गान्धीको विचारधारा: प्रासंगिकता र पुनर्व्याख्या

महात्मा गान्धीलाई सबैभन्दा मन पर्ने आदर्श वाक्य थियो— "मेरो निम्ति एक कदम काफी छ" (One step is enough for me)। यो भनाइ एउटा क्रिश्चियन भजनबाट लिइएको हो। यसको पूरा रूप यस प्रकार छ:

The night is dark,

and I am far from home.

Lead Thou me on!

Keep Thou my feet,

I do not ask to see

The distant scene;

One step enough for me.

प्रार्थनामा भनिएको छ—

रात अन्धकारमय छ,

र म घरबाट टाढा छु।

म टाढाको दृश्य हेर्न चाहन्न।

मलाई बाटो देखाऊ,

अहिले एक कदम नै काफी छ मलाई!

यो वाक्य गान्धीको समग्र राजनीतिक दर्शनको सार हो। यसमा गान्धीको राजनीतिमा रहेको साध्य र साधनको सम्बन्ध भेट्न सकिन्छ, किनभने अल्पकालीन साधन नै दीर्घकालीन लक्ष्य बन्छ। गान्धीको विचारअनुसार आज एउटा कदम चालिन्छ, भोलि अर्को कदम चालिन्छ, र यी कदमहरूको शृङ्खलाको समन्वयबाट नै लक्ष्य निर्धारण हुन्छ।

गान्धी हिंसाका विरोधी थिए, तर यदि कायरता र हिंसामध्ये एक छान्नै पर्ने स्थिति आयो भने, "म हिंसा रोज्छु" भन्ने उनको भनाइ थियो। गान्धी कायरता र अत्याचारलाई अन्योन्याश्रित मान्थे। उनले थप भन्थे— "जहाँ कायरहरू रहन्छन्, त्यहाँ अत्याचारी चम्किन्छन्।" यही प्रसङ्गमा उनको अर्को राजनीतिक सिद्धान्त सत्याग्रहको कुरा आउँछ। सत्याग्रहीले आफ्नो विवेकले गलत ठहर्याएको कानुनलाई मान्दैन। सत्याग्रहीले कानुन तोड्छ, त्यस्ता कानुनको अवज्ञा गरेर जेल जान्छ, र आफ्नो आस्था तथा मान्यताका लागि सबै प्रकारका दण्डलाई स्वागत गर्छ। सत्याग्रह अन्यायको तत्काल प्रतिरोध गर्न प्रेरित गर्छ।

गान्धीको अर्को विशेषता पुँजीवाद र पश्चिमी सभ्यताको आलोचना थियो। उनी पुँजीवादी आर्थिक प्रणालीले ठूलो विनाश निम्त्याउने कुराप्रति सचेत थिए। उनको एउटा भनाइ थियो— "पृथ्वी सँग हाम्रो आवश्यकता पूरा गर्न सक्ने पर्याप्त संसाधन छ, तर हाम्रो लोभ पूरा गर्न सक्दैन" (The Earth has enough resources for our need but not for our greed)। गान्धीको यो दर्शन आजको जलवायु परिवर्तन (climate change) को संकटका सन्दर्भमा झन् अत्यावश्यक भएको छ।

गान्धीबारे भियतनामी क्रान्तिका नायक हो चि मिन्हले भनेका थिए— "हामी क्रान्तिकारी हुन सक्छौँ, तर प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा हामी सबै गान्धीका शिष्य हौँ, न कम, न बढी।"

आजभोलि गान्धीलाई गाली गर्ने फेसन नै चलेको छ। अझ, धेरैले त उनको हत्यारा नाथुराम गोड्सेको सम्मानमा दिवससमेत मनाउन थालेका छन्। तर गान्धीको जीवन र राजनीति अझै अप्रासंगिक भएको छैन। उनको विचारधाराले समकालीन आन्दोलनहरूलाई अझै बाटो देखाउन सक्छ।

प्रदीप गिरिद्वारा अनुदित डा. राममनोहर लोहियाको लेख ‘गान्धी र समाजवाद’ मा आधारित