मानव समाजलाई निश्चित आकार दिने 'प्रविधि' को ऐतिहासिक विकासक्रम
बैशाख १०, २०८२ बुधबार ०७:०८
प्रविधिको इतिहास मानव सभ्यताको विकाससँग अभिन्न रूपले जोडिएको छ । प्रविधिको ऐतिहासिक विकासक्रमलाई बुझ्नको लागि प्रागऐतिहासिक कालदेखि लिएर आधुनिक युगसम्मको यात्राको विश्लेषण गर्नुपपर्दछ । प्रविधि भौतिक उपकणहरूको खोज र विकासको यात्रा मात्र होइन, यो मानवको रचनात्मकता, आवश्यकता, समस्या र समाधानको गाथा पनि हो । प्रविधिको इतिहासबाट मानिसले कसरी आफ्नो बौद्धिक, सामाजिक र भौतिक संसाधनहरूको उपयोग गरी प्रविधि र प्रणाली विकसित गर्यो भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ । प्राविधिक विकासले जीवनलाई सरल बनाउने मात्र होइन, यसले समाज, अर्थ-व्यवस्था र संस्कृतिलाई पनि गहिराईपूर्वक प्रभावित गर्दछ ।
धेरै सामाजिक सिद्धान्त विभिन्न समाजशास्त्री र मानव-वैज्ञानिकहरूले निर्माण गरेका छन् । यी सिद्धान्त सामाजिक र सांस्कृतिक क्रान्तिसँग सम्बन्धित छन् । तिनीहरूमध्ये धेरैले मानव सभ्यताको विकासलाई प्रभावित गर्ने प्राथमिक कारक-तत्त्व प्राविधिक प्रगतिलाई मान्दछन् । महान समाजशास्त्री तथा मानवशास्त्री एल. एच. मोर्गनले सामाजिक विकासलाई तीन चरणमा विभाजित गरेका छन्, जसमा जंगली, बर्बर र सभ्यता युग पर्दछन् । यी चरणहरूलाई प्राविधिक कोशे ढुङ्गाको आधारमा विभाजित गर्न सकिन्छ । आगो यस्तो प्राविधिक उपलब्धिको एक उत्कृष्ट उदाहरण हो । ऊर्जा मानव सांस्कृतिक क्रान्तिलाई अगाडि बढाउने एउटा ठूलो परिमाण हो । ऊर्जामाथि नियन्त्रण गर्नु संस्कृतिको प्राथमिक कार्य हो । मानव विकास प्रक्रियामा मुख्यतः पाँच चरण रहेका छन् । मानवका आफ्ना मांसपेशीहरूलाई ऊर्जाको स्रोतको रूपमा उपयोग गरिन्छ । घरपालुवा जनावरले ऊर्जा प्रदान गर्छन् । तेस्रो चरणणमा कृषि क्रान्तिको रूपमा वनस्पतिबाट ऊर्जा प्राप्त गरिन्छ । कोइला, तेल, ग्यास जस्ता प्राकृतिक स्रोत-साधनहरूलाई ऊर्जाको लागि अनुकूलित गरिन्छ । अन्तिम चरणमा परमाणु ऊर्जाको उपयोग गरिन्छ । यो सिद्धान्तको विस्तार रूसी खगोलशास्त्री निकोलाई कोर्दाशेभद्वारा गरिएको थियो । यसको माध्यमबाट कोर्दाशेभ परिमाणको निर्माण गरियो, जसको उपयोग उन्नत सभ्यताको ऊर्जा उपयोगलाई विभिन्न श्रेणीहरूमा वितरित गर्नको लागि गरिन्छ ।
वैज्ञानिक रिचर्ड लेन्स्कीको दृष्टिकोण मुख्यतः सूचनामाथि केन्द्रित थियो । उनले प्राकृतिक पर्यावरणको जानकारी र ज्ञान मानव समाजको विकास र उन्नतिलाई मापन गर्ने सर्वोत्तम विधि हो भन्ने कुरा स्पष्ट पारे । उनका अनुसार मानव विकासका चार चरण हुन्छन् । जीनले सूचना प्रसारित गर्नको लागि एक माध्यमको रूपमा काम गर्छन् । मानिसले आफ्ना अनुभवहरूको माध्यमबाट सूचना प्रसारित गर्न सिकेपछि संवेदना आर्जित हुन्छ । तेस्रो चरणमा मानिसले विभिन्न संकेतहरूको खोज र विकास गर्दछन् । चौथो चरणमा भाषाको विकास हुन्छ, जसले अन्ततः लेखन प्रणालीको विकासलाई गति प्रदान गर्दछ । यसको अतिरिक्त उनले विभिन्न समाजलाई श्रेणीहरूमा विभाजित गरे । यी श्रेणीहरूमा प्रविधि, संचार र आर्थिक स्थितिलाई मानेर तयार गरिएको छ । शिकारी/संग्रहणकर्ता, सरल कृषि, उन्नत कृषि र औद्योगिक स्थिति, आदि विषयमा पछि छलफल गरिन्छ । यसले समयावधि र भौगोलिक स्थानहरूको आधारमा प्रविधिको इतिहासलाई स्पष्ट पार्नेछ ।
पाषाण युगका सबभन्दा महत्त्वपूर्ण प्राविधिक प्रगति आगो, ढुङ्गाका औजार र वस्त्र निर्माण थिए । आगोको उपयोग लगभग १५ लाख वर्ष पहिले गरिएको मानिन्छ ।
प्रविधिको प्राग-ऐतिहासिक काल अन्तर्गत पुरापाषाण युग हुँदै अधिकांश पाषाण युग (२५ लाख वर्षपहिलेदेखि ३ हजार ईपूसम्म) को मानव जीवनशैलीमा औजार र स्थायी बस्तीहरूको संख्या धेरै सीमित थियो । त्यस कालका अधिकांश प्रमुख प्रविधि जीवित रहन, शिकार गर्न र मुख्यतः खाना तयार गर्ने जस्ता उद्देश्य पूरा गर्नका लागि थिए । पाषाण युगका सबभन्दा महत्त्वपूर्ण प्राविधिक प्रगति आगो, ढुङ्गाका औजार र वस्त्र निर्माण थिए । आगोको उपयोग लगभग १५ लाख वर्ष पहिले गरिएको मानिन्छ । ढुङ्गा र अन्य औजारहरूको उपयोग मानव पूर्वजहरूद्वारा लामो समयदेखि अर्थात् होमो सेपियन्सको उदय नहुँदैदेखि गरिंदै आएको हो । ओल्डोवन उद्योग लगभग २३ लाख वर्ष पहिले अस्तित्वमा थियो । यो मानवजातिको प्रमुख उद्योग थियो, जसले विभिन्न प्रयोजनको लागि ढुङ्गाका औजारहरूको विकास र निर्माण गर्दथ्यो । यद्यपि, ढुङ्गाका औजारहरूको उपयोगको सबभन्दा पहिलो प्रमाण इथियोपियाको 'ग्रेट रिफ्ट' उपत्यकामा पाइएको छ । पाषाण युगको यो भागलाई पुरापाषाण युगको नामबाट जानिन्छ । यो युगमा मानवका आधारभूत आवश्यकता खाना, सुरक्षा र संचारबाट प्रेरित प्रविधिको विकास भएको हो । आगोको खोजले सामाजिक जीवनलाई मोडिदिएको थियो । यही बेलामा गुफा चित्रकला र सम्प्रेषण प्रविधिको पनि विकास भएको मानिन्छ ।
ढुङ्गा मानवका प्राथमिक उपकरण थिए र यतिखेरसम्म कृषिको विकास भइसकेको थिएन । ढुङ्गालाई औजारको रूपमा उपयोग गर्नको लागि कठोर पत्थरको केन्द्रमा हथौडाले प्रहार गर्नुपर्छ । यो केन्द्रमा विशेष 'फ्लेकिङ' गुण थिए, जुन हरेक ढुङ्गाका प्रकारको लागि अलग थिए । चिल्याउने प्रक्रियाको कारण ढुङ्गाको किनारामा तीखो धार उत्पन्न भयो, जसबाट यी उपयोगी उपकरण बन्नगए । यिनीहरूको प्राथमिक उपयोग काट्नु र कोतर्नु थियो । यिनीहरूमध्ये अधिकांश पत्थरका औजारहरूको उपयोग मानिसले शिकारी/संग्रहणकर्ताको जीवनशैलीको क्रममा गरेका थिए । उनीहरूले मासु काट्न, जनावरका हड्डी तोड्न, काठ काट्न, अन्य खाद्यान्न र फलफूल काट्न, जनावरहरूको शरीरको छाला काड्नको लागि ढुङ्गा, काठ, हड्डी आदिबाट अन्य उपकरण पनि बनाएका थिए । कच्चा पत्थरका औजारहरूलाई मानवद्वारा उपयोग गरिएका सबभन्दा शुरूवाती औजार मानिन्छ । यी पत्थर केवल हाते बञ्चरो र अन्य विशेष आकारकाका हाते औजारका अशुद्ध रूप थिए ।
नव-पाषाण कालबाट पशुपालनको प्रारम्भिक शुरुवात पनि भयो । स्थायी निवास र भाँडाकुडाको शुरुवात गर्न थालियो । कपडा बुन्ने कामको पनि प्रारम्भिक शुरुवात भयो ।
कृषि प्रविधि र मूल तत्त्वहरूको विकास पाषाण युगको अन्तिम भागमा भयो, जसलाई उत्तर पाषाण युग भनिन्छ । यो युगलाई नव-पाषाण काल (१० हजार ईपू - ३०० ईपू) पनि भन्ने गरिन्छ । यही कालबाट पशुपालनको प्रारम्भिक शुरुवात पनि भयो । स्थायी निवास र भाँडाकुडाको शुरुवात गर्न थालियो । कपडा बुन्ने कामको पनि प्रारम्भिक शुरुवात भयो । दुर्भाग्यवश, पाषाण युगका मानवले आफ्नो संस्कृतिको कुनै लिखित प्रमाण छोडेनन् । उनीहरूको बारेमा पुरातात्विक स्थल, खोज र पाषाण युगपछि पाइएका लिखित अभिलेखहरूबाट थाहा पाइन्छ । यद्यपि यो प्राविधिक विकासमा क्रान्तिकारी परिवर्तन थियो । यसले मानव समाजलाई बदलिदियो । पहिलो पटक मानिसले प्रकृतिलाई नियन्त्रित गर्ने दिशामा कदम उठाए ।
नव-पाषाण क्रान्तिले पाषाण युगलाई ताम्र एवम् कास्य युग (३ हजार ईपू - १२ सय ईपू) मा विकसित गरिदियो । यसलाई धातु युग पनि भनिन्छ । यो क्रान्ति कालमा प्रविधिमा धेरै परिवर्तन भयो । यस अवधिमा कृषि एवम् पशुपालनको धेरै विकास भयो र स्थायी बस्तीमा पनि वृद्धि भयो । यसपछि धातु गाल्ने प्रक्रियाको पनि छिट्टै विकास भयो । यसलाई तामापछि काँसको रूपमा पेश गरिएको थियो । टीनलाई पगालेर तामा बनाइन्थ्यो । यद्यपि कास्य युगसम्म ढुङ्गाका औजारहरूको प्रयोग भने जारी रह्यो । शिल्पकारहरूसँग सामग्रीको अभाव थियो र ढुङ्गाका औजार ठूलो संख्यामा थिए, जबकि टीन जस्ता सामग्री र धातु प्राप्त गर्ने कुरा जटिल थियो । 'फर्टाइल क्रीसेन्ट' ले यो प्राविधिक प्रविधिलाई जन्म दियो, जुन समय र अगाडिको विकाससँगै लगातार विस्तारित हुँदै गयो । यद्यपि यिनीहरूमध्ये धेरै विकास सार्वभौमिक थिएनन्, र अहिले पनि छैनन्, जसले स्पष्ट रूपमा तीन युग प्रणालीले प्राविधिक इतिहासको मापनको रूपमा कार्य गर्न सक्दैनन् भन्ने दर्शाउँछन् । यो कथन विशेष रूपले यूरेशिया बाहिर रहने मानव आबादीमा लागू हुन्छ । 'स्पिनिफेक्स' र 'सेन्टिनेलीज' मानवसहित केही अन्य पृथक आबादीहरूमा पनि पाइन्छ, जो यस्तो उमेर प्रणालीसँग सम्बन्धित हुन सक्दैनन् । अमेजन जनजातिसहित यी आबादी अझै पनि पाषाण युगका औजार र प्रविधिको उपयोग गर्दछन् तथा कृषि एवम् धातु युगको प्रविधिबिना नै रहन्छन् ।
कास्य युगसम्म ढुङ्गाका औजारहरूको प्रयोग भने जारी रह्यो । शिल्पकारहरूसँग सामग्रीको अभाव थियो र ढुङ्गाका औजार ठूलो संख्यामा थिए, जबकि टीन जस्ता सामग्री र धातु प्राप्त गर्ने कुरा जटिल थियो ।
फलाम पगाल्ने प्रविधिलाई अपनाउनु लौह युग (१२ सय - ५ सय ईपू ) को प्रमुख र सबभन्दा महत्त्वपूर्ण घटकहरूमध्ये एक थियो । लौह युगमा काँसका औजारलाई कुनै अन्य धातुद्वारा प्रतिस्थापित गरियो, जसबाट काँसको तुलनामा धेरै बलिया औजार बनाउन संभव भयो । फलामका औजार पनि काँसका औजारहरूको तुलनामा धेरै सस्ता थिए । अधिकांश यूरेशियाली संस्कृतिमा लेखन प्रणाली र भाषा विकसित नभएको अवधिमा लौह युगलाई प्रविधिको इतिहासमा सबभन्दा महत्त्वपूर्ण चरण मानिन्छ । यद्यपि यो कुनै सार्वभौमिक मामिला थिएन । इस्पात निर्माणको लागि उच्च भट्टीयुक्त तापक्रमको आवश्यकता हुन्थ्यो, जसबाट ठूलो परिमाणमा यसको उत्पादन तुलनात्मक रूपमा कठिन हुन्थ्यो । तर 'ब्लूमर आइरन' लाई छाँटेर इस्पातको उत्पादन गर्नु पनि संभव थियो, जसबाट अन्ततः कार्बनको मात्रालाई नियन्त्रणमा राख्न सकियो ।
तामा र टीनको तुलनामा फलाम अयस्क (कच्चा फलाम) धेरै प्रसिद्ध थिए, किनकि तिनीहरू बलिया र धेरै सस्ता थिए । युरोपेली देशहरूमा धेरै पहाडी किल्ला थिए, जसलाई युद्ध कालमा आश्रयको रूपमा उपयोग गर्नको लागि बनाइएको थियो अथवा कहिलेकहीँ तिनीहरूको उपयोग स्थायी आश्रमको रूपमा पनि गरिन्थ्यो । कुनै बेला कास्य युगमा निर्मित यी किल्लहरूको विस्तार गरिन्छ । बढ्दो आबादीको लागि बढी कृषि भूमि प्राप्त गर्नको लागि प्रबल फलामका बञ्चराहरूको उपयोग गरेर भूमि फडानीलाई धेरै प्रभावकारी बनाइयो ।
