पुस्तक सार: शीतयुद्धका टुहुराहरु !

नेपालमा बेलाबेलामा खम्पा विद्रोहका कुरा उठ्ने गरेका छन् । खासगरी, नेपाल–चीन सम्बन्ध र भूराजनीतिक चलखेलको कुरा उठ्दा चीनको संवेदनशीलताको पृष्ठभूमिमा भुल्नै नहुने घटना खम्पा विद्रोह पनि हो । खम्पा विद्रोहका बारेमा थुप्रै लेखरचनाहरु, पुस्तकहरु प्रकाशित भएका छन् । तीमध्ये उक्त विद्रोहलाई वस्तुनिष्ठ ढङ्गले बुझ्न सघाउने एउटा राम्रो पुस्तक जोन केनेथ नाउसलद्वारा लिखित Orphans of the Cold War: America and the Tibetan struggle for survival पनि हो ।

यो पुस्तकमा चीन विरुद्ध तिब्बतीहरुको सशस्त्र संघर्ष र त्यसमा अमेरिकाको संलग्ता बारे खोजपूर्ण तवरले  विस्तारपुर्वक लेखिएको छ ।

भूराजनीतिक चलखेलका बीच कसरी देशहरुबीचका सम्बन्ध बन्ने र भत्कने गर्छन् ? कसरी शक्ति राष्ट्रहरुले मोहराको रुपमा प्रयोग गर्ने गर्छन् र स्वार्थसिद्ध भएपछि वा आफ्नो राष्ट्रिय स्वार्थका लागि कसरी ‘दूधमा परेको झिंगा झैं मिल्काउने’ गर्छन् भन्ने कुराको राम्रो झलक खम्पा विद्रोहमा केन्द्रीत प्रस्तुत पुस्तकमा पढ्न पाइन्छ । वास्तवमा यस पुस्तकबाट ‘शक्ति राष्ट्रहरुको साखुल्ले बनेर वा उनीहरुबाट उपयोग भएर अर्को शक्ति राष्ट्रका विरुद्ध क्रियाशील हुने कुरा कत्तिको घातक हुन सक्छ भन्ने कुराको पनि पाठ सिक्न सकिन्छ ।

पुस्तकले उठान गरेको विषयवस्तु

यस पुस्तकको मुख्य विषयवस्तु सन् १९५० मा चीनले तिब्बतमाथि आधिपत्य स्थापित गरेपछि सुरु भएको "ठूलो खेल" (Great Game) हो, जसमा संयुक्त राज्य अमेरिका, चीन, भारत, बेलायत र तिब्बतीहरू तिब्बतको भविष्यको लागि गोप्य युद्धमा (secret war for the fate of Tibet) संलग्न थिए ।

पुस्तकले विशेष गरी छद्मयुद्धको वास्तविक कथा र अन्ततः संयुक्त राज्य अमेरिकाले तिब्बतीहरूलाई गरेको परित्यागको विषयवस्तुलाई केन्द्रमा राखेको छ ।

यसका प्रमुख विषयवस्तुहरूमा निम्न कुराहरू समावेश छन्:

• सन् १९५० भन्दा अघि तिब्बतको अवस्था र चीनको आधिपत्य

• अमेरिका र चीनबीचका गोप्य कूटनीतिक वार्ताहरू र अमेरिकी गोप्य अभियानहरू

• दलाई लामाले आफ्नो जनताको सङ्घर्षप्रति सहानुभूति राख्नुपर्ने अवस्था र उनको अहिंसाको बौद्ध प्रतिबद्धताबीचको नैतिक द्वन्द्व

• तिब्बतीहरूको विद्रोह, सीआईएको संलग्नता, दलाई लामाको निर्वासन, संयुक्त राष्ट्रसंघमा गरिएका कूटनीतिक प्रयासहरू, र अन्त्यमा अमेरिकी समर्थनको समाप्ति

स्मरणीय के छ भने लेखक जोन केनेथ नाउसल, स्वयं अमेरिकी गोप्य अभियानहरूको जिम्मेवारीमा रहेका सीआईएका एक सञ्चालन अधिकारी (operations officer) थिए ।

पुस्तकको सारसंक्षेप

पुस्तकले सन् १९५० भन्दा पहिले संयुक्त राज्य अमेरिकाले तिब्बतलाई खासै वास्ता नगरेको अवस्थाबाट सुरु गरी चीनको आधिपत्यपछि सुरु भएको गोप्य सङ्घर्षको जीवन्त र नाटकीय वर्णन गर्दछ ।

तिब्बतीहरूले आफ्नो देश फिर्ता लिने र दलाई लामालाई घर फर्काउने हताश प्रयासमा विश्व महाशक्ति संयुक्त राज्य अमेरिकाबाट सहयोगको अपेक्षा गरेका थिए । लेखकले धेरै पहिले सार्वजनिक गरिएका गोप्य दस्तावेजहरु, अन्तर्वार्ताहरू र तिब्बतभित्रका अमेरिकी गोप्य अभियानहरूको जिम्मेवारीमा रहेका सीआईए अधिकारीको रूपमा आफ्नो अनुभवको आधारमा यस कथालाई प्रस्तुत गरेका छन् ।

