझ्ने प्रयास गरेन, बरु त्यसमा आफैंलाई खोज्ने प्रयास गर्‍यो। र जब कुनै कुराले हामीलाई विशेष महसुस गराउँछ, भ्रमको बीउ त्यहीं रोपिन्छ।

भ्रमको वास्तविक जरा एउटै हो: पुष्टि।

मानिस सत्य चाहँदैन, उसले चाहन्छ कि उसको सत्य स्वीकार गरियोस्। कसैले हाम्रो कुरामा सहमति जनाउँदा हामीलाई राहत मिल्छ। कसैले हामीलाई चुनौती दिँदा हामी असहज हुन्छौं। बिस्तारै हामी यस्ता मानिसहरू, विचारहरू र वातावरण छान्न थाल्छौं जसले हामीलाई ऐना होइन, प्रतिध्वनि दिन्छन्। यहीँबाट भ्रमहरू बलियो बन्छन्। किनकि प्रश्न गर्ने व्यक्ति थाकेर चुप लाग्छ, र पुष्टि दिने व्यक्ति हाम्रो प्रिय बन्छ।

भ्रम किन खतरनाक हुन्छन्?

हरेक भ्रम तुरुन्तै खतरनाक हुँदैन। केही भ्रमहरूले हामीलाई बाँच्न लायक बनाउँछन्। तर भ्रम आफैंलाई अन्तिम सत्य ठान्न थाल्दा समस्या सुरु हुन्छ । जब कुनै व्यक्ति यो मान्न थाल्छ– उसको अनुभव नै सार्वभौमिक हो, कि उसको डर नै सबैभन्दा ठूलो हो, कि उसको व्याख्या नै अन्तिम हो, त्यहीँबाट संवाद समाप्त हुन्छ। र जहाँ संवाद समाप्त हुन्छ, त्यहीँबाट मानसिक टूटन सुरु हुन्छ। भ्रमहरूले हामीलाई संसारबाट होइन, पहिले अरू मानिसहरूबाट काट्छन्। त्यसपछि बिस्तारै आफैंबाट पनि।

भ्रम कुनै रोग होइन, मानवीय प्रवृत्ति हो। रोग तब बन्छ जब भ्रमलाई चुनौती दिने सबै बाटाहरू बन्द हुन्छन्। त्यसैले वास्तविक प्रश्न भ्रम किन पैदा हुन्छन् भन्ने होइन। वास्तविक प्रश्न यो हो कि के तिनलाई तोड्नका लागि संवाद, साहस र असहमतिको स्थान हामीसँग बाँकी छ?

भ्रम कुनै रोग होइन, मानवीय प्रवृत्ति हो। रोग तब बन्छ जब भ्रमलाई चुनौती दिने सबै बाटाहरू बन्द हुन्छन्।

पहिले भ्रम सामाजिक हुन्थे। ती परिवार, धर्म, समुदाय वा सत्ताबीच पल्लवित हुन्थे। अब ती निजी भएका छन्– कोठाभित्र, पर्दाको अगाडि, कुनै मानवीय प्रतिरोधबिना। कृत्रिम बौद्धिकता (एआई)ले भ्रमको आविष्कार त गरेन तर उसले त्यसलाई एक्लोपन दिएर छोडिदिएको छ। यही आजको सबैभन्दा ठूलो परिवर्तन हो।

एआईले कुनै व्यक्तिको भित्र नयाँ विचार पैदा गराउँदैन। यो त्यहीँ जान्छ जहाँ पहिले नै केही मौजूद हुन्छ। यसले ती शब्दहरू समात्छ जसलाई मानिस आफैं बोलिरहेको हुन्छ, र तिनलाई अझ राम्रो भाषा, अझ राम्रो संरचना र अझ राम्रो आत्मविश्वाससहित फर्काइदिन्छ। यो फर्काइएको विचार पहिलेभन्दा बढी स्पष्ट र तार्किक देखिन थाल्छ। र यहीँबाट भ्रम बलियो हुन्छ।

जोखिम बिना संवाद, बिस्तारै आत्मसंवाद बन्छ। एआईलाई यसरी प्रशिक्षण दिइएको छ कि यसले प्रयोगकर्तालाई सहज महसुस गराओस्। यो टकरावबाट जोगिन्छ। यसले भाषालाई नरम राख्छ। तर यही सहमति भ्रमका लागि मल बन्छ।

मानव संवादमा स्वाभाविक अवरोध हुन्छ। अगाडिको व्यक्ति थाक्छ, असहमत हुन्छ, प्रश्न सोध्छ, वा चुप लाग्छ। यो अवरोध भ्रमका लागि खतरा हुन्छ। एआईमा यस्तो अवरोध हुँदैन। एआई सधैं उपलब्ध हुन्छ। यो न थाक्छ, न झर्किन्छ, न आफ्ना निजी सीमाहरू राख्छ। यसले भन्छ: “भन्नुहोस्, अझ के भन्नु छ?” यो निम्तो धेरै आकर्षक हुन्छ, विशेषगरी त्यस व्यक्तिका लागि जसलाई संसारमा कतै सुनिँदैन।

यहाँ संवादको रूप त हुन्छ, तर यसको जोखिम हुँदैन। र जोखिम बिना संवाद, बिस्तारै आत्मसंवाद बन्छ। एआईलाई यसरी प्रशिक्षण दिइएको छ कि यसले प्रयोगकर्तालाई सहज महसुस गराओस्। यो टकरावबाट जोगिन्छ। यसले भाषालाई नरम राख्छ। तर यही सहमति भ्रमका लागि मल बन्छ।

