विरोधाभासहरूको सामना, राजनीतिक परिपक्वता र विश्वबोध

फ्रान्सको मार्टिनिकमा सन् १९२५ मा जन्मिएका फ्रान्ज फेनन एक मनोचिकित्सक र राजनीतिक दार्शनिक थिए। उनले अफ्रिकाका पूर्व उपनिवेशहरूबारे लेखेका छन् । त्यसमामा उनले देखाए– उपनिवेशपश्चात् सरकारहरू स्वतन्त्र बने पनि औपनिवेशिक र साम्राज्यवादी प्रभावहरूबाट पूर्ण रूपमा मुक्त हुन असफल भएका थिए । उपनिवेशवादले गम्भीर रूपमा क्षतिग्रस्त ती अधिकांश देशहरू भ्रष्टाचार, प्रभुत्व र हिंसातर्फ अग्रसर भए। यद्यपि तिनीहरू अब स्वतन्त्र, आत्मशासित र आफ्नो भाग्यका पूर्ण मालिक भएका थिए, यस्ता स्थानका उपनिवेशपश्चात् अभिजात वर्गहरूले आफ्नै जनतामाथिको शोषणलाई निरन्तरता दिए। फानोनका शब्दमा भन्नुपर्दा, नयाँ ‘काला’ शासकहरूले त्यही काम गर्दै थिए जुन सेता उपनिवेशकर्ताहरूले गर्दै आएका थिए, मानौँ तिनीहरूले सेता ‘मुखौटा’ लगाएका थिए। (ब्ल्याक स्किन, ह्वाइट मास्क्स, १९५२)।

शोषक र शोषितबीचको यो द्वैधता बिस्तारै सामाजिक मानसिक विकार र अधीनस्थ जनसमूह र अभिजात वर्गबीचको अस्वस्थ सम्बन्धको आधार बन्छ। यस्ता अवस्थामा, जनतामा आफ्नो देश र राजनीतिज्ञहरूप्रति ‘माया र घृणा’ दुवै प्रकारको, केही हदसम्म स्किजोफ्रेनिक प्रवृत्तिको दृष्टिकोण विकास हुन्छ। यो हिंसा र यहाँसम्म कि विद्रोहको आगो भडकाउन पर्याप्त इन्धन हो।

कालो अनुहार र सेता मुखौटाको रूपक केवल अफ्रिकी राष्ट्रहरूमा मात्र लागू हुँदैन। यो छवि अन्य विकासोन्मुख देशका अभिजात वर्गहरू र पश्चिमी देशहरूका तिनमा समेत पनि लागू हुन्छ, जसले आफ्ना जनताबाट आफूलाई लुकाउन मुखौटा लगाउँछन्, र तिनीहरूलाई जटिल तरिकाले शोषण गर्छन्। फानोनले विश्वास गर्थे कि शोषक र शोषितबीचको यो द्वैधता बिस्तारै सामाजिक मानसिक विकार र अधीनस्थ जनसमूह (“सबल्टर्न्स”, यो शब्द एन्टोनियो ग्राम्सीले प्रयोग गरेका थिए) र अभिजात वर्ग (घरेलु उपनिवेशकर्ताहरू) बीचको अस्वस्थ सम्बन्धको आधार बन्छ। यस्ता अवस्थामा, जनतामा आफ्नो देश र राजनीतिज्ञहरू (आफ्नै “स्वदेशीहरू” जसले उनीहरूलाई शोषण गर्छन् ) प्रति ‘माया र घृणा’ दुवै प्रकारको, केही हदसम्म स्किजोफ्रेनिक प्रवृत्तिको दृष्टिकोण विकास हुन्छ। यो हिंसा र यहाँसम्म कि विद्रोहको आगो भडकाउन पर्याप्त इन्धन हो।