प्राचीन कालका सभ्यताहरूमा मानवजातिको महत्त्वपूर्ण विकासको कारण केही महान प्रविधि तथा इन्जिनियरिङ विकास र प्रगति भयो । संसारका समाज यी विकासबाट अत्याधिक प्रभावित भए र उनीहरूले उन्नत जीवनशैली तथा शासन-प्रणालीलाई अपनाए । मिश्रवासीहरूले अनेकौं सरल यन्त्रहरूलाई जन्म दिए र तिनीहरूको उपयोग गर्नलागे । र्याम्प (ढलानदार मार्ग) यस्तै नवप्रवर्तनको एक उत्कृष्ट उदाहरण हो । मिश्रका मानिसहरूद्वारा निर्माण कार्यमा सहायताको लागि यस्ता र्याम्पहरूको ठूलो मात्रामा उपयोग गरिन्थ्यो । यसबाट भारी पत्थरहरूलाई माथि चढाउने काम गरिन्थ्यो । मिश्रमा ईपू २५८० आसपासमा गीजाको परिमिड लगयात अरू धेरै परिमिड निर्माण गरिएका थिए । यी तत्कालीन प्रविधि प्रयोग गरेर बनाइएका अनुपम नमूना हुन् । यसका लागि चुन पत्थर र ग्रेनाइडको प्रयोग गरिएको थियो । मिश्रमा नै सटिक गणितीय मापन पिरामिडहरूको संरेखणसँगै गरिएको थियो । यहाँ स्तम्भको निर्माण पनि गरिएको थियो र धेरै मन्दिरहरू पनि निर्माण गरिएका थिए ।
करिब २६०० ईपू आसपासमा शव संरक्षणको उन्नत प्रविधिको रूपमा ममीकरणको विकास भएको थियो । प्राचीन मिश्रका मानिसहरूले भाँचिएका हड्डी, दाँत र टाउकाका चोटहरूको उपचार गर्थे । उनीहरूले पानी तान्ने शादूफको विकास गरेका थिए ।
मिश्रमा हाइरोग्लिफिक लिपिको विकास भएको थियो । ईपू ३२०० तिर यहाँ चित्रात्मक लेखन प्रणालीको विकास भएको देखिन्छ । ईपू ३००० तिर कागजको प्रारम्भिक रूप पनि यहाँ विकास भएको देखिन्छ, जुन नाइल नदीको किनारामा उम्रिने पेपरिस वनस्पतिबाट बनाइन्थ्यो । करिब २६०० ईपू आसपासमा शव संरक्षणको उन्नत प्रविधिको रूपमा ममीकरणको विकास भएको थियो । प्राचीन मिश्रका मानिसहरूले भाँचिएका हड्डी, दाँत र टाउकाका चोटहरूको उपचार गर्थे । उनीहरूले पानी तान्ने शादूफको विकास गरेका थिए । त्यसरी नै नाइल नदीको बाढीको पानीलाई खेतमा नियन्त्रण गर्ने प्रविधि बेसिन सिंचाईको पनि विकास गरेका थिए । मिश्रका मानिसले तामा र टीनको मिश्रण गरेर कास्य निर्माण गरे । उनीहरूले सुनका आभूषण पनि बनाएका थिए । उनीहरूले नाइल नदीमा पपाइरस नौका बनाएर उपयोग गरेका थिए र स्थल मार्गको रथको पनि उपयोग गरेका थिए । उनीहरूले नाइल नदीको बाढीको आधारमा ३६५ दिनको सौर्य क्यालेन्डर पनि बनाएका थिए । मिश्रवासीहरूले पिरामिडको निर्माणको लागि ज्यामिति र अंशहरूको उपयोग गरेका थिए । यसप्रकार मिश्रको प्रविधि वास्तुकला, चिकित्सा, लेखन र इन्जिनियरिङमा त्यसबेलाको अवस्थामा अग्रणी थियो । उनीहरूको खोजले आधुनिक विज्ञानको जग निर्माण गर्यो । मिश्रवासीहरूको प्राविधिक विकासले आजका शोधकर्ताहरूलाई पनि प्रेरित गर्दछ ।
सिन्धु घाँटीको सभ्यता (लगभग २६०० - १९०० ईपू) शहर व्यवस्थापन र स्वच्छ प्रविधिको लागि प्रसिद्ध थियो । यसलाई हडप्पा सभ्यता पनि भनिन्छ । यो प्राचीन विश्वमा एक उन्नत सभ्यतामध्ये एक थियो । यसले शहर व्यवस्थापन, धातुकर्म, जल व्यवस्थापन र व्यापारमा अद्भूत प्रगति गरेको थियो । यो सभ्यता एक समृद्ध क्षेत्रमा रहेको थियो, जहाँ स्रोत-साधनहरूको पूर्ण उपयोग कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा राम्रोसँग थाहा थियो । मोहनजोदडोमा केही प्यानल पाइएका छन्, जसले नाउको प्रविधिलाई दर्शाउँछ ।
सिन्धुघाँटी सभ्यताको अवशेष । https://www.whoi.edu
सिन्धुबासीहरूले चर्ट पत्थरबाट निर्मित दशमलव प्रणालीमा आधारित सटीक तौलको प्रयोग गर्थे । हात्ती दाँत र रूलरबाट स्केल बनाएर मापन गर्थे ।
सिन्धुवासीहरूले ग्रिड पद्धतिमा आधारित शहर व्यवस्थापन गरेका थिए । मोहनजोदडो, हडप्पा, धोलावीरा जस्ता शहर योजनाबद्ध ग्रिड प्रणालीमा बनेका थिए । यहाँका सडकहरू उत्तर-दक्षिण र पूर्व-पश्चिम समकोणमा काटिएका थिए । जल निकासी प्रविधिमा ईंटा र पत्थरबाट निर्मित ढाकिएका नालीहरू निर्माण गरिएका थिए । जलरोधी ईंटा र बिटुमेनको उपयोग गरेर स्नानघर बनाइएका थिए । पक्की ईंटाहरूको उपयोग गरेर बाढीबाट सुरक्षित भवनहरूको निर्माण गरिएको थियो । हडप्पामा अन्न राख्नको लागि विशाल अन्न भण्डार गोदाम बनाइएको थियो । सिन्धु उपत्यकामा कास्य औजार चक्कु, बञ्चरो र आरी निर्माण गरिएको पाइन्छ । सुन र चाँदीका चुरा र आभूषण पनि निर्माण गरिएको पाइएको छ ।
सिन्धुबासीहरूले चर्ट पत्थरबाट निर्मित दशमलव प्रणालीमा आधारित सटीक तौलको प्रयोग गर्थे । हात्ती दाँत र रूलरबाट स्केल बनाएर मापन गर्थे । यहाँ राता र काला रंगका चकबाट माटाका भाँडा बनाएर उपयोग गरिएको पाइएको छ । यसरी नै उच्च तामपक्रममा पकाइएका पालिसयुक्त भाँडाहरू पनि प्रयोग गरिएको पाइएको छ । सिन्धुवासीहरूले गहुँ, जौ, कपास र तिलको खेती गर्थे । उनीहरू नील र अन्य प्राकृतिक रंगहरूको प्रयोग गरेर वस्त्र उत्पादन गर्थे । उनीहरूले संसारमा सबभन्दा पहिले कपासको उत्पादन गरेका थिए । सिचाईंको लागि उनीहरू नहर र कुवा निर्माण गर्थे । उनीहरूले अहिलेसम्म बुझ्न नसकिएको लगभग ४००-६०० चिन्ह भएको आफ्नै लेखन र संचारको विकास गरेका थिए । यिनीहरू मोहर, माटाका भाँडा र अन्य चीजहरूमा अंकित थिए । उनीहरूले मेसोपोटामिया, ओमान र पर्सियासँग मोती, हात्ती दाँत र तामाको व्यापार गर्थे । उनीहरूले गोरु गाडाको पनि प्रयोग गर्थे । सिन्धवासीहरूले पासा र चेस जस्ता खेलहरूको विकास गरेका थिए । मोहनजोदडोबाट हात्तीका दाँतबाट बनेका पासा पाइएका छन् । यसरी सिन्धु घाँटी सभ्यताले शहरीकरण, जल व्यवस्थापन, धातुकर्म, वास्तुकला प्रविधिमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको पाइन्छ । उनीहरूको प्रविधिलाई आधुनिक इन्जिनियरिङको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ ।
प्राचीन भारतमा वास्तुशास्त्रीय प्रविधि, इन्जिनियरिङ, आदि क्षेत्रमा उत्कृष्ट रूपमा विकास भएको थियो । यहाँ लौह युगको शुरुवातमा ईपू १८०० तिर तामिलनाडु र गंगा उपत्यकामा उच्च गुणस्तरका इस्पात निर्माण गरिएको थियो । सन् ४०० को दिल्लीको फलामे स्तम्भमा फस्फोरस मिश्रित खिया प्रतिरोधी प्रविधिको प्रयोग गरिएको थियो । मौर्य एवम् गुप्त काल (२३३ ईपू - सन् ५५०) मा पटनादेखि तक्षशिलासम्म चन्द्रगुप्त मौर्य राजमार्ग बनाइएको थियो । यही कालमा अजन्ता, एलोरा जस्ता गुफाहरू निर्माण भएका थिए । द्रविड शैलीमा महाबलीपुरमको शोर मन्दिर र नगर शैलीमा खजुराहो र कोर्णक सूर्य मन्दिर बनाइएको थियो । चोल राजवंशको पालमा तमिलनाडुमा ग्रेन्ट अनिकट निर्माण गरिएको थियो । राजेस्थानमा जोहड प्रणालीबाट कुवा र तलाउ निर्माण गरिएको थियो । यहाँ छैटौं शताब्दी ईपूदेखि फलामको हलोको प्रयोग भएको पाइन्छ । बाढी सिंचाई पद्धतिबाट धानको खेती गरिएको देखिन्छ ।
अजन्ता–एलोराका गुफाहरु । https://blog.postel-deluxe.ru/
सन् ४०० को दिल्लीको फलामे स्तम्भमा फस्फोरस मिश्रित खिया प्रतिरोधी प्रविधिको प्रयोग गरिएको थियो । मौर्य एवम् गुप्त काल (२३३ ईपू - सन् ५५०) मा पटनादेखि तक्षशिलासम्म चन्द्रगुप्त मौर्य राजमार्ग बनाइएको थियो । यही कालमा अजन्ता, एलोरा जस्ता गुफाहरू निर्माण भएका थिए ।
प्राचीन भारतमा चरक संहिता र सुश्रुत संहितामा शल्य चिकित्सा प्रविधिको उल्लेख पाइन्छ । राइनोप्लास्टी प्रविधिको पनि उल्लेख पाइन्छ । सन् ४९९ मा आर्यभट्टले शून्य र पाइको अवधारणा विकसित गरेका थिए । भास्करले बिजगणितको विकास गरेका थिए । गुजरातमा प्राचीन बन्दरगाह र जहाज निर्माण गरिएको प्रमाण पाइएको छ । प्राचीन भारतमा मलमलको कपडा निर्माण हुन्थ्यो । कास्य ढलाई गरेर विभिन्न उपभोग्य औजार र हतियार निर्माण गरिन्थ्यो । यसरी प्राचीन भारतले इन्जिनियरिङ, गणित, चिकित्सा, कृषि र वास्तुकला प्रविधिमा धेरै विकास गरेको थियो ।
मेसोपोटामिया (लगभग ३५०० - ५०० ईपू) सभ्यताले प्रविधिको क्षेत्रमा क्रान्तिकारी आविष्कार गरेको थियो । मेसोपोटामिया सुमेरियन, आसिरियन र बेबेलोनियनहरूको सभ्यता थियो । यी समाजका मानिसहरूले नै चक्का (पाङ्ग्रा) को आविष्कार गरेका थिए भनिन्छ । यद्यपि प्रायः नयाँ आविष्कारबाट यसमा केही चुनौती देखिन्छन् । उनीहरू ईसापूर्व ४ हजारबाट नै सुव्यवस्थित शहरमा बस्थे । यस अवधिमा उनीहरूद्वारा उत्कृष्ट प्रकारले विकसित र परिष्कृत वास्तुकलाको विकास गरिएको थियो । माटो, ईंटा र ढुङ्गा उनीहरूका निर्माण इन्जिनियरिङका प्रमुख घटक थिए । उनीहरूको निर्माण प्रविधिमा वास्तविक आर्क पनि एक मुख्य तत्त्व थियो ।
मेसोपोटामियामा लेखन-प्रणालीको पनि विकास भएको थियो । त्यो प्रणालीको सबभन्दा प्रारम्भिक रूप 'क्यूनिफोर्म' लिपि थियो । यो संसारको पहिलो लेखन प्रणाली थियो ।
बेबीलोनियावासीहरूद्वारा निर्मित पर्खाल यति विशाल थिए कि तिनीहरूलाई विश्वको आश्चर्य भनियो । मेसोपोटामियाका मानिसहरूद्वारा परिवहन, सिंचाई र जलग्रहण प्रणालीको सन्दर्भमा पनि उन्नत प्रविधिको विकास गरिएको थियो । यी जल निकाय कहिलेकाहीँ दस किलोमीटरसम्म लामा हुन्थे । टिग्रिस र यूफ्रेटिस नदीबाट पानीको वितण गरिन्थ्यो । लिभरमा आधारित जल उठाउने यन्त्रको निर्माण गरिएको थियो । पहाडी उत्तरी क्षेत्र यस्ता इन्जिनियरिङका उत्कृष्ट उदाहरण हुन् । उनीहरूका घरमा परिष्कृत जल निकासी प्रणालीको उपयोग गरिन्थ्यो । गोरूद्वारा तानिने काठको हलो बनाइन्थ्यो । अन्न अलग गर्नको लागि पत्थरबाट बनेको थ्रेशिङ स्लेज बनाइएको थियो ।
मेसोपोटामियामा लेखन-प्रणालीको पनि विकास भएको थियो । त्यो प्रणालीको सबभन्दा प्रारम्भिक रूप 'क्यूनिफोर्म' लिपि थियो । यो संसारको पहिलो लेखन प्रणाली थियो । यसमा माटाका तख्तामा त्रिकोणाकार निशानाबाट बनेका हुन्थे । यिनीहरूको प्रयोग व्यापारिक अभिलेख, हम्मुरावी कोड र गिलमेश महाकाव्य लेखनमा गरिएको थियो । तिनीहरूका क्षेत्रमा अनेकौं माटाका तालिका र पत्थरका शिलालेख पाइएका छन् । माल गणनाका लागि यहाँ प्रतीकात्मक टोकनको प्रयोग गरिन्थ्यो । यी सभ्यताले औजार, हतियार र मूर्तिकलाको लागि पनि कास्य प्रविधलाई अपनाएका थिए ।
बेबीलोनवासीहरूका खगोलीय डायरीहरूका अनुसार उनीहरू ग्रहको गति पत्ता लगाउन सक्थे । उनीहरू ग्रहणको भविष्यवाणी गर्नमा पनि सक्षम थिए । ईपु २१०० मा यहाँ घामबाट सुकाइएका ईंटा र बिटुमेनबाट चरणबद्ध मन्दिर-स्तुप बनाइएको थियो । उर र बेबिलोन जस्ता शहरमा साँघुरा गल्ली र केन्द्रीय मन्दिर बनाइएका हुन्थे । आँगन केन्द्रित डिजाइनमा माटाका ईंटाहरूबाट निर्मित घर हुन्थे । कास्यका हतियार, मूर्ति र औजार निर्माण गरिएका थिए । सुन र चाँदीका आभूषण प्रयोग गरिन्थे । ईपू ३५०० मा यहाँ पाङ्ग्राको आविष्कार भएको थियो । युद्ध र परिवहनमा गाडी र रथको प्रयोग हुन्थ्यो । काठ र रीड्सबाट निर्मित नौकायन प्रयोग हुन्थ्यो । ६० सेकेण्ड, ६० मिनेट र ३६० डिग्रीको अवधारणामा आधारित सेक्साजेसिमल संख्या प्रणालीको पनि यहाँ विकास भएको थियो । नक्षत्रहरूको अध्ययन र चन्द्र क्यालेन्डरको पनि यहाँबाट शुरु भएको थियो । यसरी मेसोमोटामियामा लेखन, निर्माण, वास्तुकला, यान्त्रिकी, आदि प्रविधिको विकास भएको थियो । यसबाट मानव सभ्यताको जग निर्माण भयो । यिनीहरूले आज पनि आधुनिक विज्ञानलाई प्रभावित गर्दछन् ।
