तेस्रो अन्तरतारकीय आगन्तुक – 3I/ATLAS

यतिखेर विज्ञान  जगतमा सबैभन्दा चर्चा र चासोको विषय 3I/ATLAS बनेको छ ।  २०२५ मा खगोलविद्‌हरूले पत्ता लगाएको 3I/ATLAS एउटा अनपेक्षित उपहार हो । यो हाम्रो सौर मण्डलको सदस्य होइन । यो त सुदुर कुनै  ताराहरूबाट आएको अर्थात् अन्तरतारकीय धूलो र हिउँको गाँठो हो । वैज्ञानिकहरुले यसलाई ‘तेस्रो अन्तरतारकीय वस्तु’ भनेर नाम दिइएको छ । यस्तै किसिमका दुई अन्य अन्तरतारकीय वस्तुहरु  1I/ʻOumuamua (२०१७) र 2I/Borisov (२०१९) यसअघि देखापरिसकेका छन् ।

3I/ATLAS लाई पहिलोपटक ATLAS सर्वे टेलिस्कोपले चिलीमा १ जुलाई २०२५ मा अवलोकन गरेको थियो । त्यसपछि विश्वभरका अवलोकन केन्द्रहरूले यसलाई चाँडै अनुगमन गर्न थाले।

यस वस्तुले देखाएको सबैभन्दा रोचक र विज्ञान जगतलाई रोमाञ्चित तुल्याउने कुरा यसको कक्ष र गति रह्यो । यसको कक्षा ‘हाइपरबोलिक’ छ – अर्थात् यो सूर्यको नियन्त्रण अन्तर्गत आवद्ध नभएको, एक पटक आउने र सधैंका लागि हाम्रो सौर मण्डलबाट बाहिर जाने प्रकारको मार्गमा छ। यस्तो मार्गले सुनिश्चित गर्छ कि यो कुनै ग्रहले रोक्न सक्दैन र न त भविष्यमा फर्किने सम्भावना छ। वैज्ञानिकहरूले यसको परिक्रमाबाट तारकीय मूलको अनुमान र सम्भावित जन्मस्थान सम्वन्धी सूचनाहरू निकाल्ने प्रयास गरिरहेका छन्।

3I/ATLAS को आकारबारे आरम्भिक अनुमानहरू फरक–फरक छन् – केही पर्यवेक्षणले यसको आकार सयौं मिटरमा देखाउँछन् भने केहीले किलोमिटरको स्तरसम्म पनि संकेत गरेका छन्। यस्तो फरकको कारण हो कि धूमकेतुमा नाभिक र वरपरको ‘कोमा’ (ग्यास र धूलोको बादल) सँगै उज्यालो हुन्छ, जसले नाभिकको वास्तविक प्रकाश अलग छुट्याउन कठिन बनाउँछ। तर सूर्य नजिकिँदा यसको ‘कोमा’ बिस्तारै फैलिँदै गएको र चमकमा तीव्र परिवर्तन देखिएको छ । हाम्रा सौर–निगरानी उपग्रहहरू र धरातलीय वेधशालाहरूबाट प्राप्त इमेजिङ्गले यसले असामान्य गतिविधि देखाएको पुष्टि गरेका छन्।

वैज्ञानिक अवलोकनहरूले 3I/ATLAS को हावामा पानीसँग सम्बन्धित चिन्ह (जस्तै हाइड्रोक्सिल–OH) पत्ता लगाइएको रिपोर्ट आएका छन् । यसले त्यस खगोलीय पिण्डमा जल-बर्फको उपस्थिति संकेत गर्छ। साथै स्पेक्ट्रोस्कोपीले कार्बन-डाइअक्साइड (CO₂), कार्बन मोनोअक्साइड (CO) र पानी दुवैका संकेत पत्ता लागेको छ । यी उपस्थिति हामीलाई यसको ठोस र रासायनिक संरचनाबारे जानकारी दिन्छ । खासगरी JWST र अन्य अन्तरिक्ष/धरातलीय उपकरणहरूले पठाएको तथ्याङ्कले यसमा पानी, CO₂ र CO जस्ता भोलाटाइल्सको संकेत पाएको देखाएका छन् । यी जानकारीहरुले यसलाई 'जीविकीय इन्ग्रेडियन्ट' र तारा प्रणालीमा बनेका चुर्नेलहरुको केमियाको नमुना बुझ्न उपयोगी बनाउँछ।