यदि हामी केही क्षणका लागि बेलायती नागरिक थोमस पेनलाई उनको पुस्ताको “जेन–जेड” को रूपमा कल्पना गर्छौं भने, हामी उनका प्रसिद्ध ४७ पृष्ठका कमन सेन्स पुस्तिकाको मूल्य बुझ्न सक्छौं, जुन सन् १७७५–१७७६ मा ब्रिटिश उपनिवेशवादबाट स्वतन्त्रता र न्याय र सामान्य बोधको नैतिक आधारमा समतामूलक समाजको सिर्जनाका लागि अमेरिकी स्वतन्त्रताको समर्थनमा लेखिएको थियो । उनको उद्देश्य उच्च र शुद्ध थियो, यस अवस्थामा तेह्र उपनिवेशका शोषित जनताको पक्षमा, यद्यपि ती उनका वास्तविक स्वदेशी थिएनन्। आफ्नै भ्रष्ट र अनैतिक मातृसरकारविरुद्ध उनको विद्रोह आधुनिक जेन–जेड युवाहरूको समानान्तरमा पर्न जान्छ, जसले न्यायको चाहना गर्छन्, जिद्दी कुलीनतन्त्रको विरोध गर्छन्, र शासनमा सहजवृत्ति पुनःस्थापना गर्न चाहन्छन्।

आज, पश्चिमका र आधुनिक समाजका जेन–जेड युवाहरू, उपनिवेपश्चातका युगमा बढी स्वतन्त्रता र सुविधा हुँदाहुँदै पनि, फानोनको (र पेनको समेत) विश्लेषणको रेखामा महसुस गर्न सक्छन् कि उनीहरूको अस्तित्वगत भविष्य तिनै ‘स्वदेशी’ कुलीन वर्गहरूको हातमा छ, जो उनीहरूलाई शासन गर्छन्, चाहे ती अपार सम्पत्तिसँग, दृश्यमान वा अदृश्य भ्रष्टाचारसँग, वा अनन्त सैन्य खर्च र निर्माणसँग किन नहोस्। यो समस्या लामो समयदेखि विकसित हुँदै आएको हो।

जेन–जेडले एउटा उदाउँदो र नयाँ चेतनाको प्रतिनिधित्व गर्छ। यो नयाँ चेतना तिनको हतियार हो, जसद्वारा उनीहरूले पुरानो सत्ताको संरचना तोड्न र केवल गुनासो गर्दै केही नगर्ने द्वैधतालाई भङ्ग गर्न खोजिरहेका छन्।

यसकारण, जेन–जेडको विद्रोह केवल गैर–पश्चिमी देशहरूमा जरा गाडेको पदानुक्रमिक र सम्पत्तिमा आधारित प्रभुत्वबाट मुक्ति प्राप्त गर्ने आन्दोलन मात्र होइन: यो सम्भवतः घरेलु रूपमा यो र आगामी पुस्ताहरूलाई ‘उपनिवेशमुक्त’ गर्ने प्रयास पनि हो, जसले केवल आफ्नै देश वा कुनै विशेष वर्ग वा जातिको लागि मात्र नभई सबै मानिसहरूको लागि नयाँ विश्वको कल्पना गर्छ । यसको उद्देश्य वर्चस्वभन्दा कम केन्द्रित नयाँ मानवता खोज्नु हो। जेन–जेडले एउटा उदाउँदो र नयाँ चेतनाको प्रतिनिधित्व गर्छ। यो नयाँ चेतना तिनको हतियार हो, जसद्वारा उनीहरूले पुरानो सत्ताको संरचना तोड्न र केवल गुनासो गर्दै केही नगर्ने द्वैधतालाई भङ्ग गर्न खोजिरहेका छन्।

आजको जेन–जेड आन्दोलनले आफ्नै भविष्यका लागि आशा र विश्वका स्रोतहरूमा रहेको कुलीन वर्गको प्रभुत्वको अन्त्यको माग गरिरहेको छ । त्यसको सुरुवात उनीहरू आफ्नो जीवनलाई समृद्ध हुन सक्षम बनाउने आधारभूत कुराबाट गर्दैछन् । उनीहरू सामान्यतया सत्ताधारी वर्गहरूबीचको व्यापक नातावादका कारण न्यायसंगत रोजगारको हिस्सा हुन नपाई पीडित छन्। तसर्थ, ती देशहरूले बेच्ने ग्यास र तेलको व्यापार लगायत अन्य प्राकृतिक स्रोतहरूबाट उत्पन्न विशाल विश्वव्यापी पूँजीमा पनि उनीहरूको हिस्सा पुग्दैन, जुन वास्तवमा सम्पूर्ण मानवताको हो। पृथ्वीका विभिन्न क्षेत्रमा रहेका यी प्राकृतिक स्रोतहरू सरकारहरू, कम्पनीहरू वा शक्तिशाली व्यक्तिहरूका समूहहरूले उत्खनन र बिक्री गर्छन्, जसले गर्दा विश्वका जनसंख्याहरू ती सम्पत्तिहरूको अंशबाट वञ्चित हुन्छन्, जुन पृथ्वीले सबै पुस्ता र सबै मानिसहरूको लागि छोडेको हो, कुलीन वर्गहरूको लागि होइन। यी प्राकृतिक स्रोतहरू अन्ततः पृथ्वीलाई र पृथ्वीमा प्रत्येक पुस्तामा बसोबास गर्ने सबै मानिसहरूलाई फिर्ता गर्नुपर्नेछ।