प्रथम ज्ञात खोज र विकासहरूको एक महत्त्वपूर्ण भाग चिनियाँहरूको खातामा उल्लेखित छ । प्राचीन चीन (१६०० ईपू - २२० ई) ले संसारलाई धेरै महत्त्वपूर्ण आविष्कार दियो, जसमध्ये कयौं त आज पनि उपयोगमा छन् । प्राविधिक विकासमा उनीहरूको योगदानलाई धेरै महत्त्वपूर्ण रूपमा लिइन्छ । भूकम्पीय डिटेक्टर, सलाई, कागज, स्लाइडिङ क्यालिपर्स, दोहोरो कार्यक्षमता भएको पिस्टन पम्प, कच्चा फलाम, फलामको हलो, धेरै ट्यूबसँगै बीज ड्रिल, ह्लील ब्यारो, सस्पेन्सन ब्रिज, प्यारासुट, प्राकृतिक ग्यास र इन्धन, कम्पास, मानचित्र, पंखा, धनुषवाण, दक्षिणसूचक रथ, बारुद, ब्ल्याक प्रिन्टिङ, फस्फोरसेन्ट पेन्ट, चल्ने प्रिन्टिङ, नेट ड्राइभ, घडी इस्केपमेन्ट प्रणाली, आदि जस्ता धेरै प्रविधिको खोज गर्ने श्रेय चीनलाई जान्छ । कागजको आविष्कार सन् १०५ मा त्साई लुनले गरेका थिए । शुरुमा यसलाई बाँस, रेशम र पुनारा कपडाबाट बनाइन्थ्यो । यसले शिक्षा र प्रशासनमा क्रान्ति ल्याएको थियो । चीनमा काठको ब्लक प्रिन्टिङको पनि निर्माण भएको थियो ।
सातौं शताब्दी ईपूदेखि चीनमा त्यतिबेलाको उच्च इन्जिनियरिङ प्रविधिबाट महान पर्खालको निर्माण गरियो र यसको पछिसम्म निर्माणकार्यलाई निरन्तरता दिइएको थियो । ईसापूर्व २५६ मा डुजियाङयान सिंचाई प्रणालीबाट मिङ नदीमा संसारको सबभन्दा पुरानो कार्यात्मक बाँध निर्माण गरियो, जुन आज पनि प्रयोगमा छ । चीनमा काठको वास्तुकलाबाट बलियो बीम र ब्रिकेट सिस्टम प्रयोग गरी प्यागोडा र महल निर्माण गरियो । शाङ राजवंश कालमा यहाँ अनुष्ठानिक कार्यको लागि जटिल कास्य पात्र निर्माण गरिएका थिए । त्यसरी नै सुन र जेडका आभूषण पनि बनाइएका थिए । कृषि उपकरण र हतियार बनाउको लागि ब्लास्ट फर्नेस प्रविधिको प्रयोग गरिएको थियो । ईपू १३० मा चीनमा रेशम मार्गको विस्तार गरियो, जसको माध्यमबाट चीनदेखि रोमसम्म रेशम, चिया र चिनियाँ माटोको व्यापार हुन्थ्यो । शाङ राजवंश कालमा युद्ध रथहरूको निर्माण गरिएको थियो । हान राजवंश कालमा कम्पासको आविष्कार गरियो । यो लोडस्टोन (चुम्बकीय पत्थर) बाट बनेको थियो र नेभिगेसनमा प्रयोग गरिन्थ्यो ।
चीनका मिङ राजवंशका सम्राटहरूले दूरवर्ती क्षेत्रहरूको खोजको लागि ठूला जहाजहरू पठाएका थिए, जसमध्ये केही अफ्रिकासम्म पुगे । यो कार्य पश्चिमी अन्वेषणको युगभन्दा दशकौं पहिले भएको थियो ।
चीनमा बारूदको पनि आविष्कार भएको हो । बारुद एक महत्त्वपूर्ण आविष्कार थियो, किनकि यसले रकेटको लागि ठोस इन्धनको खोजको आधार प्रदान गर्यो । चीनका मिङ राजवंशका सम्राटहरूले दूरवर्ती क्षेत्रहरूको खोजको लागि ठूला जहाजहरू पठाएका थिए, जसमध्ये केही अफ्रिकासम्म पुगे । यो कार्य पश्चिमी अन्वेषणको युगभन्दा दशकौं पहिले भएको थियो । चीनमा कृषि प्रविधिको विकाससँगै छैटौं शताब्दीमा फलामको हलोको आविष्कार भयो । यसको गहिरो जोताईबाट चामल र गहुँको उत्पादन वृद्धि भयो । यहाँ अन्न पिस्न र सिंचाईको लागि पानी चक्काको प्रयोग गरिन्थ्यो । ईपू १०० मा चीनमा एक्यूपङ्कचरको विकास भयो । यसको वर्णन हुआङ्दी नेइजिङ ग्रन्थमा पाइन्छ । प्राचीन चीनमा विकास भएको मुद्रण, इन्जिनियरिङ, वास्तुकला, निर्माण, धातुकला, कृषि, आदि प्रविधिले आधुनिक संसारमा गहन प्रभाव पारेको छ ।
रोमन साम्राज्य (२७ ईपू - ४७६ ईपू) ले इन्जिनियरिङ, निर्माण कला र सैन्य प्रविधिमा अभूतपूर्व प्रगति गरेको थियो, जसले पश्चिमी सभ्यताको जग निर्माण गरेको थियो । गहन र उत्कृष्ट ढंगले व्यवस्थित कृषि प्रणाली रोमनहरूद्वारा विकसित गरिएको थियो । यी विकासहरूमा लौह युगका विद्यमान प्रविधिहरूको धेरै ठूलो योगदान थियो । उनीहरूले व्यक्तिहरूको स्वामित्वको लागि कानून लागू गरे । उन्नत पत्थर निर्माण प्रविधि, सडक निर्माण प्रविधि, सैन्य इन्जिनियरिङ, सिभिल इन्जिनियरिङ, कताई मेशिन, बुनाई मेशिन, ग्यालिक रीपर, आदि प्रविधिको विकास रोमनहरूले गरेका हुन् । यी सबै प्रविधिले रोमन अर्थ-व्यवस्थालाई धेरै ठूलो सहायता प्रदान गरेको थियो । स्मारक आर्क, जलसेतु, सार्वजनिक स्नानघर, एम्फिथियेटर, बन्दरगाह, जलाशय र बाँध, गुम्बज, कङ्क्रिट, आदि प्रविधिको विकास पहिलो पटक रोममा नै भएको थियो ।
रोमनहरूद्वारा विकसित कङ्क्रिट टिकाउ थियो, किनकि यो ज्वालामुखी प्रायद्वीपमा अवस्थित थियो । यी क्षेत्र बालुवाले भरिएका थिए र क्रिस्टलीय कणहरूको लागि उपयुक्त थिए । यस्ता रोमन भवनहरू २ हजार वर्षदेखि आजसम्म रहेका छन्, जसले कङ्क्रिटको गुणस्तरीयताको प्रमाण दिन्छन् । सन् ८० मा निर्मित कोलोसियस भवन रेक्ट्रेक्टेबल छत प्रणालीबाट बनाइएको ५० हजार दर्शक क्षमता भएको थियो । यहाँ विश्वको सबभन्दा ठूलो अनअर्निफोर्स्ड कङ्क्रिट गुम्बज पेन्थियन पनि निर्माण भएको थियो । रोममा ३१२ ईपूमा विआ एप्पिया नामक ५५ हजार माइलको पक्की सडक निर्माण गरिएको थियो । यसको निर्माण प्रविधिमा चुना पत्थरमा कंकड र सिमेन्ट मिसाएर निर्माण गरिन्थ्यो । रोम शहरमा प्रतिदिन दस लाख लिटर जल आपूर्ति गर्ने पद्धतिको लागि ११ प्रमुख एक्वाडक्ट्सको विकास गरिएको थियो । पोन्ट डु गार्डमा ५० किलोमीटर लामो तीन स्तरीय आर्किटेक्चर बनाइएको थियो । रोममा समुन्द्री जलले केही गर्न नसक्ने आधुनिक कङ्क्रिटभन्दा बलियो रोमन कङ्क्रिट निर्माण गरिन्थ्यो । यसलाई चुना, ज्वालामुखी चूर्ण र ढुङ्गा मिसाएर बनाइन्यो । समृद्ध घर र सार्वजनिक स्नानघरहरूमा प्रथम पारदर्शी काँच राखिएका थिए ।
रोमन प्रविधिले शहरीकरण, सैन्य रणनीति, निर्माण, इन्जिनियरिङलाई नयाँ आयाम दिएको थियो ।
सैन्य प्रविधिको क्षेत्रमा पनि रोममा धेरै विकास भएको देखिन्छ । ५०० मीटरसम्म ढुङ्गा फ्याँक्ने यन्त्र बेलिस्टा र सटिक निसाना साँध्ने यन्त्र रोममा नै निर्माण भएको थियो । तीर र भालाबाट सुरक्षा गर्ने शील्ड वालको पनि निर्माण गरिएको थियो । यहाँ अन्न पिस्ने मेशिन र हाइड्रोलिक माइनको पनि निर्माण गरिएको थियो । रोममा सन् १०५ मा डेन्यूब नदीमा ११३५ मीटर लामो ट्राजनको काठको पुल निर्माण गरिएको थियो । यहाँ १ हजार टन क्षमता भएको भूमध्यसागरमा चल्ने कोरबिटा मालबाहक जहाज पनि निर्माण भएको पाइन्छ । इन्जिनियरिङ र वाणिज्यमा उपयोग हुने रोमन अंक प्रणालीको विकास पनि यही भएको हो । यहाँ सडकमा लम्बाई नाप्ने उद्देश्यले कार्टका पाङ्ग्राले जोडिएको यन्त्रको पनि निर्माण गरिएको थियो । यसरी रोमन प्रविधिले शहरीकरण, सैन्य रणनीति, निर्माण, इन्जिनियरिङलाई नयाँ आयाम दिएको थियो । उनीहरूको आविष्कारबाट आधुनिक उपरिसंरचनाको आआधार बनेको पाइन्छ ।
हेलेनिस्टिक कालमा वाफबाट चल्ने प्रथम इन्जिन हीरोको एयोलिपायइल बनाइएको थियो । आर्किमिडिजको तरल पदार्थको सिद्धान्तानुसार हाइड्रोलिक्स बनाइएको थियो ।
असंख्य आविष्कार र विद्यमान प्रविधिमा सुधार ग्रिक र हेलेनिस्टिक इन्जिनियरहरूका रुचिकर क्रियाकलाप थिए । हेलेनिस्टिक कालको क्रममा प्राविधिक उन्नति आफ्नो समयको चरम सीमामा थियो । यो क्षेत्र र युगका केही महान पुरुषहरूमा आर्किमिडिज, बाइजेन्टियमका फेलो, हेरोन, क्टेसिबियस, आर्किटस, आदि थिए । ग्रिक सभ्यता अत्यन्तै समृद्ध सभ्यता थियो । यस सभ्यतामा वास्तुकला र निर्माण, यान्त्रिकी तथा उपकरण, सैन्य प्रविधि, जल व्यवस्थापन, आदि क्षेत्रमा उल्लेखनीय प्रगति भएको थियो । स्तम्भ शैलीमा चौथो शताब्दी ईसापूर्वमा डोरिक, आयोनिक र कोरिन्थियन स्तम्भहरूको विकास भएको थियो । यहाँ संगमरमरको उपयोग र ज्यामितीय सटिकताबाट एक्रोपोलिक बनाइएको थियो । पानी उठाउने यान्त्रिक प्रणालीको रूपमा आर्किमिडिजको स्क्रू बनाइएको थियो । ईपू १०० मा खगोलीय गणना गर्ने संसारको प्रथम ज्ञात कम्प्यूटर एन्टीथेरा यन्त्र बनाइएको थियो । सैन्य प्रविधिमा अलेक्जेण्डर महानको समयमा क्याटापल्ट र बेलिस्टाको निर्माण गरिएको थियो । तीन स्तरीय नौकायन प्रणालीमा ट्राइरेम जहाज बनाइएको थियो । छैटौं शताब्दी ईपू मा समोस द्वीपमा सुरुङबाट जल आपूर्ति प्रणाली एक्वाइडक्ट्स निर्माण गरिएको थियो ।
हेलेनिस्टिक कालमा वाफबाट चल्ने प्रथम इन्जिन हीरोको एयोलिपायइल बनाइएको थियो । आर्किमिडिजको तरल पदार्थको सिद्धान्तानुसार हाइड्रोलिक्स बनाइएको थियो । चिकित्सा प्रविधि अन्तर्गत मानव शरीरको शव परीक्षा र तन्त्रिका तन्त्रको खोजमा हेरोफिलस र एरासिस्ट्रेटनमको आविष्कार गरिएको थियो । एरिस्टार्कसले सूर्यकेन्द्रित मोडेलको प्रस्ताव गरेका थिए । नक्षत्रहरूको स्थिति मापन गर्ने यन्त्र क्लोडियस टोलमीको एस्ट्रोल्याबको आविष्कार गरिएको थियो । विश्वको सातौ आश्चर्यमा एक १३० मीटर उच्च फारोसको प्रकाश स्तम्म २८० ईपूमा निर्माण गरिएको थियो । यसरी ग्रिक सभ्यताले वैज्ञानिक सिद्धान्त र यान्त्रिकीको जग राख्यो भने हेलेनेस्टिक कालले यसलाई व्यावहारिक प्रयोगमा बदलिदियो । यिनीहरूको प्रविधिले रोमन इस्लामिक विज्ञानलाई गहिराईपूर्कव प्रभावित गरेको थियो ।
माया (२०० ईपू - १६९७ ई) र इन्का (सन् १४३८-१५३३) सभ्यता आफ्नो इन्जिनियरिङका लागि धेरै प्रसिद्ध छन् । तिनीहरू आजका उन्नत इन्जिनियरिङसँग मेल खान्छन् । उनीहरू वजन तौलिनमा र ढुङ्गाका काममा यति कुशल थिए कि तिनीहरूले बनाएका ढुङ्गाका पर्खालमा एउटा ब्लेड पनि पस्न सक्दैनथ्यो । उनीहरूका गाउँमा उचित सिंचाई नहर र जल निकासी प्रणालीलाई लागू गरी कृषि प्रणालीलाई कुशल बनाइएको थियो । इन्का मानिसहरूलाई हाइड्रोपोनिक्सको आविष्कारक मानिन्छ । माया सभ्यतालाई धातु विज्ञान वा पाङ्ग्रा प्रविधिको कुनै जानकारी थिएन । यद्यपि जटिल लेखन र ज्योतिष प्रणालीको विकास पनि उनीहरूद्वारा नै गरिएको थियो । उनीहरूले मूर्तिकला र चकचमक पत्थरका कृतिहरूको विश्व विरासत प्रदान गरे । दुवै सभ्यतामा कृषि र निर्माण प्रविधि धेरै उन्नत थिए । प्राचीन कालमा मायाहरूद्वारा विकसित अधिकांश भवन र संरचनाहरू स्त्रीहरूद्वारा बनाइएका थिए । किनकि स्त्रीहरूलाई नै नयाँ चीजहरूको लागि नियुक्त गरिएको हो भन्ने उनीहरूको मान्यता थियो । एज्टेक नियमहरूले विजित शहरहरूको संचारमा धेरै योगदान दिए । इन्का र माया सभ्यताको जस्तै मेसो-अमेरिकामा पनि सडक पैदल यात्राको लागि बनाइएका थिए, किनकि त्यहाँ न त परिवहनका साधन थिए र न पाङ्ग्रायुक्त वाहन नै थिए ।
