फूल र बोटविरुवालाई ढुसी र कीराहरुले सतायो ? यस्तो छ बच्ने उपाय !

नेपालीमा मोही भनेर चिनिने लोकप्रिय पेयलाई हिन्दीमा छाछ र अङ्ग्रेजीमा बटरमिल्क (buttermilk) भनिन्छ । यो भनेको दहीलाई मथेर त्यसबाट घ्यू वा नौनी अलग गरेपछि बाँकी रहने तरल पदार्थ हो। यसको संरचनामा ल्याक्टिक एसिड (Lactic acid), लाभदायिक सुक्ष्म जीवाणुहरू (Probiotic bacteria), र क्याल्सियम (Calcium), फस्फोरस (Phosphorus), पोटासियम (Potassium) लगायतका खनिजहरू पाइन्छन्। यो केवल पौष्टिक पेय मात्र होइन । यो त बगैँचामा र जैविक खेतीमा पनि अत्यन्त उपयोगी पदार्थ हो ।

मोहीमा हुने ल्याक्टिक एसिड र लाभदायक जीवाणुहरूले माटोमा रहेका हानिकारक ढुसी (Fungus) को वृद्धि रोक्न मद्दत गर्छन्। टमाटर, खुर्सानी वा बैंगुनमा लाग्ने सेतो धुलो रोग (Powdery Mildew), र गुलाब वा अरू बिरुवामा देखिने कालो दाग रोग (Black Spot) जस्ता समस्याहरू मोहीको हल्का घोल प्रयोग गर्दा घट्न सक्छन्। यसबारेमा गरिएको अनुसन्धानले ल्याक्टिक एसिड ब्याक्टेरिया (Lactic acid bacteria) ले बिरुवाको सतहमा रोगकारक जीवाणुहरूको आवरण भंग गर्ने र तिनीहरूको वृद्धि अवरुद्ध गर्ने क्षमता भएको देखाएको छ ।

मोहीले रोग नियन्त्रण मात्र गर्दैन, त्यसले माटोको उर्वरता पनि बढाउँछ। यसमा हुने नाइट्रोजन, फस्फोरस, पोटासियम र क्याल्सियमजस्ता तत्वहरूले माटोमा आवश्यक पोषण पुर्‍याउँछन् । ती पोषणले बिरुवाको जरालाई बलियो बनाउँछ र पात तथा फूलको वृद्धि सहज बनाउँछ। साथै, मोहीमा पाइने लाभदायक सूक्ष्मजीवहरूले माटोमा लाभदायक सूक्ष्मजीवाणुहरुको समुदायलाई सक्रिय राख्छन्, जसले माटोको संरचना सुधार्न र पानी तथा हावा प्रवेश सहज बनाउन मद्दत गर्छ।

पातमा मोहीको पानीमा घोलिएको हल्का मात्रा छर्किँदा पातहरू हरिया र चम्किला देखिन्छन्, जसले प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियालाई सहज बनाउँछ। यसका साथै, मोहीको प्राकृतिक गन्धले लाइकिरा (Aphid), मिलीबग (Mealybug) र थ्रिप्स (Thrips) जस्ता कीटहरूलाई टाढा राख्ने काम गर्छ सक्छ। मोहीसँग नीमको तेल (Neem oil) वा बेसार (Turmeric) मिसाएर छर्किँदा यो प्रभाव अझ बलियो हुन्छ । यसको नियमित प्रयोगले  बिरुवामा कीट प्रतिरोध क्षमता बढ्छ।

वैज्ञानिक अनुसन्धानहरूले मोहीलाई जैविक मल (Biofertilizer) को रूपमा समेत मान्यता दिएका छन्। भारतमा गरिएको एक अध्ययन अनुसार मोहीमा आधारित जैविक मिश्रणले कपासमा देखिने बुशप ट्रेक भाइरस (Bushy top streak virus) नियन्त्रणमा प्रभावकारी भूमिका खेलेको छ। साथै, ल्याक्टोबेसिलस (Lactobacillus) प्रजातिका सूक्ष्मजीवहरू बिरुवाको जरामा लाभदायक ढुसी र ब्याक्टेरियाहरूको सन्तुलन कायम राख्न भूमिका खेल्छ ।

मोही प्रयोग गर्दा केही सावधानी अपनाउन जरुरी हुन्छ।  नुन वा मसला नहालिएको ताजा मोही मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ, किनकि नुन वा अन्य मिश्रणहरूले बिरुवाका जरामा हानिकारक असर पार्न सक्छन्। साथै, मोहीको अत्यधिक प्रयोग माटोको अम्लीयता (Acidity) बढाउन सक्छ, जसले पोषण अवशोषणमा बाधा पुर्‍याउँछ। त्यसैले मोहीलाई पानीमा घोलेर मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ । सामान्यतया १ लिटर पानीमा २००–२५० मिलिलिटर मोहीको अनुपात सुरक्षित मानिन्छ।

बगैँचामा मोहीको प्रयोगको दुई मुख्य विधिहरू प्रभावकारी मानिन्छन्। पहिलो, ढुसीनाशक स्प्रेको रूपमा । यसका लागि मोही र पानीलाई मिश्रण गरी हप्तामा एकपटक पात र डाँठमा छर्किन्छ। दोस्रो, जैविक मलको रूपमा, जसलाई महिनामा दुईदेखि तीनपटक बिरुवाको जरामा हालिन्छ। यसका साथै, मोहीसँग नीमको तेल वा हल्दी मिसाएर कीटनाशक स्प्रे तयार गर्दा कीट नियन्त्रणमा उच्च सफलता देखिन्छ।

टमाटर, खुर्सानी, बैंगन, लौका, तोरीजस्ता तरकारीबाली, तुलसी, मनी प्लान्ट, एलोवेराजस्ता गमलाका बिरुवा, तथा उखु, दलहन, तेलहन लगायतका खेतीमा पनि मोही प्रयोग गर्न सकिन्छ। तर सकुलेन्ट विरुवाहरुमा (succulent plants) यसको प्रयोग सिफारिस गरिएको छैन, किनकि यी बिरुवामा अत्यधिक आर्द्रता र अम्लीयता हानिकारक हुन सक्छ।

मोही एक सस्तो र प्राकृतिक मल मात्र नभएर जैविक खेती र घरेलु बगैँचामा रोग नियन्त्रण, माटोको स्वास्थ्य सुधार, र कीटनाशकको रूपमा प्रयोग गर्न सकिने बहुआयामिक स्रोत हो। वैज्ञानिक प्रमाणहरूले यसको प्रभावकारिता पुष्टि गरिसकेकाले, यसको सावधानीपूर्वक र नियमित प्रयोगले बगैँचाको उत्पादनशीलता र दीर्घकालीन स्वास्थ्यमा सकारात्मक असर पुर्‍याउन सक्छ।

Image: https://www.thespruce.com