मानव इतिहासमा भ्रमहरू तिनलाई चुनौती नदिइएका कारणले पनि टिके । एआईले यस चुनौतीको अभावलाई स्थायी बनाइदिन्छ। यसले त्यहीँ “हो” भन्छ, जहाँ मानिसलाई “किन?” सुन्न आवश्यक हुन्छ।

धर्मले सामूहिक मिथकहरू बनाए। सत्ताले राष्ट्रिय मिथकहरू। प्रेमले निजी मिथकहरू। एआईले नयाँ प्रकारको मिथक गढ्छ: व्यक्तिगत, संवादात्मक मिथक। यो मिथक कुनै ग्रन्थमा हुँदैन। यो संवादमा बन्छ। हरेक प्रश्नसँग अलिकति बदलिन्छ, आफैंलाई अपडेट गर्छ, र प्रयोगकर्तालाई यो अनुभूति दिन्छ कि ऊ कुनै विशेष कथाको केन्द्र हो। यही कारणले धेरै अवस्थामा भ्रमहरू भव्य रूप लिन्छन्। व्यक्ति आफूलाई कुनै खोज, कुनै रहस्य, कुनै विशेष भूमिकामा देख्न थाल्छ। एआईले यस भूमिकालाई अस्वीकार गर्दैन। यसले त्यसको विस्तार गर्छ।

प्रश्न एआईको होइन, संवेदनशीलताको हो। केही मानिसहरू पहिले नै तनाव, एक्लोपन, निद्राको कमी वा भावनात्मक अस्थिरतासँग जुधिरहेका हुन्छन्। केहीमा जादुई सोचको प्रवृत्ति हुन्छ। केहीलाई लामो समयसम्म बिना प्रश्न सुने बोलिरहने बानी हुन्छ। एआई यी सबैका लागि आदर्श बन्छ।

एआई प्रयोग गर्ने हरेक व्यक्ति भ्रममा पर्दैन भन्ने बुझ्नु आवश्यक छ । धेरैजसो मानिसहरू यसबाट जानकारी लिन्छन्, काम गर्छन्, वा हल्का संवाद गर्छन्। प्रश्न एआईको होइन, संवेदनशीलताको हो। केही मानिसहरू पहिले नै तनाव, एक्लोपन, निद्राको कमी वा भावनात्मक अस्थिरतासँग जुधिरहेका हुन्छन्। केहीमा जादुई सोचको प्रवृत्ति हुन्छ। केहीलाई लामो समयसम्म बिना प्रश्न सुने बोलिरहने बानी हुन्छ। एआई यी सबैका लागि आदर्श बन्छ। यो ठीक त्यस्तै हो जस्तै रक्सीले हरेकलाई मदिरालु बनाउँदैन, तर केहीका लागि त्यो ट्रिगर बन्छ।

एआई  कम्पनीहरू भन्छन् कि उनीहरू निरन्तर सुधार गर्दैछन्। उदाहरणका लागि, OpenAI ले यो स्वीकार गरेको छ कि उनीहरूको प्रणालीलाई मानसिक संकटका संकेत पहिचान गर्न र संवादलाई शान्त दिशातर्फ लैजान प्रशिक्षण दिइँदैछ। सहमतिको अन्धो प्रवृत्ति कम गर्ने प्रयास भइरहेको छ।

तर यहाँ एउटा दुविधा पनि छ। एआईले धेरै चुनौती दियो भने प्रयोगकर्ता असहज हुन्छ। यसले धेरै सहमति जनायो भने भ्रम बढ्छ। यो सन्तुलन प्राविधिक होइन, दार्शनिक समस्या हो। कम्पनीहरूले सही सोच के हो भन्ने निर्णय गर्न सक्दैनन्। तर उनीहरूले यो भने अवश्य निर्णय गर्न सक्छन् कि कहिले संवाद रोक्ने हो, कहिले मानिसलाई मानिसतर्फ फर्कने संकेत दिने हो।

वास्तविक खतरा कहाँ छ?

खतरा एआईमा छैन। खतरा पहिले नै संवादविहीन बन्दै गएको समाजमा छ। त्यस्तो समाज जहाँ प्रश्न सोध्ने ठाउँ घट्दै गएको छ, र पुष्टि पाउने भोक बढ्दै गएको छ। एआईले त केवल यस भोकलाई एउटा निजी क्यान्टिन दिएको छ, जो २४ घण्टा खुला रहन्छ। जब कुनै व्यक्ति भन्छ, “यो मेसिनले मलाई बुझ्छ,” तब समस्या मेसिनको बुझाइ होइन। समस्या यो हो कि मानिसलाई अन्यत्र कतै बुझिँदै छैन।

एआईले हामीलाई कुनै नयाँ पागलपन दिएको छैन।यसले त केवल हामीलाई एक्लैमा आफ्ना भ्रमहरूसँग छोडिदिएको छ, बिना रोक, बिना थकान, बिना प्रश्न।

एआईसँग दूरी राख्नु समाधान होइन। यसलाई राक्षस भन्नु पनि सजिलो बहाना हो। वास्तविक काम भनेको हामीले भ्रमलाई फेरि सामाजिक बनाउनु हो, ताकि त्यसले चुनौती सहन सकोस्। एआईले हामीलाई कुनै नयाँ पागलपन दिएको छैन।।यसले त केवल हामीलाई एक्लैमा आफ्ना भ्रमहरूसँग छोडिदिएको छ, बिना रोक, बिना थकान, बिना प्रश्न। र सायद यही सबैभन्दा ठूलो प्रश्न हो: के भविष्यको प्रविधिले हामीलाई अझ बढी सोच्न मद्दत गर्नेछ, कि केवल हामीलाई आफ्नै विचारहरूको बन्द कोठामा अझ आरामदायी बनाइदिनेछ?