माया सभ्यतालाई धातु विज्ञान वा पाङ्ग्रा प्रविधिको कुनै जानकारी थिएन । यद्यपि जटिल लेखन र ज्योतिष प्रणालीको विकास पनि उनीहरूद्वारा नै गरिएको थियो ।
दशमलव प्रणाली र २०-आधारित गणना माया सभ्यताको योगदान हो । सटिक खगोलीय गणनामा आधारित क्यालेन्डर (हाब - ३६५ दिन) र ट्जोल्किन - २६० दिन) माया सभ्यताले निर्माण गरेको थियो । एक वर्षको दिन अनुसार ३६५ सिंडीमा बनाइएको चिचेन इत्जाको एल क्यास्टिलो पिरामिडलाई एक आश्चर्ययुक्त इन्जिनियरिङ मानिन्छ । यहाँ चुना पत्थरले बनेको मोर्टारको प्रयोग भएको छ । माया सभ्यताका मानिसहरूले जंगललाई जलाएर मिल्पा प्रणालीबाट कृषिको शुरुवात गरेका हुन् । उनीहरूले ८०० भन्दा बढी चित्रात्मक लिपि भएको ग्लिपिक लिपिको आविष्कार गरेका थिए । उनीहरूले वर्षा जल संचयन प्रणालीको पनि विकास गरेका थिए ।
पत्थर चिल्याउने अभूतपूर्व विकास इन्का सभ्यतामा पाइएको छ । यो सभ्यतामा ४० हजार किमी लामा सडक निर्माण भएको थियो र पहाडमा उच्च प्रकारका सिंडी पनि निर्माण गरिएका थिए । इन्का सभ्यतामा रङ्गिन धागो र गाँठोबाट बनेको क्विपू अभिलेख प्रणालीको विकास गरिएको थियो, जसमा संख्या र तथ्याङ्क रेकर्ड गरिन्थ्यो । यो सभ्यतामा सुन र चाँदीका आभूषण निर्माण गरिएको थियो, जसलाई धार्मिक र राजकीय प्रयोगमा ल्याइन्थे । यसरी माया र इन्का सभ्यताले आफ्ना पर्यावरण अनुकूल अद्वितीय प्रविधिको विकास गरेका थिए । इन्काले इन्जिनियरिङ र संचारमा जोड दिएको थियो भने मायाले खगोलविज्ञान र लेखन प्रणालीमा उत्कृष्टता हासिल गरेको थियो । यी प्रविधिले आज पनि शोधकर्ताहरूलाई धेरै प्रभावित गर्दछन् ।
मध्यकालीन युगमा युरोपियन प्रविधि आफ्नो विकासको स्वर्णिम चरणमा थियो । यो चरणलाई नवप्रवर्तन र आविष्कारहरूको परम्पराको रूपमा पनि बुझिन्छ ।
मध्य युग (पाँचौदेखि पन्ध्रौं शताब्दीसम्म) लाई प्रायः अन्धरका युग भन्ने गरिन्छ, तर यो कालमा प्रविधि, इन्जिनियरिङ र विज्ञानको क्षेत्रमा केही महत्त्वपूर्ण विकास भएको देखिन्छ । यस कालमा युरोप, इस्लामिक संसार र एशियामा भएका आविष्कारहरूले आधुनिक युगको जग निर्माण गरेको थियो । प्रविधिको दृष्टिले मध्ययुगीन इस्लामिक साम्राज्य पहिलेका साम्राज्यहरूसँग धेरै मिल्दाजुल्दा थिए । मुस्लिम खिलापत ती ठूला क्षेत्रहरूलाई व्यापारको लागि एकजुट बनाउनमा सफल रहे, जुन पहिले कहिल्यै यति ठूलो परिमाणमा व्यापारमा सामेल थिएनन् । विजित क्षेत्रहरूले आफ्नो पूर्व स्वतन्त्रताको तुलनामा थोरै कम कर दिनुपर्थ्यो । मानिसहरू प्राविधिक विकासको यति धेरै पक्षधर थिए कि साम्राज्यमा वस्तुहरूको तुलनामा विचारको प्रसार धेरै सहज ढंगले भयो । उनीहरूले शान्तिलाई पहिलेको तुलनामा लगातार र दीर्घकालिक बनाए । बढ्दो सुविधा र परिस्थितिको कारण कृषिसहित कयौं प्राविधिक विकासलाई धेरै बढावा दिइयो । यो अवधिको क्रममा धेरै वैज्ञानिक अवधारणाहरूलाई ग्रिक, रोमन र पर्सियन साम्राज्यहरूबाट तिनीहरूको उन्नत रूपमा अपनाइयो र विकसित गरियो ।
मध्यकालीन युगमा युरोपियन प्रविधि आफ्नो विकासको स्वर्णिम चरणमा थियो । यो चरणलाई नवप्रवर्तन र आविष्कारहरूको परम्पराको रूपमा पनि बुझिन्छ । के कुरा निश्चित छ भने पश्चिमी प्रविधिको विकासको तुलनामा मध्ययुगीन प्रविधि धेरै धीमा र पिछडिएको थियो । कयौं लेखकहरूले चर्चको आलोचना गरेका छन् र त्यसलाई वैज्ञानिक प्रगतिको विरोधी बताएका छन्, जस्तो कि पृथ्वी चेप्टो छ भन्ने मिथकलाई कसले बिर्सिन सक्छ । यद्यपि के निश्चित छ भने युरोपले वैश्विक प्रविधिको विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको छ । उनीहरूका केही प्रमुख योगदानहरूमा यान्त्रिक घडी, चश्मा र ऊर्ध्वाधर वायुपंखा सामेल छन् ।
मध्ययुगीन युरोपमा विकसित केही अप्रकट वस्तुहरू पनि थिए, जस्तो कि वाटरमार्क र कार्यात्मक बटन । उनीहरूले केही उपयोगी परिवहन नवप्रवर्तनहरूलाई प्रस्तुत गरेर अन्वेषणको युगलाई शुरु गर्नमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिए । सैन्य प्रविधिको विकासको बारेमा कुरा गर्दा केही शानदार परिणाम पनि सामुन्ने आए । मध्यकालीन युरोपीयनहरूले प्लेट कवज, स्टील क्रस्बो, काउन्टर वेट ट्रिब्यूशेट्न र तोपहरूको विकास गरेका थिए । कृषिमा अधिकांश प्रगति प्रारम्भिक मध्य युगमा भयो । सर्वव्यापी मध्ययुगीन किल्लाबन्दी स्थापित हुनुका साथै महलहरूको युग पनि शुरु भयो । कागज बनाउने प्रविधि दोस्रो शताब्दीमा विकसित भएको थियो ।
आठौं शताब्दीमा चिनियाँ कागज निर्माताहरूको एउटा समूहलाई पक्रिएपछि यसलाई मध्यपूर्वमा लगियो । उमय्यदले हिस्पेनियामाथि विजय प्राप्त गरेपछि कागज बनाउने प्रविधि सम्पूर्ण युरोपीय साम्राज्यमा फैलियो । पहिलो युरोपीय कागज मिल सिसिलीमा थियो, जसको निर्माण बाह्रौं शताब्दीमा भएको थियो । युरोपमा कागज बनाउनको लागि आवश्यक फाइबर पल्प प्राप्त गर्ने स्रोतको रूपमा लिनेन र सूती कपडाहरूको उपयोग गरिन्थ्यो । मुद्रण प्रविधिको विकासमा चर्खा एक महत्त्वपूर्ण प्रविधि हो । पाङ्ग्राले जहाँ आवश्यक हुन्छ त्यहाँ लत्ताको आपूर्ति गर्न सजिलो बनाइदियो । अन्ततः उत्पादन लागतमा कमी आयो । यो मुद्रण-यन्त्रको उदयमा एक प्रमुख योगदानकर्ता कारक थियो ।
तेह्रौं शताब्दीमा चीनदेखि युरोपसँग गनपाउडर पुग्यो । यसबाट तोप हतियारमा क्रान्ति आयो ।
छैटौं शताब्दी ठूला-ठूला हलोहरू निर्माण गरियो । यसमा उत्तरी युरोपमा गहिरोसँग माटो जोत्नको लागि फलामका फालीको प्रयोग गरियो । त्यसपछि खाद्य उत्पादनमा वृद्धि हुनुका साथै जनसंख्या वृद्धि पनि हुँदैगयो । आठौं शताब्दीमा परम्परागत खेती प्रणालीलाई बदलेर रोटेसनमा खेती गर्ने प्रणालीको विकास गरियो । नवौं शताब्दीमा घोडाको कार्यक्षमता बढाउनको लागि फलामको नालको प्रयोग गर्न शुरु गरियो एघारौं शताब्दीमा जल-चक्काको प्रयोग कागज मिल, फलामको धकनी र कपडा उद्योगमा गरियो । डेनमार्कमा सन् १२०० सम्ममा ५६०० पानी चक्का थिए । बाह्रौं शताब्दीमा पर्सिया र युरोपमा अन्न पिस्न र पानी उठाउनको लागि हावा-चक्काको प्रयोग गरियो । यसलाई युरोपियन डिजाइनमा टावर मिल र पोस्ट मिलको रूपमा विकास गरियो । यही बेला गोथिक वास्तुकलाको विकास भएको थियो, जसमा नोट्रेडेम क्याथेड्रल जस्ता उच्चा भवन र रंङ्गिन काँचबाट बनेका चार्ट्रस क्याथेड्रल समेत निर्माण गरिएका थिए ।
तेह्रौं शताब्दीमा चीनदेखि युरोपसँग गनपाउडर पुग्यो । यसबाट तोप हतियारमा क्रान्ति आयो । यही बेलामा किलाबन्दीको पनि व्यापक रूपमा विकास गरियो । चौधौं शताब्दीमा इटालीको मिलानमा यान्त्रिक घडीको आविष्कार गरियो । यतिबेलै सन् १३४५ मा फ्लोरेन्समा विश्वको सबभन्दा पुरानो पत्थरको आर्क ब्रिज पोन्टे भेक्कियो निर्माण गरिएको थियो ।
आठौंदेखि चौधौं शताब्दीको मध्ययुगलाई इस्लामिक स्वर्ण युग भनिन्छ । यो बेला स्वास्थ्य क्षेत्रमा एनेस्थेसिया र संक्रमणको अध्ययनको लागि 'द क्यानन अफ मेडिसिन' को आविष्कार गरियो । पानी घडीको आविष्कार पनि यही कालमा भएको हो । अर्कोतिर बाह्रौं शताब्दीमा युरोपमा अक्सफोर्ड, बोलोग्नामा शल्य चिकित्सा र रसायनविज्ञानको अध्ययन शुरु गरिएको थियो । बाह्रौं शताब्दीमा कम्पास चीनबाट युरोप गयो र समुद्री यात्रामा दिशा निर्धारण गर्ने काम प्रयोग भयो । तेह्रौं शताब्दीमा हेन्सियाटिक लीगद्वारा बाल्टिक व्यापारमा उपयोगको लागि कोग जहाजको निर्माण गरियो । यसरी मध्य युगले कृषि, यान्त्रिकी, निर्माण, सैन्य प्रविधि, आदि विभिन्न क्षेत्रमा प्राविधिक क्रान्ति ल्याएको थियो । इस्लामिक विज्ञान र युरोपीय पुनर्जागरणको बीचमा यो काल एक सुसुप्त क्रान्ति थियो ।
पुनर्जागरण काल (चौधौंदेखि सत्रौं शताब्दी) मा धेरै प्राविधिक विकास भयो । पुनर्जागरण युरोपमा विज्ञान, कला र प्रविधिको पुनरुत्थानको काल थियो । यसक्रममा अभूतपूर्व आविष्कार भए, जसले आधुनिक युगको जग निर्माण गरे । यस कालमा रेखीय बोधगम्यता, दोहोरो शैलीको गुम्बज, गढी किल्ला, आदि क्षेत्रमा विकास भयो । फ्लोरेन्स क्याथेड्रल गुम्बज यस्तै प्रविधिको एउटा उदाहरण हो । ट्याकोला (मेरियनो डी ज्याकोपो) र लियोनार्दो दा भिन्चीले पुनर्जागरणकालीन प्राविधिक प्रगतिसँग सम्बन्धित धेरै पुस्तकहरू लेखे । तिनीहरूलाई त्यो कालमा उपलब्ध र प्रयुक्त यान्त्रिक प्रविधिको बारेमा व्यापक जानकारी प्राप्त गर्नको लागि महान स्रोत मानिन्छ । वास्तुकार र इन्जिनियर प्राचीन गुम्बज जस्ता संरचनाहरूबाट धेरै प्रेरित थिए । फ्लोरेन्सको क्याथेड्रलको गुम्बज यस्तै एक प्रेरित वास्तुकार-इन्जिनियर फिलिप्पो ब्रुनेलेस्चीद्वारा विकसित गरिएको थियो । उनी पेटेन्ट अधिकार लिने प्रथम व्यक्तिमध्ये एक थिए । उनले आफ्नो अद्भूत क्रेनको पेटेन्ट गराए, जसलाई उनले स्वयं विकसित गरेका थिए । यसको उपयोग उनले ठूला-ठूला ढुङ्गाहरूलाई माथि उठाउनको लागि गरेका थिए ।
यो युगमा विज्ञान र प्रविधिमा पारस्परिक प्रगति भयो, जसलाई वैज्ञानिक क्रान्तिको रूपमा जानिन्छ । वैश्विक प्राविधिक विकासमा पुनर्जागरणकालीन विज्ञानलाई आज पनि महान योगदानको रूपमा लिइन्छ ।
यो युगमा सैन्य प्रविधि पनि विकसित भएको थियो । यतिखेरका सेना धेरै उन्नत थिए र शक्तिशाली तोपखाना एवम् धनुषवाणको प्रयोग गर्नु यसबेला सामान्य थियो । यो प्रगति निश्चित थियो, किनकि अधिकांश इटालियन र युरोपियन राज्य लगातार एक-अर्कोसँग संघर्षमा सामेल भएका थिए । मेडिसी जस्ता परिवार पनि कला र विज्ञानको क्षेत्रमा गहन ज्ञान राख्दथे । यो युगमा विज्ञान र प्रविधिमा पारस्परिक प्रगति भयो, जसलाई वैज्ञानिक क्रान्तिको रूपमा जानिन्छ । वैश्विक प्राविधिक विकासमा पुनर्जागरणकालीन विज्ञानलाई आज पनि महान योगदानको रूपमा लिइन्छ । ओलिभ स्क्रू प्रेसको विकास सन् १४४१ मा भएको थियो । यो प्रेसको प्रेसिङ प्रणालीलाई कास्ट मेटल प्रकारको प्रिन्टिङ प्रेसको आविष्कारको लागि पनि अपनाइएको थियो, जुन चलायमान थियो । यो आविष्कारको कारण पुस्तक र प्रकाशनहरूको संख्यामा धेरै वृद्धि भयो, जसबाट अन्ततः संसारभरी प्रावधिक र अन्य सूचना संचारलाई बढावा मिल्यो । गुटेनबर्गको सार्नमिल्ने प्रिन्टिङ प्रेसले पहिलो पटक ठूलो परिमाणमा पुस्तकहरूको उत्पादन गरेको थियो । यसबाट ज्ञानको प्रसार भयो भने वैज्ञानिक क्रान्तिलाई बढावा मिल्यो । पन्ध्रौं शताब्दीमा एटचिङ प्रविधिको विकास भयो । यसले धातुको प्लेटमा बेलबुटाको छपाइ शुरु भयो ।