जेन–जेडले सानो–सानो कुरामा खुशी मनाउने र राजनीतिक टुक्राहरूमा सन्तुष्ट हुने पुरानो युग समाप्त भएको उद्घोष गरेका छन्। अब उनीहरूले अन्याय, असमानता, घमण्ड र धोखाधडीको अन्त्य गर्दै समग्र पुनर्संरचनाको माग गरिरहेका छन्।

अगाडिको बाटो लामो भए पनि, जेन–जेड आन्दोलन आज यस्तो दिशातर्फ अघि बढिरहेको देखिन्छ । त्यहाँ उनीहरू झुटा–प्रतिनिधित्वका शंकास्पद प्रणालीहरूमा निष्क्रिय मतदाता भएर होइन, सामाजिक न्याय र सम्मानजनक, सशक्त जीवनको लक्ष्यसहित अर्थपूर्ण भूमिका र समान सहभागितासहित राजनीतिक रूपमा सहकार्य गर्न चाहन्छन्, । जेन–जेडले सानो–सानो कुरामा खुशी मनाउने र राजनीतिक टुक्राहरूमा सन्तुष्ट हुने पुरानो युग समाप्त भएको उद्घोष गरेका छन्। अब उनीहरूले अन्याय, असमानता, घमण्ड र धोखाधडीको अन्त्य गर्दै समग्र पुनर्संरचनाको माग गरिरहेका छन्।

सायद जेन–जेडले अब  विश्वबोध (Global Enlightenment) को समय आएको उद्घोष गरिरहेको छ ?

विश्वबोध (Global Enlightenment)

जेन–जेड युवाहरूका आन्दोलनहरूबीच, संस्कृतिहरू र राजनीतिक प्रणालीहरूमा रहेका भिन्नताहरूका बाबजूद एउटा साझा वैश्विक आधारभूत तत्त्व यो हो कि उनीहरू पुरानो मोडेलका उत्पादक र सम्मानजनक रूपमा कार्यरत छ भन्नेमा विश्वास राख्दैनन्, न त अन्धविश्वासका साथ आफूलाई भनिएको कुरा मात्र मान्छन्। जेन–जेड आन्दोलनले आफ्ना मागहरूलाई साँच्चै सार्वभौमिक बनाउन सक्यो भने, तिनीहरू आफ्ना–आफ्ना देशका सबै उमेरका वञ्चित नागरिकहरूको अभिव्यक्तिको माध्यम बन्न सक्छन्, र शासकहरूको पुरानो र घमण्डी मोडेलको विश्वव्यापी पुनर्निर्माणको उत्प्रेरक बन्न सक्छन्।