केही अनुसन्धानले 3I/ATLAS को ग्यासिक वायुमण्डलमा निकल (nickel) जस्ता भारी तत्त्वहरूको वाष्पीय संकेत देखाएको छ, त्यो पनि सूर्यबाट धेरै टाढा रहेको अवस्थामा । सामान्यतया यस्तो अवस्थामा धातु वाष्पित हुन आवश्यक तापक्रम पुग्दैन। यस्तो अनपेक्षित जानकारीले  यी परमाणुहरू कसरी त्यति टाढा र चिसो वातावरणमा  पनि त्यस किसिमको गतिविधि जनाइरहेका छन् भन्ने प्रश्न उठेको छ । यसको सम्भावित जवाफ धूमकेतुको सतहको असमान गर्मी  वा पहिल्यैको प्रभाव/उत्पातले यस्ता तत्वलाई उत्सर्जन गराइरहेको पनि हुन सक्छ । विज्ञानको लागि यो एउटा नयाँ सुक्ष्म-रासायनिक रहस्य हो जसको अध्ययनले अन्तरतारकीय भौतिक–रसायन विज्ञानका नयाँ आयाम खोल्न सक्छ।

3I/ATLAS लाई अवलोकन गर्दा यसको गति पनि असामान्य खालको छ । यो प्रतिघण्टा २ लाख १० लाख किलोमिटरको गतिमा हुँइकिइरहेको छ । यसले यो सौर-गुरुत्वले बाँधिने वस्तु होइन भन्ने पुष्टि गर्छ। यसको सूर्यतर्फ सबैभन्दा नजिकको बिन्दु (perihelion) २९–३० अक्टोबर २०२५ मा लगभग 1.35–1.4 AU मा थियो – अर्थात् पृथ्वीभन्दा धेरै टाढा । यसको अर्थ यस खगोलीय पिण्डबाट पृथ्वीलाई कुनै प्रत्यक्ष खतरा छैन।

3I/ATLAS एउटा अनौठो धूमकेतु मात्र होइन; यो त अर्को ताराहरूको बनावटको प्रत्यक्ष नमूना जस्तो जानकारी दिन सक्ने ‘सन्देशवाहक’ हो। यसको रासायनिक बनावट र आकारमा पाइने फरकले हामीलाई अन्य तारा प्रणालीहरूमा धूलो, बर्फ र भारी तत्त्वहरूको वितरण हाम्रो सौर प्रणालीसँग मेल खान सक्छ वा बिल्कुल फरक हुन सक्छ भन्ने कुराको जानकारी दिन सक्छ । यसमा जैविक अणु वा जीवन-सम्बन्धी पूर्व-आवश्यक तत्वहरू भेटियो भने त्यो ‘प्रजनन-सेवा’ (panspermia)⁠ जस्ता अवधारणाहरूलाई थप अध्ययन गर्न  प्रेरित गर्नेछ।

3I/ATLAS को आवागमनले अन्तरिक्षमा अझ धेरै आश्चर्यहरू लुकेका छन् भन्ने कुराको बोध गराउँछ । यसले हामीलाई हामीले अर्को ताराको 'निर्माण सामग्री' लाई प्रत्यक्ष परीक्षण गर्ने अवसर पनि प्रदान गरेको छ। वैज्ञानिक पक्षबाट यसले अन्तरतारकीय र सौर-मण्डलीय पदार्थहरूको फरक-सम्बन्ध, वृद्धावस्थाको सम्भाव्यता र सम्भावित जैविक सामग्रीको वितरणबारे साँचो ठोस संकेत दिन सक्छ। त्यसबाहेक यस्तो अवलोकनले हामीलाई आफ्नो सानो ग्रह र यसको सीमाभन्दा पर सोच्न प्रेरित गर्छ र ब्रह्माण्डको अनन्तताको बोध पनि गराउँछ ।

तस्विर: https://universemagazine.com