ग्यालीलियो र उनका टेलिस्कोप । https://avatars.dzeninfra.ru
पुनर्जागरण कालमा वैज्ञानिक उपकरण एवम् खगोलविज्ञान प्रविधिमा पनि धेरै विकास भएको थियो । सन् १६०९ मा ग्यालीलियोद्वारा टेलिस्कोपको आविष्कार भयो, जसबाट बृहस्पतिका चन्द्रमा र शुक्र ग्रहको बारेमा अवलोकन गरियो । यसबाट कोपर्निकसको हेलियोसेन्ट्रिक मोडेलको पुष्टि भयो । सन् १५९० मा माइक्रोस्कोपको आविष्कार भयो, जसबाट सन् १६६५ मा रोबर्ट हुकले माइक्रोग्राफियामा कोशिकाहरूको पहिलो विवरण दिए । सन् १६४२ मा ब्लेज पास्कलले पास्कलाइन यान्त्रिक जोड-घटाउ यन्त्र बनाए । पन्ध्रौं शताब्दीमा नै पतवार र तेर्सो पालले लैस कोरवेल र केरक जहाज निर्माण गरियो, जसमा कोलम्बस र भास्को डी गामाले यात्रा गरे । यसैगरी अक्षांस मापनको लागि एस्ट्रोल्याब र क्वाड्रेन्टको आविष्कार भयो । जहाजको गति रेकर्ड गर्ने लग बुकको पनि आविष्कार गरियो ।
चिकित्सा प्रविधिको विकास अन्तर्गत सौह्रौं शताब्दीमा शारीरिक रचनाविज्ञानको विकास भयो । सन् १५४३ मा मानव शरीरको सटिक चित्रणको लागि एन्ड्रियास भेसालियसले 'द ह्यूमन कर्पोरिस फेब्रिका' को निर्माण गरे । सन् १५३७ मा घाउको लागि पट्टी र धमनी बन्धनको लागि एम्ब्रोइज पारोको आविष्कार गरियो । सन् १६५६ मा क्रिश्चियन ह्यूगेन्सले पेण्डुलम घडीको आविष्कार गरे, जसबाट समय मापनमा क्रान्ति आयो । यही बेला उत्खनन् र कपडा उद्योगमा उपयोग हुने जलशक्तिबाट चल्ने यन्त्रको पनि आविष्कार भयो ।सैन्य प्रविधिमा पन्ध्रौं शताब्दीमा बारुद र तोपखानाको व्यापक विकास भयो । सन् १४५३ मा कन्स्टेन्टिनोपलको घेराबन्दीमा उपयोगको लागि कोस्ट आइरन तोपको निर्माण गरिएको थियो ।
यसरी नै सोह्रौं शताब्दीमा पिस्तोल र आर्किबसको निर्माण गरियो, जसबाट हतियारको सटिक प्रयोग भयो भने पैदल सेनाको रणनीति बदलियो । पन्ध्रौं शताब्दीमा कला र वास्तुकला प्रविधिमा पनि धेरै विकास भयो । ब्रुनेलेस्की र लियोनार्दो दा भिन्चीले थ्रीडी प्रभावको लागि ज्यामितीय नियम बनाए । सन् १४३६ मा ब्रुनेलेस्कीले बिनाआधार फ्लोरेन्स क्याथेड्रल बनाएका हुन् । यसरी पुनर्जागरण कालले मुद्रण, निर्माण, सैन्य, नाउ संचालन, चिकित्सा, आदि प्राविधिक क्षेत्रमा क्रान्ति नै ल्याइदिएको थियो । यसबाट आधुनिक विज्ञानको मार्ग प्रशसन्त भएको थियो । यसलाई मानव इतिहासमा ज्ञानको पुनर्जन्म भन्ने गरिन्छ ।
युरोपियनहरूले अमेरिकी क्षेत्रमा उपनिवेश स्थपित गर्न शुरु गरेपछि अन्वेषणको युगको शुरुवात भयो । यो युगले समुद्री यात्रा, नक्सांकन र वैश्विक व्यापारमा क्रान्ति ल्याइदिएको थियो । तत्कालीन युरोपियन शक्तिहरू (इङ्ल्याण्ड, पोर्चुगल, स्पेन, नेदरल्याण्ड) ले नयाँ प्रविधिको बलमा अमेरिका, अफ्रिका र एशियासम्म साम्राज्य खडा गरेका थिए । उन्नत नौकायन जहाज प्रविधिको कारण पश्चिममा बढीभन्दा बढी भूमिको खोज गरियो । फ्रान्सिस बेकनद्वारा रचित 'न्यू एटलान्टिस' यो प्रक्रिया वा युगको एक प्रतीक हो । अन्वेषणको युगभन्दा पहिले तीव्र गतियुक्त जलमार्गहरूको तुलनामा स्थल मार्ग धेरै प्रसिद्ध थिए । यो अवधिमा केब्राल, भास्को डी गामा, मेगलन, क्रिस्टोफर कोलम्बस र उनीहरू जस्तै धेरै अन्य मानिसहरूद्वारा लगतार संसारको बढीभन्दा बढी अन्वेषण गरियो । यी मानिस यो गतिविधिमा किन सामेल थिए भने उनीहरूलाई आफ्ना मालसामानहरूको लागि नयाँ व्यापारिक मार्ग स्थापित गर्नु आवश्यक थियो । अर्कोतिर, उनीहरूले यात्राको समय कम गर्नको लागि जल मार्गहरूको खोज पनि गरिरहेका थिए र अफ्रिका, भारत एवम् चीनसँग सम्पर्क स्थापित गरिरहेका थिए । यसको परिणामस्वरूप जलमार्ग छिट्टै स्थल मार्गहरूको तुलनामा धेरै लोकप्रिय भए, किनकि यिनीहरूमा समय र स्रोतसाधन कम लाग्थे ।
https://avatars.mds.yandex.net
भावी नाविकहरूलाई संसारको अन्त्यसम्म पत्ता लगाउन प्रोत्साहित गर्नको लागि नयाँ नक्सा, चार्ट, आदि सहायक उपकरण तयार गरियो । किनकि देशान्तरसहित धेरै समस्याहरू थिए र सटिक दूरी र समयमापन गर्ने चीज थिएनन् ।
यसपछि भावी नाविकहरूलाई संसारको अन्त्यसम्म पत्ता लगाउन प्रोत्साहित गर्नको लागि नयाँ नक्सा, चार्ट, आदि सहायक उपकरण तयार गरियो । किनकि देशान्तरसहित धेरै समस्याहरू थिए र सटिक दूरी र समयमापन गर्ने चीज थिएनन् । यी सीमाहरूको कारण नेभिगेसन तुलनात्मक रूपमा कठिन भएको थियो, जुन अन्वेषणको युगपछि कठिन हुँदै गइरहेको थियो । प्राचीन युनानीहरूले नागरिक संहिताको अवधारणा विकसित गरेका थिए, जुन इतिहासका पानामा लुप्त भए । युरोपियन शक्तिहरूले यी प्रणालीलाई पुनर्खोज र पुनर्स्थापित गरे । यो आवश्यक थियो, किनकि उनीहरूका उपनिवेशले नयाँ खोजसँगै लगातार विस्तार गरिरहेका थिए ।
यो अवधिमा नाउ संचालन प्रविधि अन्तर्गत उन्नत डिजाइनमा जहाहरूको निर्माण गरियो । यसको उदाहरणमा काराभेल आउँदछ, जुन त्रिकोणीय पाल, कम गहिरो पतवार र ५० देखि २०० टन क्षमताको थियो । यसरी नै स्पेनिश सिल्भर फ्लीटमा प्रयुक्त ५०० देखि १००० टन क्षमता भएका भारी तोप ग्यालियन पनि निर्माण गरिएका थिए । यो कालमा सूर्य र ताराहरूबाट अक्षांस मापन गर्ने एस्ट्रोल्याबको निर्माण भयो, जसको कोलम्बसले अमेरिकाको खोजमा उपयोग गरेका थिए । समुद्रको उचाई मापन गर्नको लागि क्वान्ट्रेडको निर्माण गरियो, जसले भारत मार्गको सटिक गणना गरेको थियो । जहाजको गति र दिशा रेकर्ड गर्ने यात्रा मार्गहरूको मानचित्रण लगबुक पनि निर्माण गरिएको थियो । जहाजमा लागेका तोपहरूले स्थानीय नौकालाई पछार्ने कास्ट आइरत तोपहरू बनाइयो । सैनिकहरूको लागि हल्का हतियारहरूको पनि आविष्कार गरियो । यही बेला तोपखानाको आक्रमणको सामनाको लागि स्टार फोर्ट्सको निर्माण गरियो । म्याग्नेटिक कप्पाससँग उपयोग गरिने तटीय रेखा र बन्दरगाहको विस्तृत मानचित्र पोर्टोलान चार्ट्सको पनि यही बेला आविष्कार भएको हो । ब्राजिल देखाइएको क्यान्टिनो प्लानिस्फीयरको पनि सन् १५०२ मा निर्माण भएको थियो । समुद्री मार्गको लागि सटीक कोणीय माप गेरहार्ड्स मर्केटरको निर्माण सन् १५६९ मा भएको थियो ।
स्वास्थ्य क्षेत्रमा समुद्री लडाइँमा घाइतेको उपचारको लागि शल्य चिकित्सा किट अम्प्युटेशन उपकरणको खोज भयो । स्कर्भीको समाधानकोलागि भिटामिन सीको खोज गरियो, जसले लामो समुद्री यात्रालाई संभव बनायो । उखुबाट चिनी निकाल्ने यन्त्रीकृत प्रविधिको विकास यही कालमा क्यारेबियनमा पोर्चुगिस्टहरूले गरेका थिए । जहाजहरुको बीचमा संचारको लागि समुद्री संकेत प्रणाली फ्लेग सिग्नलिङको पनि यही अवधिमा विकास भएको थियो । यसरी अन्वेषणको युगको प्रविधिले वैश्विक व्यापार, साम्राज्य र वैज्ञानिक ज्ञानलाई नयाँ आकार दिएको थियो । यही क्रममा युरोपीय शक्तिहरूले आफ्नो वैश्विक प्रभुत्व स्थापित गरेका हुन् । अन्वेषण युगको प्रविधि आधुनिक वैश्वीकरणको आधारशीला बनेको थियो ।
औद्योगिक क्रान्ति (सन् १७६०-१८४०) ले मानव सभ्यतालाई कृषिमा आधारित अर्थ-व्यवस्थाबाट यन्त्रमा आधारित उत्पादनतर्फ मोडिदिएको थियो । यो परिवर्तन मुख्य रूपले ब्रिटेनबाट शुरू भएको थियो र सम्पूर्ण संसारमा फैलिएको थियो । यो युगमा वस्त्र निर्माण, उत्खनन, धातुकर्म, परिवहन, आदि जस्ता क्षेत्रमा धेरै विकास भयो । यी सबै क्षेत्रमा वाष्प इन्जिनको आविष्कारको कारण ठूलो परिमाणमा प्राविधिक उन्नति र विकास भयो । यो क्रान्ति कोइलाको अनुकूलनको कारण शुरु भयो, जुन तुलनात्मक रूपमा सस्तो लागतमा महत्त्वपूर्ण यात्रामा ऊर्जाको उत्पादन गर्नमा सक्षम थियो । पहिलो व्यावहारिक वाफ इन्जिन खानीबाट पानी निकाल्नको लागि सन् १७१२ मा थोमस न्यूकोमनले विकास गरेका थिए । यद्यपि अलग कन्डेन्सर प्रविधिबाट ७५ प्रतिशत कुल संशोधित वाफ इन्जिन सन् १७७५ मा जेम्स वाटले आविष्कार गरेका हुन् । यो कारखाना, रेलवे र जहाजमा शक्तिको स्रोत बन्यो । ब्रिटेनमा औद्योगिक क्रान्तिको युगको क्रममा यसको सबभन्दा बढी मात्रामा उत्पादन गरिएको थियो ।
औद्योगिक क्रान्ति । https://avatars.dzeninfra.ru
ब्लास्ट फर्नेस र कास्ट आइरन जस्ता प्रविधिले इन्धनको रूपमा कोइलाको एक रूप कोकको उपयोग गरी भारी मात्रामा संसाधनहरूको उत्पादन गरे । यो प्रविधिको कारणले ठूला संरचनाहरू बनाउन सकियो । फलामको पुल यो प्रविधिबाट प्राप्त परिणामहरूको एक उत्कृष्ट उदाहरण हो । सस्तो कोइलाले उद्योगलाई यो युगभन्दा पहिले मिलहरूको लागि प्राथमिक इन्धनको रूपमा प्रयोग गरिने जल संसाधनको प्रतिबन्धबाट बच्ने अनुमति दियो । कोइला प्रमुख संसाधन हुनुको बावजुद उद्योगले जल ऊर्जाको शक्ति र उपयोगितालाई उपेक्षा गरेन । यहाँसम्म कि औद्योगिक क्रान्तिको क्रममा पनि यो एक प्रमुख सहायक ऊर्जाको स्रोतको रूपमा कायम रह्यो, जसको उपयोग साना इकाइहरूमा गरिन्थ्यो । त्यहाँ कोइलाको उपयोग गर्नु संभवना हुँदैनथ्यो वा तुलनात्मक रूपमा महङ्गो हुन्थ्यो ।
औद्योगिक क्रान्ति कालको प्रविधिको विकासबाट धेरै चीजहरूको आविष्कार भयो ।
वाफ इन्जिन चलाउनको लागि पानीको आवश्यकता हुन्थ्यो । खानीबाट कोइला निकाल्नको लागि वाफ इन्जिन आवश्यक हुन्थ्यो, जसबाट बढीभन्दा बढी कोइला भण्डारसम्म पुर्याउन संभव हुन्थ्यो । यो प्रविधि विकास भएपछि अधिकांश प्रमुख खानीहरूले कोइला उत्पादन बढाउनको लागि यसलाई लागू गरे, किनकि अधिकांश उद्योगमा यसको उपयोग प्राथमिक इन्धनको रूपमा गरिरहिएको थियो । कोइला उत्पादन बढाउनको लागि जल ऊर्जा आवश्यक थियो, त्यसकारण औद्योगिक क्रान्तिको क्रममा यो एक बहुमूल्य संसाधन बनिरह्यो । समयसँगै वाफ इन्जिन प्रविधिमा सुधार भयो र त्यसको विकास भयो । यसबाट उच्च दबावयुक्त वाफ इन्जिनको उत्पादन भयो । उच्च दबावयुक्त इन्जिनहरूको उपयोग यिनीहरूको थप विकासमा गरियो, जसबाट अन्ततः परिवहनमा क्रान्ति आयो ।