यो सत्य हो कि एकातिर गुनासो गर्ने ठाउँ धेरै छैन; हाम्रो अद्भुत आधुनिक उपलब्धिहरूले कुरा छिटो, प्रभावकारी र सहज रूपमा सम्भव बनाएका छन्। तर आधुनिक सभ्यताका समस्या अब यसको नैराश्यपूर्ण विरोधाभासहरूमा निहित हुन थालेका छन्। यस्ता विरोधाभासहरू मानवीय र सभ्यतागत प्रगतिभन्दा भौतिकवादी, यान्त्रिक प्रगतिमा केन्द्रित हुनाको कारणबाट उत्पन्न हुन्छन्। उदाहरणका लागि, सस्ता सामानहरू उत्पादन गर्नका लागि विदेशस्थित सस्तो मानव श्रमको शोषण आधुनिक दासत्वको रूपजस्तै प्रयोग हुन्छ। प्रणाली र नोकरशाहीको नाममा संरचनात्मक भ्रष्टाचारले जनताबाट आज्ञापालन र निष्ठाको माग गर्छ। क्षेत्रीयता र विचारधाराका नाममा युद्धहरू निरन्तर भइरहेका छन्। मानव अधिकारहरू पनि प्रतिबद्ध सिद्धान्तको रूपमा नभई केवल कुनै देशका स्वार्थहरू पूरा गर्नका लागि मात्र प्रस्तुत गरिन्छन्।

जेन–जेड आन्दोलनले आफ्ना मागहरूलाई साँच्चै सार्वभौमिक बनाउन सक्यो भने, तिनीहरू आफ्ना–आफ्ना देशका सबै उमेरका वञ्चित नागरिकहरूको अभिव्यक्तिको माध्यम बन्न सक्छन्, र शासकहरूको पुरानो र घमण्डी मोडेलको विश्वव्यापी पुनर्निर्माणको उत्प्रेरक बन्न सक्छन्।

सभ्यताका विरोधाभासहरू ऐतिहासिक प्रसङ्गमा जेम्स सी. स्कटले आफ्नो पुस्तक Against the Grain मा अझ स्पष्ट रूपमा चित्रण गरेका छन्। स्कट भन्छन् कि राम्रो जीवन र उज्यालो भविष्यको खोजीमा हामीले हाम्रो सिकार–सङ्कलक जीवनशैली छोड्यौं, र तथाकथित उन्नत कृषक समाजहरूमा सामेल भयौं, तर त्यस यात्रामा हामीले ती नयाँ श्रेणीबद्ध समाजहरूमा ती कुराहरू अनुभव गर्यौं जुन सिकार–सङ्कलक जीवनकालमा कहिल्यै थिएनन्। सिकार–सङ्कलक जीवनको तुलनामा जटिल समाजहरूको दुर्भाग्यपूर्ण सामूहिक अत्याचारहरू, नरसंहार, दासत्व, धार्मिक–राजनीतिक पदानुक्रम, गुलामी, थोरै मानिसहरूको हातमा सम्पत्तिको संचय, कारावास र विस्तारवाद रहेका छन्।

यी विरोधाभासहरूका केही समाधानका प्रयासस्वरूप युरोप–केन्द्रित विश्वबोध (Enlightenment)  आरम्भ भएको थियो। यो स्थानीयकृत विश्वबोध अझै पनि धेरै कमीकमजोरी र दोहोरो मापदण्डहरूसहित आफ्नो बाटोमा निरन्तर छ, तर वास्तविक रूपमा विश्वव्यापी विश्वबोध (Global Enlightenment) को उद्देश्यप्रति प्रतिबद्ध छैन। उपनिवेश–पश्चातका समाजहरू र वञ्चित जनसमूहहरूलाई विश्वबोध प्राप्त पश्चिमले आफ्नै संकटहरूको समाधान खोज्न एक्लै छोडेको छ।

जेन–जेड आफ्ना अघिल्ला पुस्ताहरूभन्दा सामाजिक रूपमा बढी परिपक्व बन्दै गइरहेको छ। सन् १७८४ मा प्रकाशित आफ्नो छोटो निबन्ध On Enlightenment (Aufklärung) मा, इमानुएल कान्टले अर्थपूर्ण वर्णन प्रयोग गरेका छन्: विश्वबोध (Enlightenment) को युगअघि भएको समाजशास्त्रीय “अपरिपक्वता” (Unmündigkeit) को कारण मानिसहरूले आफ्नै विचार र निर्णय गर्न नसक्नु हो, जसका पछाडि चर्चको नियन्त्रण, राजतन्त्र, कुलीनतन्त्र जस्ता सामाजिक कारकहरू थिए। कान्टले जनसमूहको मानसिक अपरिपक्वता सायद तिनको अवचेतन झुण्ड मानसिकताका कारण भएको ठान्थे; तिनीहरू प्रायः आफ्ना उच्चाधिकारी वा शासकहरूको निर्देशनबिना आफ्नै बुद्धिविवेक प्रयोग गर्न असमर्थ पक्षाघातग्रस्त जस्तै हुन्छन् । उनका अनुसार यो अपरिपक्वता बुद्धिको अभाव नभई, बरु अत्याचार अन्तर्गत जीवन बिताउन बाध्य हुँदा उत्पन्न हुने “आलस्य र आत्मबलको कमी” (laziness and spinelessness) को परिणाम हो, जसले गर्दा मानिसहरू आफ्नै निर्णय गर्न असमर्थ हुन्छन्। कान्टको यस विचारलाई भावार्थसहित सन्दर्भअनुसार पुनर्व्याख्या र अद्यावधिक गर्दा, हामी बुझ्न सक्छौं कि जेन–जेड कहाँबाट आएको हो र उनीहरू आफ्नो राजनीतिक सोचमा कति परिपक्व भइसकेका छन्।