यस सारसंक्षेपमा निम्न कुराहरू प्रमुख छन्:

• सुरुवाती संलग्नता: चीनको आक्रमणपछि, तिब्बतको अस्तित्वको लागि युद्ध हिमालयको चुचुरोदेखि कोलोराडोका गोप्य सीआईए तालिम शिविरहरू र संयुक्त राष्ट्रसंघका कोरिडोरहरूसम्म फैलियो ।

• दलाई लामाको द्वन्द्व: दलाई लामाले आफ्नो मानिसहरूको सङ्घर्षलाई नैतिक रूपमा स्वीकार गर्नुपर्ने अवस्था र अहिंसाप्रति आफ्नो गहिरो प्रतिबद्धता बीचको दोहोरो भूमिकामा संघर्ष गरे ।यद्यपि अमेरिकाले तिब्बती जनताको अनुरोधमा सहयोग गरेको थियो, तथापि दलाई लामाले सीआईए सहयोगलाई गम्भीर नैतिक दुविधाको रूपमा हेरे ।

• सम्बन्धको उतारचढाव: यो सम्बन्ध सहयोगमा आधारित भए पनि, अमेरिकाले शीत युद्धका आफ्ना परराष्ट्र नीति उद्देश्यहरू अन्यत्र सरेपछि बिस्तारै तिब्बतीहरूबाट आफूलाई टाढा राख्यो । फलस्वरूप, तिब्बती नेतासँग गरेका प्रतिबद्धताहरू हराएर गए ।

पुस्तकले निकालेको निचोड

पुस्तकले अमेरिकी सरकारको तिब्बतसँगको सम्बन्धको लामो इतिहास र यसका परिणामहरूको पुनरावलोकन र मूल्याङ्कन (retrospective evaluation) प्रस्तुत गरेको छ । लेखकले समर्थनको उद्देश्य र त्यसका परिणामहरूको विश्लेषण गरेका कारण निकालेको निचोड जटिल छ:

• नैतिक दुविधा र परिणाम: दलाई लामाले सीआईए सहयोगको मूल्याङ्कन गर्दा यसलाई "राम्रो" र "नराम्रो" दुवै पाए । सकारात्मक पक्षमा यसले लडिरहेका खम्पाहरूको मनोबल बढायो र सन् १९५९ मा दलाइलाई भारत भाग्न मद्दत गर्‍यो. नकारात्मक पक्षमा, यस सङ्घर्षमा सयौंको ज्यान गयो, र अन्ततः यो पुष्टि भयो कि अमेरिकाले तिब्बतलाई  "चीनलाई चुनौती दिने शीत युद्धको चाल" (Cold War tactic to challenge the Chinese) को रूपमा मात्र प्रयोग गरेको थियो ।

• सैन्य असफलताको कारण: तिब्बतीहरूले आफ्नै पहलमा विद्रोह सुरु गरे पनि, ठूलो मात्रामा छापामार युद्धलाई निरन्तरता दिनु असम्भव थियो । अपरेशनहरू तिब्बतीहरू गुरिल्लाको रूपमा लड्न सक्छन् भन्ने गलत धारणा मा आधारित थिए, जबकि तिब्बतीहरूको पारिवारिक संरचना र सुरक्षित आश्रयस्थलको अभावले उनीहरूलाई असफल बनायो । चिनियाँ सैन्य क्षमताको गलत मूल्याङ्कन पनि असफलताको एक प्रमुख कारण थियो ।

अन्तिम नियति: अन्त्यमा, तिब्बतीहरू “योग्य तर असहाय शीत युद्धका टुहुराहरु" (worthy but hapless orphans of the Cold War) बने ।

सकारात्मक विरासत: यद्यपि अमेरिकाले सैन्य र राजनीतिक समर्थन फिर्ता लिएको थियो (सन् १९७४ मा पूर्ण रूपमा सहयोग समाप्त भयो), तिब्बतीहरूले आफ्नो मुद्दातर्फ विश्वको ध्यानाकर्षण गराउन सफल भए । यो नै सङ्घर्षको सबैभन्दा ठूलो सफलता थियो ।

यस पुस्तकमा उल्लेख गरिए अनुसार नेपालको भूमिका तिब्बती प्रतिरोध आन्दोलनका लागि एक अत्यन्त संवेदनशील र गोप्य आधार (sensitive and secret base) प्रदान गर्नेमा केन्द्रित रह्यो, विशेष गरी शीतयुद्धको समयमा अमेरिकी सहयोग प्राप्त छापामारहरूलाई।

नेपालको उपस्थिति र भूमिका

समग्र खम्पा प्रकरणमा नेपालको उपस्थिति र  भूमिकालाई निम्नानुसार हेर्न सकिन्छ:

मुस्ताङमा छापामार आधारको स्थापना

नेपालको उत्तरी क्षेत्रमा रहेको मुस्ताङको दुर्गम भूभाग तिब्बती प्रतिरोध सेनाका लागि एक महत्वपूर्ण सुरक्षित आश्रयस्थल बन्यो, जसलाई गोम्पो ताशीले छानेका थिए।