औद्योगिक क्रान्ति कालको प्रविधिको विकासबाट धेरै चीजहरूको आविष्कार भयो । सन् १७६४ मा जेम्स हरग्रीव्सद्वारा एकसाथ ८ धागो कात्ने यन्त्र स्पिनिङ जेनीको निर्माण गरियो । सन् १७६९ मा रिचर्ड आर्कराइटद्वारा पानीको शक्तिबाट चल्ने वाटर फ्रेमको निर्माण गरियो । सन् १७७९ मा सेमुअल कोम्पटनद्वारा कपासको बलियो धागो बनाउने म्यूलको निर्माण गरियो । सन् १७८५ मा एडमन्ड कार्टराइटद्वारा पावर लूमको निर्माण भयो, जसले कपडा बुनाईको गतिलाई दुईसयगुना बढाइदिएको थियो । यो कालमा धातुकर्म र इन्जिनियरिङको क्षेत्रमा पनि धेरै विकास भयो । सन् १७८४ मा हेनरी कोर्टद्वारा पडलिङ प्रक्रियाको विकास गरियो, जसले फलामबाट अशुद्धि हटाएर उच्च गुणस्तरीय फलाम बनाउँथ्यो । सन् १८५६ मा हेनरी बेसमरद्वारा स्टीलको उत्पादन शुरु गरियो । बेसेमर क्न्वर्टरद्वारा कम लागतमा ठूलो परिमाणमा स्टील निर्माण गरियो, जसबाट रेलवे र भवन निर्माणमा क्रान्ति आयो । सन् १८२५ मा विश्वको पहिलो सार्वजनिक रेलवेको सेवाको रूपमा स्कटन-डार्लिङ्टन रेलवे सेवाको विकास भएको थियो । यसबाट माल ढुवानी लागतमा ८० प्रतिशत कमी आएको थियो । सन् १८०७ मा रोबर्ट फुल्टनद्वारा हडसन नदीमा चल्नले पहिलो व्यावसायिक स्टीमशिप कलरमोन्ट बनाइएको थियो ।
केही इतिहासकार उन्नाइसौं शताब्दीलाई दोस्रो औद्योगिक क्रान्ति भन्दछन्, किनकि यस अवधिमा निर्माण, म्यानुफ्याक्चर र संचार प्रविधिको क्षेत्रमा केही आकर्षक विकास भए ।
संचारको प्रविधिको क्षेत्रमा पनि यो कालमा धेरै विकास भएको थियो । सन् १८३७ मा विलियम कुक र चार्ल्स ह्वीटस्टोनद्वारा टेलिग्राफको निर्माण गरिएको थियो । सन् १८४४ मा सेमुअल मोर्सले तारद्वारा गतिशील संदेश पठाउने मोर्स कोड बनाएका थिए । कृषि क्षेत्र अन्तर्गत सन् १७०१ मा बीजहरूको बर्बादी कम गरी उत्पादन बढाउने सीड ड्रिलको आविष्कार भयो । सन् १८३४ मा साइर मेकार्मिकद्वारा मेकानिकल हार्भेस्टरको निर्माण भयो । समय नियन्त्रणको लागि फ्याक्ट्री घडी र पन्चिङ मेशिनको निर्माण गरियो, यसबाट श्रमिकहरूको कार्यघण्टाको मानकीकृत भयो । यसरी औद्योगिक क्रान्तिको प्रविधिले उत्पादन, परिवहन र संचारका तरीकाहरूलाई पूर्ण रूपले बदलिदियो । यो युगको प्राविधिक विकास आधुनिक पूँजीवाद र वैश्वीकरणको आधारशिला बन्यो ।
उन्नाइसौं शताब्दीमा मानव सभ्यताले अभूतपूर्व प्राविधिक प्रगतिलाई देख्यो, जसले आधुनिक युग निर्माणको आधार तयार गर्यो । केही इतिहासकार उन्नाइसौं शताब्दीलाई दोस्रो औद्योगिक क्रान्ति भन्दछन्, किनकि यस अवधिमा निर्माण, म्यानुफ्याक्चर र संचार प्रविधिको क्षेत्रमा केही आकर्षक विकास भए । यिनीहरूमध्ये अधिकांश प्रविधि युरोपबाट उत्पन्न भए । वाष्प इन्जिनको विकास अठारौं शताब्दीको प्रारम्भमा भएको थियो । यद्यपि यो कहिल्यै पनि परिवहनसँग जोडिएको थिएन । उन्नाइसौं शताब्दीमा यसको व्यावहारिक प्रयोग स्टीमबोट र रेलवे परिवहनमा गरियो । प्रथम उद्देश्यको रूपमा रेलवे लाइन सन् १८३० मा लिभरपुल र मेनचेस्टर रेलवेद्वारा बनाइएको थियो । विश्वको पहिलो सार्वजनिक रेलवे ब्रिटेनबाटै शुरु भएको थियो । सन् १८६९ मा अमेरिकाको ट्रान्सकन्टिनेन्टल रेलवे (३२०० किमी ) पूरा भएको थियो । क्रियाशील इन्जिन रकेट लोकोमोटिभ र रोबर्ट लोकोमोटिभ थिए । सन् १८२८ मा एटलान्टिक पार गर्न पहिलो वाष्प जहाज बनाइएको थियो । सन् १८५० को दशकमा पेडल चक्कालाई विस्थापित गरी प्रोपेलर प्रविधिको विकास गरिएको थियो । सन् १८८६ मा कर्ल बेन्जद्वारा पहिलो गेसोलीन कारको निर्माण गरिएको थियो ।
संचार क्रान्तिको रूपमा ब्रिटेनका विलयम कुक र चार्ल्स ह्वीटस्टोनद्वारा विद्युत टेलीग्राफको विकास गरियो, जसबाट रेलवेलाई बढी सुरक्षित रूपले संचालन गर्नको लागि यसको व्यवाहारिक प्रयोग संभव हुन सक्यो । अमेरिकाका सेमुअल मोर्सले 'मोर्स कोड' को विकास गरे । सन् १८७६ मा अलेक्जेण्डर ग्राहम बेलले ध्वनिलाई विद्युत संकेतमा बदल्ने प्रविधिको विकास गरे । सन् १८९५ मा गुग्गेल्मो मार्कोनीले तारविहीन टेलीग्राफीको आविष्कार गरे । यिनीहरू उन्नाइसौं शताब्दीमा पहिले अस्तित्वमा भएका प्रविधि थिए । यद्यपि उन्नाइसौं शताब्दीमा व्यावहारिक उपयोग कुशल र व्यापक बनाउनको लागि यिनीहरूलाई विकसित गरियो । ऊर्जा र उद्योगको क्षेत्रमा पनि उन्नाइसौं शताब्दीमा धेरै प्राविधिक विकास भएको थियो । सन् १८३१ मा माइकल फेराडेले विद्युत चुम्बकीय प्रणालीको खोज गरे । सन् १८७९ मा थोमस एल्बा एडिसनले व्यावहारिक बिजुलीको बल्वको प्रविधिको विकास गरे । सन् १८८२ मा न्यूयोर्कको पर्ल स्ट्रीट स्टेशनमा विश्वको पहिलो बिजुली संयन्त्र निर्माण भयो । सन् १८५९ मा एडविन ड्रोकले पेन्सिलभेनियामा पहिलो तेलको कुवाको उत्खनन गरे । सन् १८८५ मा गोटलिब डेमलरले पहिलो ग्यासोलिन इन्जिन बनाए ।
केही यस्ता प्रविधि पनि थिए, जसको खोज र विकास पहिलो पटक उन्नाइसौं शताब्दीमा भएको थियो । तापदीप्त प्रकाश बल्व उन्नाइसौं शताब्दीका आविष्कारहरूको सबभन्दा प्रसिद्ध उदाहरण हुनसक्छ । यो आविष्कार म्यानुफ्याक्चरिङ उद्योगको लागि महत्त्वपूर्ण थियो, किनकि यी बल्वहरूले विभिन्न कारखनाहरूलाई तिनीहरूको भौगोलिक स्थितिको परवाह नगरीकन संचालन गर्ने अनुमति दियो । परिणामस्वरूप यसको उपयोग गर्ने कारखानाहरूको उत्पादन दर तीनगुना भयो । विभिन्न जहाज निर्माताहरूद्वारा पोर्ट्समाउथ ब्लक मिलहरूमा पुली ब्लक विकसित गरियो । यी सबै आविष्कारहरूबाट ठूलो परिमाणमा उत्पादनको युग शुरु भयो, किनकि प्रत्येक क्षेत्रमा उत्पादन दरमा धेरै वृद्धि भयो । शताब्दीको पूर्वार्धमा इन्जिनियहरूद्वारा विभिन्न म्यानुफ्याक्चरिङ उपकरण विकसित गरियो । यी औजारहरूबाट विभिन्न मेशिनरी भागहरूलाई कुशलतापूर्वक तयार गर्न वा निर्माण गर्न सहज भयो । रिचर्ड रोबर्ट्स र जोसेफ ह्विटवर्थ ती इन्जिनियहरूमध्ये थिए, जसले सबभन्दा पहिले यसप्रकारका उपकरणहरूको विकास गरे र तिनीहरूको प्रयोग गरे ।
स्वास्थ्य क्षेत्रमा पनि यो अवधिमा धेरै प्राविधिक विकास भएको थियो । सन् १८४६ मा विलियम मोर्टनले ईथरको प्रयोग गरेर पहिलो सर्जरी एनस्थेसियाको निर्माण गरेका थिए । सन् १८६१ मा लुई पाश्चारले रोगहरूको जीवाणु सिद्धान्तको पुष्टि गरेका थिए । सन् १८९५ मा विल्हेम कोनराड रोन्टजनले अदृश्य विकिरणको खोज गरी एक्स-रे को आविष्कार गरेका थिए । उत्पादन प्रविधिको विकास अन्तर्गत सन् १८०१ मा इलि ह्विटनी बनाइयो र हतियार निर्माणमा यो प्रविधिको प्रयोग गरियो । सन् १८४६ मा एलियास होवेले सिलाई मेशिनको आविष्कार गरे । सन् १८५६ मा विलियम हेनरी पार्किनले पहिलो सिन्थेटिक डाई बनाए ।
उन्नाइसौं शताब्दीमा परिवर्तन गर्न मिल्ने भागहरूको निर्माण र विकास शुरु भयो । अहिले यसलाई म्यानुफ्याक्चरिङको मानक प्रणाली मानिन्छ ।
वैज्ञानिक उपकरण प्रविधिको विकास अन्तर्गत सन् १८३९ मा लुई डाइगुएरेद्वारा फोटोग्राफी मेशिन बनाइयो । सन् १८५९ मा गुस्ताव किर्चोफ र रोबर्ट बन्सनद्वारा तत्त्वहरूको पहिचानको लागि स्पेक्ट्रोस्कोप बनाइयो । सन् १८२४ मा सादी कार्नोद्वारा ताप इन्जिन सिद्धान्त अनुसार थर्मोडाइनमिक्स बनाइयो ।सन् १८९५ मा लुमियर दाजुभाइले सिनेमेटोग्राफरको आविष्कार गरेका थिए ।
उन्नाइसौं शताब्दीमा परिवर्तन गर्न मिल्ने भागहरूको निर्माण र विकास शुरु भयो । अहिले यसलाई म्यानुफ्याक्चरिङको मानक प्रणाली मानिन्छ । यसको शुरुवात अमेरिकी संघीय शस्त्रालयद्वारा आफ्नो आग्नेयास्त्र निर्माण प्रणालीमा यसको कार्यान्वयनसँगै भयो । यो घटना उन्नाइसौं शताब्दीको पूर्वार्धमा घटित भयो । शताब्दीको अन्तसम्म यो स्पष्ट रूपले प्रयुक्त म्यानुफ्याक्चरिङ प्रणाली बनेको थियो । उन्नाइसौं शताब्दीको मध्यमा कपडा क्षेत्रको म्यानुफ्याक्चर गतिविधिमा दुई प्रमुख वृद्धि वा सुधार भए । पहिलो कुरा त त्यो अवधिमा जुत्ताको उत्पादनमा मेशिनीकृत गरिएको थियो । अर्को र मुख्य कुरा सिलाई मेशिनहरूको आविष्कार उन्नाइसौं शताब्दीको मध्य कालमा नै भएको थियो । उन्नाइसौं शताब्दीको मध्यदेखि अन्तसम्म यी सिलाई मेशिनहरूको उत्पादन ठूलो परिमाणमा गरियो । सिलाई मेशिनहरूसँगसँगै त्यही समयावधिमा अनेकौं कृषि यन्त्रहरूको पनि उच्च उत्पादन दरमा विकास भयो । सन् १८८० को दशकको प्रारम्भमा यो आकर्षण साइकलहरूतिर मोडियो । यसको सम्पूर्ण दशकमा साइकलहरूको उत्पादन चरम स्थितिमा थियो र यसको पर्याप्त माग पनि थियो, जसबाट निर्माताहरू पनि उत्साहित थिए । यो समयसम्म अमेरिकाका र अन्य धेरै कारखानाहरूले पहिलेदेखि नै वाफद्वारा संचालित प्रणाली र कार्यात्मकतालाई अपनाएका थिए । यद्यपि इङ्ल्याण्डले अमेरिकाभन्दा धेरै पहिले नै जल चालित कारखाना प्रणाली लागू गरेको थियो ।
के निश्चित छ भने विभिन्न प्राविधिक क्षेत्रमा विकासको गति पहिलो औद्योगिक क्रान्तिको तुलनामा धेरै बढी प्रभावशाली थियो । यसरी उन्नाइसौं शताब्दीको प्रविधिको विकासले औद्योगिकीकरण, संचार र विज्ञानमा अभूतपूर्व प्रगति देखियो ।
यसपछि फलामयुक्त प्रविधिलाई छिट्टै वाफ-शक्तिमा आधारित जहाजहरूमा लागू गरियो । यी जहाजहरूले जापान र चीनसँग व्यापार मार्ग खोल्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाए । यसबाट पहिलो पटक पश्चिमी र पूर्वी संसार कुनै मध्यस्थबिना नै जोडिएका थिए । उन्नाइसौं शताब्दीको अन्तिम काललाई उत्पादनका विभिन्न क्षेत्रमा भएको तीव्र प्रगतिको कारण दोस्रो औद्योगिक क्रान्ति मानिन्छ । त्यो अवधिको क्रममा धेरै क्षेत्रमा तीव्र रूपमा विकास भयो र तिनीहरूलाई राम्रोसँग विसकित संरचनासँगै प्राविधिक अनुसन्धानसँग पनि जोडियो । रासायनिक, विद्युत, पेट्रोलियम, इस्पात, आदि क्षेत्रमा तीव्र विकास भयो । यो अवधि कति लामो समयसम्म चल्यो भन्ने कुरा अनिश्चित छ । यद्यपि अधिकांश इतिहासकार दोस्रो औद्योगिक क्रान्तिको उल्लेख उन्नाइसौं शताब्दीको अन्तिम तेस्रो भागदेखि लिएर पहिलो विश्वयुद्धको शुरुवातसम्म मान्दछन् । के निश्चित छ भने विभिन्न प्राविधिक क्षेत्रमा विकासको गति पहिलो औद्योगिक क्रान्तिको तुलनामा धेरै बढी प्रभावशाली थियो । यसरी उन्नाइसौं शताब्दीको प्रविधिको विकासले औद्योगिकीकरण, संचार र विज्ञानमा अभूतपूर्व प्रगति देखियो । यो युगका प्राविधिक आविष्कारहरूले बीसौं शताब्दीको प्राविधिक क्रान्तिको मार्ग प्रशस्त गरेको थियो ।