जेन–जेड युवाहरू आफैं सोच्ने र निर्णय गर्ने साहस र परिपक्वता फेला पारिरहेका छन्, र राजनीतिक क्षेत्रभित्रका अन्यहरूलाई आफ्नो सट्टामा सोच्न र निर्णय गर्न दिइरहेका छैनन्।

सायद उनीहरूको यो परिपक्वताले गैर–पश्चिमी देशहरूबाट आरम्भ हुने विश्वबोधलाई गति दिइरहेको छ। कान्टीय दृष्टिकोणमा, जेन–जेड युवाहरू आफैं सोच्ने र निर्णय गर्ने साहस र परिपक्वता फेला पारिरहेका छन्, र राजनीतिक क्षेत्रभित्रका अन्यहरूलाई आफ्नो सट्टामा सोच्न र निर्णय गर्न दिइरहेका छैनन्। यहाँ सामूहिकता कार्यरत छ। विभिन्न स्थानका जेन–जेड युवाहरू प्रायः अन्य देशहरूमा भएका आफ्ना समकक्षीहरूको विद्रोहबाट पाएको प्रेरणाबारे कुरा गर्छन्। यो विश्वभर समान प्रयत्नमा संलग्न अन्यहरूको दृढ एकता र केन्द्रित ऊर्जाले सुदृढ बनाएको गहिरो तहको परिपक्वता हो। उनीहरूको सन्देश छ: सँगै मिलेर हामी कुरा फरक र अझ राम्रो बनाउन सक्छौं।

विश्वबोधको अर्थ विश्वव्यापी एकरूपता होइन। बरु यसको अर्थ विश्वभर फैलिएको भ्रष्टाचारको महामारीको अन्त्य, नागरिकहरूको संरक्षणका लागि (कर्पोरेट र सैन्य लगानीका सट्टा) नयाँ र अझ न्यायसंगत अन्तर्राष्ट्रिय र राष्ट्रिय कानुनहरूको निर्माण, सौहार्दपूर्ण सहअस्तित्व, करुणासँग संयमित तर्कशक्ति, र विश्व सभ्यताको धेरै भागमा गहिरो रूपमा मौजुदा मालिक–र–नोकर मानसिकताको अन्त्य हो । जेन–जेडले लक्षित गरेको भविष्यले हाम्रो आधुनिक सभ्यताका उत्कृष्ट पक्षहरूलाई कायम राख्नेछ, तर यसको सबैभन्दा खराब पक्षहरूलाई हटाउनेछ।