सन् १९६० मा, संयुक्त राज्य अमेरिकाको सीआईए र तिब्बती नेता ग्यालो थोन्डुप (Gyalo Thondup) बीच मुस्ताङलाई आधार बनाएर गोप्य सैन्य अभियानहरू चलाउने सहमति भएको थियो, यद्यपि यो नेपाल सरकारको आधिकारिक अनुमतिबिना गरिएको थियो।

मुस्ताङमा स्थानीय राजा थिए, जो तिब्बती मूलका र दलाई लामाप्रति सहानुभूति राख्ने भएकाले उनले सुरुमा छापामारहरूको उपस्थितिलाई विरोध गरेनन् ।

सरकारी मौनता र चिनियाँ दबाब

सन् १९६० को दशकको सुरुमा २००० भन्दा बढी तिब्बती छापामारहरू भारतबाट मुस्ताङतर्फ लागेका थिए। यति ठूलो संख्यामा तिब्बतीहरूको घुसपैठ भए पनि, नेपाल सरकारले आफ्नो कमजोर सैन्य क्षमता वा चीनसँगको सम्बन्धको कारणले लामो समयसम्म उनीहरूको उपस्थितिलाई थाहा पाउन सकेन  वा थाहा पाए पनि नदेखे झैँ (turned a blind eye) गर्यो।

खम्पाविरुद्ध चिनियाँ सरकारले मुस्ताङमा ठूलो सैन्य कारबाही नगर्नुको एक कारण तत्कालीन समयमा चीनमा भइरहेको 'ग्रेट लीप फरवार्ड' (Great Leap Forward) को कारण उत्पन्न आन्तरिक कठिनाइहरू थिए र उनीहरू नेपालसँगको सम्बन्धलाई थप बिगार्न चाहँदैनथे।

तर, चिनियाँहरूले मुस्ताङलाई आधार बनाएर भइरहेको चलखेल विरुद्ध निरन्तर दबाब दिइरहे। चिनियाँहरूले भारतको कलिंगपोङ लगायतका सीमावर्ती क्षेत्रहरूलाई 'जासुसहरूले भरिएको कमान्ड सेन्टर' (command center full of spies) भन्दै आएका थिए, जसले नेपालको सीमा क्षेत्रमाथि पनि अन्तर्राष्ट्रिय ध्यान केन्द्रित गरेको थियो।

बढ्दो खम्पा गतिविधि तथा चिनियाँहरुको संवेदनशीलताका कारण सन् १९७० को दशकमा, नेपाल सरकारले तिब्बतीहरूको उपस्थितिलाई लिएर आफूलाई बढी जोखिममा (political vulnerability) महसुस गर्‍यो।

दमन र नियन्त्रण

सन् १९७० को दशकको मध्यतिर नेपाल सरकारले मुस्ताङमाथि नियन्त्रण कायम गर्न कडा कदम चाल्यो र छापामारहरूलाई हतियार समर्पण गर्न अल्टिमेटम दियो।

दलाई लामाले आफ्ना मानिसहरूलाई नेपाली सरकारसँग लड्नु 'अर्थहीन' हुने बताएपछि, अन्तिम छापामार बलले हतियार बुझायो।

प्रतिरोध जारी राख्न खोज्ने अन्तिम तिब्बती कमान्डर वाङ्दु (Wangdu) नेपाली सेनाको एम्बुसमा मारिए।

नेपाल सरकारले तिब्बती आन्दोलनका प्रमुख अधिकारीहरू, जस्तै ल्हामो छिरिङ (Lhamo Tsering), लाई पक्राउ गरी लामो समयसम्म बिना आरोप जेलमा राख्यो। सन् १९८१ मा तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले दलाई लामाको अनुरोधमा उनीहरूलाई रिहा गरे।

निर्वासित तिब्बतीहरूलाई आश्रय: नेपाल तिब्बती शरणार्थीहरूका लागि एउटा आश्रय गन्तव्य बन्यो, जहाँ तिनीहरूले काठमाडौँ र पोखरा जस्ता ठाउँहरूमा गलैँचा बुन्ने कारखाना लगायतका विभिन्न सफल व्यापारिक उद्यमहरू स्थापना गरे।

गैर-सैन्य सहयोग: अमेरिकामा प्रशिक्षित केही 'कोर्नेल क्याडर' (Cornell cadre) हरूले नेपालमा तिब्बती शरणार्थीहरूको लागि रोजगारी परियोजनाहरू विकास गर्न मद्दत गरे। तिब्बती शरणार्थीहरुको जीविकोपार्जनका लागि अमेरिकाको सहयोगमा नेपालका लामो समयसम्म विभिन्न खाले रोजगारीमूलक विकास कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरिए । तीमध्ये काठमाडौं तथा पोखरामा अमेरिकामा निर्यात गर्ने गरी सञ्चालन गरिएका गलैंचा उद्योगहरु विशेष उल्लेखनीय छ ।