बीसौं शताब्दीमा अभूतपूर्व प्राविधिक क्रान्ति भएको थियो । यो युगबाट नै आधुनिक डिजिटल युगको जग निर्माण भएको हो । यो युगमा विज्ञान र प्रविधि दुवैमा धेरै उपलब्धिहरू हासिल गरियो । यो शताब्दीको क्रममा वैज्ञानिक तरीकालाई व्यापक परिमाणमा पढाइयो र लागू गरियो । यसको अतिरिक्त प्रोत्साहन र योगदानको कारण वैज्ञानिक शोधकर्ताहरूको संख्यामा वृद्धि भयो, जसको परिणामस्वरूप अन्ततः महत्त्वपूर्ण उपलब्धि हासिल भए । ती उपलब्धिहरूको प्रभाव आज पनि आधुनिक विज्ञान र प्रविधिमा परिरहेको छ । संचार र परिवहन प्रविधिमा भएका महत्त्वपूर्ण सुधार र उन्नतिका कारण प्राविधिक बोध संसारभरी ठूलो परिमणमा फैलियो । अटोमोबाइलसहित धेरै उच्च प्रविधि वैश्विक उपभोक्ताहरूको लागि ठूलो स्तरमा कुशलतापूर्वक सुलभ भए, जसको कारण दिन-प्रतिदिन बढ्दो परिमाणमा उत्पादन दर हो ।
कम्प्यूटर र डिजिटल क्रान्ति अन्तर्गत सन् १९४१ मा कोनराड ज्यूसद्वारा Z3 (पहिलो प्रोग्रामेबल कम्प्यूटर) निर्माण गरियो । सन् १९४६ मा ३० टन तौल भएको ENIAC (इलेक्ट्रोनिक न्यूमेरिकल इन्टिग्रेटर एण्ड कम्प्यूटर) बनाएको थियो । सन् १९४७ मा बेल लेब्समा ट्रान्जिस्टरको आविष्कार गरियो । सन् १९७१ मा इन्टेल ४००४ पहिलो व्यावसायिक माइक्रोप्रोसेसर निर्माण गरिएको थियो । सन् १९७६ मा स्टिभ वोन्जियाक र स्टिभ जब्सले एप्पल कम्प्यूटर बनाए । सन् १८८१ मा आईबीएम पीसीले व्यावसायिक सफलता हासिल गर्यो ।
अन्तरिक्ष प्रविधि अन्तर्गत बीसौं शताब्दीमा अन्तरिक्ष युगको शुरुवात भयो । सन् १९५७ मा पहिलो कृत्रिम उपग्रह स्पुतनिक बन्यो । सन् १९६१ मा युरी गागरिन अन्तरिक्षमा जाने पहिलो मानव बने । सन् १९६९ मा एपोलो ११ मिशन (नील आर्मस्ट्रङ र बज एल्ड्रिन) सफल भयो । सन् १९९० मा हब्बल स्पेस टेलिस्कोपको लन्च गरियो । चिकित्सा प्रविधिको विकास अन्तर्गत सन् १९२८ मा अलेक्जेण्डरले पेनिसिलिनको खोज गरे । सन् १९७२ मा पहिलो सीटी स्क्यानरको निर्माण भयो । सन् १९८० को दशकमा एमआरआई प्रविधिको विकास भयो । जैव प्रविधि अन्तर्गत सन् १९५३ मा वाटसन र क्रिकले डीएनए संचारको खोज गरे । सन् १९९६ मा पहिलो क्लोनको रूपमा डली भेडा जन्माउन सफलता हासिल गरियो ।
पहिलो कृत्रिम उपग्रह स्पुतनिक । https://img.goodfon.ru
महान ऊर्जा प्राप्त भएसँगै रकेट प्रविधिको विकास हुनलाग्यो र तीव्रतापूर्वक नयाँ खोजहरू हुँदै गए । परिणामस्वरूप सन् १९५० को दशकमा स्पुत्निकको प्रक्षेपण गरिएको थियो, जसबाट प्रथम अन्तरिक्ष युगको शुरुवात भयो ।
सेनाको लागि महत्त्वपूर्ण विकास र अनुसन्धान गरियो, जसको परिणामस्वरूप इलेक्ट्रोनिक कम्प्यूटिङ र जेट इन्जिनको विकास भयो । विश्वभरीका उपयोगकर्ताहरूको लागि उपलब्ध हुनसकोस् भनेर रेडियो र टेलिफोन प्रविधिमा विकास गरियो । यद्यपि अझै पनि सार्वभौमिक पहुँच प्रदान गर्न संभव थिएन । यो पनि अन्ततः संभव भयो, किनकि मोबाइल फोन विकसित भए र यिनीहरू सस्ता पनि हुँदै गए । मोबाइल फोनको शुरुवाती अवधिमा यी धेरै महंगा थिए र विकासशील देशमा रहने हरेक व्यक्तिका लागि सुलभ थिएनन्, तर पछि यिनीहरू धेरै सस्ता हुँदै गए । यस अवधिमा ऊर्जा र इन्जिन प्रविधिमा पनि विकास भयो । यी क्षेत्रहरूमा सुधारको खोज गर्दै अन्ततः मेनहट्टन परियोजनामा परमाणु ऊर्जाको विकास गरियो, जसबाट परमाणु युगको शुरुवात भयो । पछि शक्तिशाली देशहरूले पनि परमाणु ऊर्जाको विकास गरे । महान ऊर्जा प्राप्त भएसँगै रकेट प्रविधिको विकास हुनलाग्यो र तीव्रतापूर्वक नयाँ खोजहरू हुँदै गए । परिणामस्वरूप सन् १९५० को दशकमा स्पुत्निकको प्रक्षेपण गरिएको थियो, जसबाट प्रथम अन्तरिक्ष युगको शुरुवात भयो । यो युग १९८० को दशकमा यसको प्राविधिक क्षेत्रमा बढी उन्नत परिणाम प्राप्त नहुन्जेलसम्म अगाडि बढ्यो । बीसौं शताब्दीमा कुनै पनि अन्य प्रविधि जस्तै विद्युतकरण पनि आफ्नो चरम स्थितिमा थियो । पहिलो पटक घरेलु प्रयोगको लागि बिजुलीको विकास गरेपछि यो केवल सीमित प्रमुख शहरहरूमा मात्र सीमित थियो । यसको अतिरिक्त बिजुली केवल धनी मानिसहरूको लागि सुलभ र सस्तो थियो ।
सूचना प्रविधिको विकासको रूपमा सन् १९२७ मा फिलो फार्न्सवर्थद्वारा इलेक्ट्रोनिक टेलिभिजनको निर्माण गरियो । सन् १९६९ मा चन्द्रमाबाट पहिलो लाइभ टेलीकास्ट गरिएको थियो । सन् १९७३ मा मार्टिन कूपरद्वारा पहिलो सेल फोन निर्माण गरियो । सन् १९९० को दशकमा जीएसएम प्रविधिको विकास भयो । सन् १९६९ मा इन्टरनेटको पूर्वशर्तको रूपमा ARPANET को विकास भयो । सन् १९९१ मा टीम बर्नर्स लीद्वारा वल्ड वाइड वेबको आविष्कार गरियो । उनले प्रमुख डाटा विश्लेषण संसाधनका आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्नको लागि वर्ल्ड वाइड वेबको व्यावहारिक अवधारणाको विकास गरेका थिए । परिवहन प्रविधिको विकास अन्तर्गत पहिलो विमान क्रान्तिको रूपमा सन् १९०३ मा राइट दाजुभाइले पहिलो उडान गरियो । सन् १९६९ मा बोइङ्ग ७४७ जम्बो जेटको पहिलो पटक उडान भयो । अटोमोबाइलको विकास अन्तर्गत सन् १९०८ मा फोर्ड मोडल टी - मार्स प्रोडक्सनको शुरुवात भयो । सन् १९९७ मा पहिलो मास-प्रोड्यूस्ड हाइब्रिड कार टोयोटा प्रियसको विकास गरियो । सन् १९५२ मा हाइड्रोजनको बमको परीक्षण गरियो । सन् १९८० को दशकमा एम-११७ पहिलो स्टील्थ फाइटर नाइटको निर्माण गरियो ।
सन् १९७८ मा लुइस ब्राउनको रूपमा आनुवांशिक इन्जिनियरिङको एक ठूलो सफलता हासिल भयो; यो कुनै निर्भरताका साथ पैदा भएको पहिलो टेस्टट्यूब शिशु थियो । यसपछि छिट्टै सन् १९८५ मा पहिलो सेरोगेसी गर्भावस्था सफलतापूर्वक सम्पन्न भयो ।
बीसौं शताब्दीमा जनसंख्या नियन्त्रण एक व्यापक र प्रमुख वैश्विक मुद्दा थियो । सन् १९७० को दशकको अन्तमा इलेक्ट्रोन सूक्ष्मदर्शी यन्त्र आफ्नो श्रेणीमा सबभन्दा शक्तिशाली थिए । तिनीहरूले आनुवांशिक इन्जिनियरिङको क्षेत्रमा बोध र ज्ञान बढाउनको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण योगदान दिए । सन् १९७८ मा लुइस ब्राउनको रूपमा आनुवांशिक इन्जिनियरिङको एक ठूलो सफलता हासिल भयो; यो कुनै निर्भरताका साथ पैदा भएको पहिलो टेस्टट्यूब शिशु थियो । यसपछि छिट्टै सन् १९८५ मा पहिलो सेरोगेसी गर्भावस्था सफलतापूर्वक सम्पन्न भयो । अन्ततः ६ वर्षपछि सन् १९९१ मा आईसीएसआईद्वारा पहिलो गर्भावस्था सफलतापूर्वक सम्पन्न भयो । यसमा एक शुक्राणुलाई अण्डमा कृत्रिम प्रक्रियाद्वारा क्रियान्वित गरिन्छ । सन् १९८९ मा प्रि-इम्प्लान्टेशन जेटेनिक डायोग्नोसिको प्रयोग शुरु भयो, जसको परिणामस्वरूप जुलाई १९९० मा एकै वर्षभित्र सफल जन्म भयो । यसबाट त्यो समय प्राविधिक विकासमा कति तीव्र थियो भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ । यी प्रक्रियाहरूलाई अझै लगातार विकसित गरिरिहएको छ र आम मानिससम्म पुर्याइरहिएको छ । ट्रान्सएटलान्टिक अनुसन्धान कार्यक्रमलाई जारी राख्नको लागि मुख्य डाटा विश्लेषण संसाधन आवश्यक हुन्थ्यो । मानव जीनोम परियोजना र विशाल इलेक्ट्रो-पोजिट्रोन कोलाइडर यस्ता ठूला परियोजनाका उत्कृष्ट उदाहरण हुन् । यी परियोजनाहरूको लागि उन्नत वितरित संचारको आवश्यकता हुन्थ्यो, जसको परिणामस्वरूप शोधकर्ताहरूले ठूलो परिमाणमा इन्टरनेट प्रोटोकल अपनाउनुपर्यो ।
सन् १९४७ मा ट्रान्जिस्टरको आविष्कार भएको थियो, जसले इलेक्ट्रोनिक क्रान्तिको आधार तयार गरेको थियो । सन् १९६९ को एपोलो मुन ल्याण्डिलाई मानवताको सबभन्दा ठूलो प्राविधिक उपलब्धि मानिन्छ । वर्ल्ड वाइड वेबको खोजलाई डिजिटिल युगको शुरूवात मानिन्छ । विकासशील देशहरूमा सन् १९८० को दशकपछि भ्याक्सिनेसन वैश्विक स्तरमा व्यापक रूपमा फैलियो । यसको पछाडिका कारणमा सबभन्दा महत्त्वपूर्ण धेरै सफल मानवीय पहल, सीमित चिकित्सा संसाधनयुक्त गरीब देशहरूमा बाल मृत्युदरमा कमी, आदि थिए ।
बीसौं शताब्दीका शीर्ष बीस प्राविधिक विकास सूचीमा विद्युतीकरण, अटोमोबाइल, हवाईजहाज, जल आपूर्ति र वितरण, इलेक्ट्रोनिक्स, रेडियो र टेलिभिजन, मेशिनीकृत कृषि, कम्प्यूटर, टेलिफोन, एयर कन्डिसन र रेफ्रिजेरेशन, राजमार्ग, अन्तरिक्ष यान, इन्टरनेट, इमेजिङ प्रविधि, घरेलु उपकरण, स्वास्थ्य प्रविधि, पेट्रोलियम र पेट्रोकेमिकल प्रविधिहरू, लेजर र फाइबर अप्टिक्स, परमाणु प्रविधि र सामग्री विज्ञान पर्छन् । यसरी बीसौं शताब्दीमा कम्प्यूटर, अन्तरिक्ष अन्वेषण, परिवहन, सूचनासंचार, जैव-प्रविधि र डिजिटल संचारमा क्रान्तिकारी प्राविधिक परिवर्तन भयो । यी आविष्कारहरूले एक्काइसौं शताब्दीको प्राविधिक परिदृश्यलाई आकार दिए । बीसौं शताब्दी मानव इतिहासको सबभन्दा बढी प्राविधिक रूपमा परिवर्तनकारी अवधि प्रमाणित भएको थियो ।
एक्काइसौं शताब्दीको छोटो अवधिमा प्राविधिक क्षेत्रमा अभूतपूर्व प्रगति देखिएको छ । जसको कारण हरेक पक्षमा मानव जीवन बदलिएको छ । हामी एक्काइसौं शताब्दीको प्रारम्भिक चरणमा रहेका छौ, तर पनि यो छोटो अवधिमा हासिल गरिएको विकास र प्राविधिक प्रगति अहिलेसम्म गरिएका प्राविधिक शोधहरूभन्दा पनि धेरै महत्त्वपूर्ण छन् । एक्काइसौं शताब्दीमा अहिलेसम्म प्राप्त प्राविधिक विकास र क्षेत्रमा गतिशील दृष्टिले हेर्दा क्वान्टम कम्प्यूटर, जीन थेरापीमा अनुसन्धान, थ्रीडी प्रिन्टिङको विकास, नानो प्रविधि, बायो-इन्जिनियरिङ र जैव-प्रविधि, परमाणु प्रविधि, धेरै उन्नत सामग्री, आदिको विकास भइरहेको छ । स्क्र्यामजेट र ड्रोनको उपयोग सेनाद्वारा गरिरहिएको छ, किनकि तिनीहरू उच्च इनर्जी लेजर र रेल गनबाट लैस हुन्छन् । सुपरकन्डक्टिभिटीको संचालन शुरु गरिएको छ । मेमरिस्टर, ग्रिन टेक्नोलोजी र वैकल्पिक इन्धन जस्ता इन्धन कोशिकाहरू, स्वचालित ड्राइभिङ इलेक्ट्रिक कार, प्लग-इन हाइब्रिड कार, आदिको विकास भइरहेको छ । अहिले सम्बर्धित वास्तविक डिभाइस र वेयरेवल इलेक्ट्रोनिक्स पनि विकसित गरिएको छ । कृत्रिम बौद्धिकताको विकास भएको छ; यो आधुनिक कम्प्युटर विज्ञानको प्रोग्रामिङ वा कोडिङ भाषाको संजालमा लुकेको एक रहस्यमय पक्ष हो; यो मानवझैं यन्त्रले व्यवहार गर्ने विज्ञान-प्रविधिको एक शाखा हो ।