जेन–जेड आन्दोलनका लक्ष्यहरू र विश्वबोध कसरी प्रकट हुन सक्छन्? केही उदाहरणहरू दिन सजिलो छ: यसको अर्थ सेनाका लागि होइन मानिसहरूलाई मद्दत गर्नको लागि कोषको प्रयोग हुनुपर्छ; यसको अर्थ नागरिकहरूबीच बढी विश्वास निर्माण गर्न तिनीहरूलाई अधिक जनमत संग्रहमार्फत राजनीतिक निर्णय–प्रक्रियामा संलग्न गराएर हुनुपर्छ; यसको अर्थ  समाजलाई मानवीय र प्रेरणादायी बनाउने तत्व प्रदान गर्ने कलाकार, संगीतकार, कवि, लेखक आदि जस्ता गैर पारम्परिक पेशा अपनाएका सबै नागरिकहरूका लागि समेत स्वास्थ्यसेवा र वृद्धावस्था भत्ता  समेत समावेश वास्तविक मानव अधिकारहरू उपलब्ध गराउनु हुनुपर्छ। सबैले भन्छन् कि उनीहरू युद्ध वा अन्याय चाहँदैनन् र त्यसैले हामी साँच्चै त्यस्तै नै सोच्छौं भने, हामीले युद्धलाई पूर्णतः समाप्त गर्न सक्छौं र अन्यायलाई कानूनी रूपमा सजाययोग्य अपराध बनाउन सक्छौं। तर पहिलो कदम हो – हामीले आफ्नै पुनःआविष्कार गर्नुपर्छ र आफ्नै दोहोरो मापदण्डको जालबाट आफूलाई मुक्त गर्नुपर्छ।

हामीले नयाँ आँखाले र कल्पनाशील, साहसी मस्तिष्कले हेर्नुपर्छ र पृथ्वीको रूपमा आफूलाई सोध्नुपर्छ: हामी सबैले आफ्ना लागि र अरूका लागि कस्तो जीवन चाहन्छौं, र त्यसलाई सम्भव बनाउन के गर्नुपर्छ?

विश्व मानवताले कहिल्यै अनुभव नगरेको तरिकामा परिवर्तन भइरहेको  आजको यो संसारलाई नचिनेका अघिल्ला कानून निर्माता वा शासकहरूप्रति हामी भर गर्न  सक्दैनौं। आज सञ्चार प्रणालीहरूले पूर्ण रूपमा नयाँ अवस्था सिर्जना गरेका छन्, सजिलै दमन गर्न नसकिने एउटा वैश्विक समुदाय बनेको छ। भ्रष्ट व्यवसायहरू र भ्रष्ट व्यक्तिहरू अहिले सजिलै उजागर हुन सक्छन्; पारदर्शिता अब अनिवार्य बन्दैछ। गुप्त योजनाहरू अब गुप्त रहेका छैनन्। यद्यपि सैन्य विस्तार र युद्धहरू अविश्वसनीय प्रचार–प्रसारमार्फत बेचिन्छन्, जेन–जेड र अन्यहरूले यो शंकास्पद बजारवादलाई चिन्न थालेका छन्। यही नयाँ चेतनाले संसारलाई पूर्ण रूपमा फरक बनाएको हो। हामी अब यो पनि भन्न सक्दैनौं, ‘सधैं यस्तै हुँदै आएको छ।’ हामीले नयाँ आँखाले र कल्पनाशील, साहसी मस्तिष्कले हेर्नुपर्छ र पृथ्वीको रूपमा आफूलाई सोध्नुपर्छ: हामी सबैले आफ्ना लागि र अरूका लागि कस्तो जीवन चाहन्छौं, र त्यसलाई सम्भव बनाउन के गर्नुपर्छ?

जेन–जेडसँग सायद छोटो अवधिमा भ्रष्टाचार, राजनीतिक हेरफेर र प्रणालीगत असमानताको सामना गर्ने ठ्याक्कै समाधानहरू छैनन्, तर हामीलाई गहिरो रूपमा थाहा छ कि कुरा गर्ने अन्य उपायहरू अवश्य छन्। यस्ता समस्याहरू गुरुत्वाकर्षणको नियमझैं अनिवार्य होइनन्; हामी यति गम्भीर अवस्थामै सधैं फँसेर बस्नका लागि पैदा भएका होइनौं। सचेत र सोच्ने मानव प्राणीका रूपमा, जो आफ्ना–आफ्ना समुदायमा बस्छौं, हामीसँग विकल्पहरू छन्। हामीले एकसाथ बस्ने तरिकामा मौलिक सुधार गर्न सक्छौं, र जेन–जेड हामीलाई जगाउन आफ्नो भाग पूरा गर्दैछ।

यस श्रृङ्खलाको अघिल्लो भाग जेन–जी आफ्नो भविष्य फिर्ता चाहन्छ: भ्रष्टाचार विरुद्धको विद्रोह यस लिङ्कमा पढ्न सकिन्छ