सानो माछा, ठूलो आवाज : जब एक सेन्टिमिटरको माछाले हात्तीलाई पनि पछि पार्यो

तस्विर: गुगल एआइ स्टुडियो

सामान्यतया हामीले के ठान्छौं भने जति शरीर ठूलवो हुन्छ त्यति नै चर्को आवाज उसले निकाल्न सक्छ । तर हाम्रो यो बुझाइ सत्य होइन । आकारमा  अत्यन्तै सानो जीवले पनि हात्तीले भन्दा चर्को आवाज निकाल्न सक्ने देखिएको छ ।

यस संसारमा विचित्रका जीवहरु पाइन्छन् । त्यस्तै एउटा विचित्रको जीव हो– ड्यानियोनेल्ला सेरेब्रुम (Danionella cerebrum) नाम गरेको माछा । यस माछाले आफ्नो आकारको अनुपातमा यस्तो ठूलो आवाज निकाल्छ, जुन हात्तीले निकाल्ने आवाजभन्दा पनि चर्को हुने गर्छ । यो कुरा समुद्री जीव वैज्ञानिक समुदायका लागि एक अनौठो रहस्य बनेको छ।

Image: https://i20.haber7.net

आकार सानो तर आवाजको तीव्रता विस्मयकारी

पारदर्शी शरीर हुने ड्यानियोनेल्ला सेरेब्रुमको लम्बाइ झण्डै १२ मिलिमिटर मात्र हुन्छ । यति सानो शरीर भएको प्राणीबाट शक्तिशाली ध्वनि उत्पादनको अपेक्षा गर्न कठिन हुन्छ। तर जब वैज्ञानिकहरूले यसको ध्वनि क्षमतालाई मापन गरे, नतिजाले सबैलाई अचम्मित बनायो। पानीमा यसको आवाजको तीव्रता १४० डेसिबल नजिक पुग्ने देखियो। यो भनेको हात्तीले निकाल्ने आवाजभन्दा पनि चर्को हो । हात्तीको आवाज सामान्यतः ८५-९० डेसिबलको हाराहारीमा हुन्छ ।  १४० डेसिबल भनेको लगभग विमानस्थलमा उडानको तयारीमा रहेको विमानको आवाजजत्तिकै हो।

यस्तो अद्भुत तथ्य पत्ता कसरी लाग्यो?

यो अन्वेषणको श्रेय जान्छ  वैज्ञानिकहरुको एक टोलीलाई, जसले २०२३ मा अमेरिकाको Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) नामक प्रतिष्ठित जर्नलमा आफ्नो अध्ययन प्रकाशित गरेका थिए।

अध्ययनका क्रममा वैज्ञानिकहरूले ड्यानियोनेल्ला सेरेब्रुम माछालाई विशेष पारदर्शी एक्वेरियममा राखी उच्च फ्रेमरेटयुक्त भिडियो क्यामेरा र अति संवेदनशील पानीको माइक (hydrophone) को प्रयोग गरेर अवलोकन गरे। यस माछाको शरीर पारदर्शी हुने भएकाले आवाज उत्पादनको शारीरिक संरचना सजीव रूपमा अध्ययन गर्न सकियो।

उनीहरूले पत्ता लगाए कि यो माछाले आफ्ना टाउको नजिक रहेका विशेष मांसपेशीहरूको सहायताले swim bladder (प्लावक थैली) मा कम्पन गराउँदै आवाज निकाल्छ। यो प्रक्रिया धेरै तीव्र हुन्छ- मिनेटमा सयौं पटकसम्म दोहोरिन सक्छ-जसले गर्दा यो आवाज "क्लिक क्लिक क्लिक" को शृंखलाजस्तो सुनिन्छ। विशेषगरी, माछाको आवाज निकाल्ने गति र ढाँचा सामाजिक व्यवहार, जस्तै क्षेत्रीयता देखाउने या सम्भावित प्रजनन साझेदारसँग संप्रेषण गर्ने कार्यसँग सम्बन्धित रहेको अनुमान गरिएको छ।

किन यस्तो आवाज निकाल्छ त?

वैज्ञानिकहरूको बुझाइमा, यो आवाज ती माछाहरुमा सामाजिक संप्रेषणका लागि अत्यावश्यक हुन्छ। साना माछाहरूको संसारमा आवाज सन्देशको रूपमा प्रयोग गरिन्छ । त्यो सन्देश चेतावनीका रूपमा, आफ्नो क्षेत्रको रक्षा गर्न, वा सम्भावित जोडी आकर्षित गर्न पनि हुन सक्छ । ड्यानियोनेल्ला सेरेब्रुममा देखिएको अत्यधिक तीव्र ध्वनि उत्पादन गर्न सक्ने क्षमताले यो आवाज सामाजिक अन्तरक्रियाको एक महत्वपूर्ण साधन हुन सक्ने कुराको संकेत गर्छ ।

आवाजको शारीरिक संरचना: साइजभन्दा शक्तिशाली प्रणाली

विज्ञहरूले पत्ता लगाए अनुसार यो माछाले विकसित गरेको ध्वनि उत्पादन प्रणाली 'hypertrophied sonic muscle system' हो। यसको अर्थ, अन्य साना माछाको तुलनामा यसको ध्वनि उत्पादनमा संलग्न मांसपेशीहरू अत्यधिक विकास भएको पाइन्छ। माछाको शरीर यति सानो र पारदर्शी छ कि वैज्ञानिकहरूले वास्तविक समयमा मांसपेशीको गतिविधि अवलोकन गर्न सके, जुन अन्य ठूला जनावरहरूमा सम्भव हुँदैन।

वैज्ञानिक महत्त्व र भविष्यको संभावना

ड्यानियोनेल्ला सेरेब्रुमको अध्ययनले केवल एउटा नयाँ ध्वनि क्षमताको खोज मात्र होइन, तर जैविक संप्रेषणको अध्ययनका लागि एक आदर्श मोडेलको पहिचान पनि दिएको छ। यसको पारदर्शी शरीर र सजिलो अन्वेषणीयता भएका कारण यो माछा भविष्यमा न्यूरोबायोलोजी, सामाजिक संचार, र श्रवण प्रणालीको विकास जस्ता क्षेत्रमा अत्यन्त उपयोगी हुनसक्छ।

सारमा भन्दा, कहिलेकाहीं प्रकृतिले यस्तो अनौठो सिर्जना गर्छ जसले हाम्रो सोचाइलाई चुनौती दिन्छ। ड्यानियोनेल्ला सेरेब्रुम त्यही अद्भुत सिर्जनाको नमूना हो- सानो तर अकल्पनीय शक्ति बोकेको। यो माछाले केवल वैज्ञानिक चासो मात्र जगाएको छैन, यसले एउटा गहिरो प्रश्न पनि उठाएको छ- के हामीले अहिलेसम्म देखेका र सुनेका जीव मात्र ध्वनि संचारका विशेषग्य हुन्, या अझै धेरै रहस्यहरू पर्खिरहेका छन्?

यति सानो माछाले हात्तीभन्दा चर्को आवाज निकाल्न सक्छ भने, प्रकृति यस्ता कति विचित्रका कुराहरुले भरिएका होलान्, हामी कल्पना पनि गर्न सक्दैनौं ।