यसरी नै शक्तिशाली एलईडी, सोलर सेल, आईसी प्रविधि (एकीकृत सर्किट), तारविहीन विद्युत उपकरण, इलेक्ट्रोनिक/इन्धन इन्जिन, पोर्टेबल र शक्तिशाली ब्याट्री, आदि जस्ता प्रविधिको विकास केवल डेढ दशकको अवधिमा भएको हो । लार्ज हेड्रोन कोलाइडर (LHC) एक्काइसौं शताब्दीमा निर्मित प्रविधि र अनुसन्धान दुवै हिसाबले सबभन्दा महान अनुसन्धान उपकरण मानिन्छ । यो सम्पूर्ण मानव इतिहासमा अहिलेसम्मको सबभन्दा ठूलो यन्त्र हो । के आशा गरिन्छ भने एलएचसी जस्ता ठूला पार्टिकल एक्सेलेटर्स र न्यूट्रिनो डिटेक्टर जस्ता उपकरणले कण भौतिकीको बारेमा बोध र ज्ञानलाई बढाउनमा मद्दत गर्नेछन् । भूमिगत डिटेक्टर लगातार 'डार्क म्याटर' को खोजमा लागिरहेका छन् । अर्कोतिर एआईजीओ (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory) जस्ता प्रयोगशालाहरूले गुरुत्वाकर्षण तरंगहरूको पत्ता लगाउने र तिनीहरूलाई बुझ्ने काम गरिरहेका छन् ।
सन् २००० को दशकमा अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशनको निर्माण सफलतापूर्वक भएको छ । सन् २०३० को दशकमा मंगल ग्रहमा मानवयुक्त मिशन पठाउने अनुमान लगाइएको छ ।
एक्काइसौं शताब्दीमा जेनेटिक इन्जिनियरिङले केही उपयोगी परिणाम हासिल गर्यो । यस क्षेत्रमा एपिजेनेटिकको महत्त्व धेरै बढेको छ । वर्तमानमा उत्तराधिकार एक सुविकसित र प्रसिद्ध अवधारणा हो । ओरायन र ड्र्यागन जस्ता अन्तरिक्ष यानका आविष्कारसँगै खगोल विज्ञानले धेरै ठूलो परिमाणमा क्रान्ति गरिरहेको छ । यी आविष्कारहरूले अन्तरिक्ष उडान प्रविधिलाई एक नयाँ दृष्टिकोण दिएका छन् । पुराना पारम्परिक दूरबिनहरूको तुलनमा अन्तरिक्ष दूरबिन धेरै विकसित छन् । यी दूरबिनहरूको निरन्तर विकास र सुधार गरिरहिएको छ । सन् २००० को दशकमा अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशनको निर्माण सफलतापूर्वक भएको छ । सन् २०३० को दशकमा मंगल ग्रहमा मानवयुक्त मिशन पठाउने अनुमान लगाइएको छ । पहिलो मानवयुक्त वाणिज्यिक अन्तरिक्ष उडान सन् २००४ मा भएको थियो । सन् २०१५ मा VASIMR (परिवर्तनीय विशिष्ट आवेगयुक्त म्याग्नेटो-प्लाज्मा रकेट) को परीक्षण गरिएको थियो । यो एक विद्युत-चुम्बकीय थ्रस्टर हो, जसको उपयोग अन्तरिक्ष यान प्रेषणसँगै गरिने छ।
कृत्रिम बौद्धिकता र मेशिन लर्निङको क्षेत्रमा पनि एक्काइसौं शताब्दी धेरै महत्त्वपूर्ण रह्यो ।
एक्काइसौं शताब्दीमा धेरै प्राविधिक आविष्कार र प्रगति भए । सन् २००७ मा मल्टी-टच इन्टरफेस र एप्लिकेसन इकोसिस्टम प्रविधिमा आधारित एफल आइफोनको निर्माण भयो । सन् २००८ मा एन्ड्रोयड ओएसको पहिलो वाणिज्यिक संस्करणको प्रारम्भ भयो । सन् २०२३ सम्ममा वैश्विक जनसंख्याको ८६ प्रतिशतले करिब ७ अरब स्मार्टफोन उपयोग गरेका छन् । सन् २०१९ मा दक्षिण कोरियाबाट पहिलो ५जी वाणिज्यिक नेटवर्कको विकास भयो । यो १० जीवी प्रतिसेकेण्डसम्म तीव्र रहेको पाइन्छ ।
कृत्रिम बौद्धिकता र मेशिन लर्निङको क्षेत्रमा पनि एक्काइसौं शताब्दी धेरै महत्त्वपूर्ण रह्यो । सन् २०११ मा आईबीएम वाटसनले जियोपार्डी जित्यो । सन् २०१६ मा अल्फागोले चेस च्याम्पियन ली सेडोललाई हरायो । सन् २०२२ मा च्याट जीपीटी (open AI) र जेनेरेटिभ एआईको उदय भयो । सन् २०२४ सम्ममा डिपशिक र अन्य धेरै कृत्रिम बौद्धिकताका प्लेटफर्महरूको विकास भइसकेको छ । नवीकरणीय ऊर्जा अन्तर्गत सन् २०२३ सम्म १ टेराबाइट क्षमता भएको सौर्य ऊर्जाको विकास भएको छ । सन् २०१२ मा CRISPR-Cas9 सटिक जिन सम्पादन प्रविधिको आविष्कार भयो । सन् २०२० मा कोभिड-१९ mRNA फाइजर भ्याक्सिनको विकास भयो । सन् २०१९ मा अंग निर्माण अन्तर्गत पहिलो ३डी प्रिन्टेड हृदयको निर्माण भयो । अन्तरिक्ष प्रविधिको विकास अन्तर्गत सन् २००२ मा स्पेसएक्स, सन् २०१५ मा फाल्कन ९ र २०२३ म स्टारशिप बने । सन् २०२५ सम्म चन्द्रमामा मानव पुर्याउने हेतुले 'आर्टेमिस प्रोग्राम' बनाइएको छ । सन् २०२१ मा मंगल ग्रहमा अन्वेषणको लागि 'पर्सभेरेन्स रोभर' निर्माण गरिएको छ ।
सन् २००१ देखि २०२४ सम्म प्राविधिक रूपमा धेरै विकास भयो । सन् २००४ मा फेसबुकको शुरुवात भयो, जसले सामाजिक मिडियमा क्रान्ति ल्याइदियो । सन् २०१० मा आइप्याड आयो, जसबाट 'ट्याबलेट कम्प्यूटिङ' को उदय भयो । सन् २०१४ मा 'गुगल डीपमाइण्ड' आयो, जसले कृत्रिम बौद्धिकताको शोधमा क्रान्ति ल्याइदियो । सन् २०२० मा कोभिड१९ भ्याक्सिनको आविष्कार गरियो, यसबाट mRNA प्रविधिमा सफलता हात लाग्यो । सन् २०२२ मा 'च्याट जिपीटी' र सन् २०२४ मा 'डिपसिक' आए, जसले कृत्रिम बौद्धिकतालाई आम जनतासम्म पहुँच पुर्याइदिए । यसरी मानव सभ्यताको इतिहासमा एक्काइसौं शताब्दीमा प्रविधि तीव्र रूपमा विकसित भइरहेको छ र यसले मानव सभ्यतालाई फरक ढंगले आकार प्रदान गरिरहेको छ । अझ आउने दिनमा यसको थप विकासले सामाजिक-सांस्कृति रूपमा आमूल परिवर्तन देख्न सकिन्छ ।
अन्तमा, प्रविधिको इतिहास उपकरण र यन्त्रहरूको इतिहास मात्र होइन, यो मानवको जिज्ञासा, अन्वेषण र सामाजिक-सांस्कृतिक र आर्थिक विकासको इतिहास पनि हो । यो मानव सभ्यताका आकांक्षा, संघर्ष र नव-प्रवर्तनहरूको गाथा हो । यसले हामी कहाँबाट आएका हौं र आउने समयमा हामीले प्रविधिलाई कुन दिशातिर लिएर जाँदैछौं भन्ने कुरा बुझ्न मद्दत गर्दछ । यसबाट प्रविधिले कसरी समाजलाई निश्चित आकार प्रदान गर्दछ र समाजको प्राविधिक नव-प्रवर्तनलाई दिशा दिन्छ भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ । प्रविधिको विकास मानव समस्याहरूलाई समाधान गर्ने र जीवनलाई सरल बनाउने निरन्तर प्रक्रिया हो । प्रत्येक युगमा भएका नव-प्रवर्तनहरूले मानव समाजलाई आयाम प्रदान गरेका छन् । भविष्यमा कृत्रिम बौद्धिकता, क्वान्टम कम्प्यूटिङ, जैव-प्रविधि, अन्तरिक्ष-प्रविधि, हरित-प्रविधि जस्ता क्षेत्रमा अझ प्रगति हुँदै जानेछ र मानव समाज र संस्कृतिले नयाँ आकार लिंदै जानेछ ।
सन्दर्भ स्रोतहरू
- A History of technology, internetarchivebooks; inlibrary; printdisabled, Contributor Internet Archive, Language English, Oxford : Clarendon Press.
- Lehner, M. (1997). The Complete Pyramids.
- Ikram, S. (2003). Death and Burial in Ancient Egypt.
- Robinson, A. (2007). The Story of Writing.
- The Oxford Handbook of the Bronze Age" (2013)।
- "The History of Writing" by Steven Roger Fischer (2001)।
- Wright, R.P. (2010). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society.
- Parpola, A. (1977). The Indus Script: A Positional-Statistical Approach.
- "Ancient India's Contributions to Science" – D.P. Agrawal
- "The Exact Sciences in Ancient India" – B.B. Datta
- "Indian Mathematics and Astronomy" – T.A. Saraswati
- Kenoyer, J.M. (1998). Ancient Cities of the Indus Valley Civilization.
- "Ancient India's Contributions to Science" – D.P. Agrawal
- "The Exact Sciences in Ancient India" – B.B. Datta
- "Ancient Greek Technology" by T.K. Derry
- "The Hellenistic Age" by Peter Gree
- "A History of Engineering in Classical and Medieval Times" by Donald Hill
- "Indian Mathematics and Astronomy" – T.A. Saraswati
- Lewis Mumford – Technics and Civilization
- UNESCO's History of Humanity Vol. I
- Lynn White Jr. – Medieval Technology and Social Change
- Joseph Needham – Science and Civilisation in China
- Babylonian & Egyptian archeological records
- George Basalla – The Evolution of Technology
- David Landes – The Wealth and Poverty of Nations
- Islamic Golden Age manuscripts (Alhazen, Al-Jazari)
- "Ancient India's Contributions to Science" – D.P. Agrawal
- "Medieval Technology and Social Change" – Lynn White (1962)
- "The Medieval Machine" – Jean Gimpel
- "Science and Civilization in Islam" – Seyyed Hossein Nasr
- "The Incas" by Terence N. D'Altroy
- "The Maya" by Michael D. Coe
- 1491: New Revelations of the Americas Before Columbus by Charles C. Mann
- "The Exact Sciences in Ancient India" – B.B. Datta
- "Indian Mathematics and Astronomy" – T.A. Saraswati
- "Ancient Inventions" by Peter James and Nick Thorpe (1995)।
- The Oxford Handbook of Engineering and Technology in the Classical World" (2008)
- "Roman Technology and Society" – Kevin Greene
- "Concrete: The Roman Revolution" – Mary Beard
- "The Age of Exploration" – John R. Hale (2007)
- "1493: Uncovering the New World Columbus Created" – Charles C. Mann
- "Seapower and Naval Warfare" – Clark Reynolds
- "The Genius of China" by Robert Temple (1986)।
- Medieval Technology and Social Change" by Lynn White (1962)।
- "The Printing Revolution in Early Modern Europe" by Elizabeth Eisenstein (1983)।
- "The Industrial Revolution: A Very Short Introduction" by Robert C. Allen (2017)।
- The Civilization of the Renaissance in Italy" – Jacob Burckhardt
- "The Structure of Scientific Revolutions" – Thomas Kuhn
- "Leonardo da Vinci: The Marvellous Works of Nature and Man" – Martin Kemp
- "The Industrial Revolution: A Very Short Introduction" – Robert C. Allen (2017)
- "The Most Powerful Idea in the World" – William Rosen (2010)
- "Industry and Empire" – Eric Hobsbawm
- "The Industrial Revolution: A Very Short Introduction" – Robert C. Allen (2017)
- "The Most Powerful Idea in the World" – William Rosen (2010)
- "The Age of Enlightenment" – Peter Gay (1966)
- "The Lunar Men" – Jenny Uglow (2002)
- "The Invention of Science" – David Wootton (2015)
- "Industry and Empire" – Eric Hobsbawm
- "The Innovators" - Walter Isaacson (2014)
- "The Making of the Atomic Bomb" - Richard Rhodes (1986)
- "Where Wizards Stay Up Late" - Katie Hafner (1996)
- The Fourth Industrial Revolution" - Klaus Schwab (2016)
- "AI Superpowers" - Kai-Fu Lee (2018)
- "The Future is Faster Than You Think" - Peter Diamandis (2020)
- Study and Research of various websites, blogs, online portals, youtube channels, etc.
प्रतिक्रिया