भान्छामा सजिलै पाइने तर बहुगुणकारी मसला मेथी

मेथी (Trigonella foenum-graecum) हाम्रो भान्छामा सजिलै पाइने तर बहुगुणकारी मसला हो । यो मसला भारतीय उपमहाद्वीप लगायत विश्वभरि विभिन्न भान्छामा र औषधि उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। यसको इतिहास धेरै पुरानो छ र यो प्राचीन कालदेखि मानवीय जीवनका महत्वपूर्ण अङ्गको रूपमा रहिआएको छ।  परापूर्वकालदेखि नै मेथीलाई वैकल्पिक र चिनियाँ औषधिमा छाला रोग र अन्य धेरै रोगहरूको उपचार गर्न प्रयोग गरिँदै आइएको छ । मेथीका बीउ र पत्ता पोषक तत्त्वहरू र औषधीय गुणहरूले भरिएको खानी हो, जसले हामीलाई विभिन्न खालको स्वास्थ्यजनक फाइदाहरु दिने गर्छ ।

मेथीको बिरुवा लगभग २–३ फिट (६०–९० सेन्टिमिटर) अग्लो हुन्छ। यसका हरियो पातहरू, साना सेतो फूलहरू, र फलामा साना सुन्तला-खैरो रंगका बीउहरू हुन्छन् ।

 

मेथीको इतिहास र खेती

मेथीको उत्पत्ति मुख्य रूपले मध्यपूर्व र दक्षिण एशियामा भएको मानिन्छ। प्राचीन इजिप्ट, ग्रीस, रोमन साम्राज्य र भारतीय उपमहाद्वीपमा औषधीय गुणहरूको कारण यसको व्यापक मात्रामा प्रयोग हुने गरेको प्रमाण पाइन्छ। इजिप्टका पुराना शिलालेखहरूमा मेथीको औषधीय गुणको उल्लेख गरिएको पाइन्छ भने ग्रीस र रोममा पनि यसलाई चिरकालदेखि विभिन्न प्रकारका उपचारमा प्रयोग गरिएको इतिहास छ । भारतीय उपमहाद्वीपमा पनि मेथीको प्रयोग आयुर्वेदिक चिकित्सा प्रणालीमा विशेष महत्त्व राख्दछ।

मेथी एक वार्षिक वनस्पति हो र यसको खेती प्रायः शीतकालीन मौसममा गरिन्छ। मेथीको बीउ हल्का चिसो र शुष्क माटोमा राम्रोसँग बढ्छ। भारतमा विशेषगरी राजस्थान, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश र हरियाणा जस्ता स्थानहरूमा मेथीको खेती र उत्पादन बढी हुने गर्छ ।  मेथीलाई बोटको पत्ताहरू, फूलहरू र बीउहरूको लागि खेती गरिन्छ, र यसका बीउहरू विशेष गरी मसला र औषधिका रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

मेथीका पोषक तत्त्वहरू

मेथीमा धेरैथरिका पोषक तत्त्व पाइन्छ, जसले यसलाई एक बहुमूल्य आहार बनाइदिन्छ। यसमा पाइने पोषक तत्त्वहरूमा प्रोटिन, फाइबर, भिटामिन, खनिज र एन्टिअक्सिडेन्ट्स प्रमुख छन्। यसका विभिन्न पोषक तत्त्वहरूले शरीरको स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछन् र विभिन्न रोगहरूको जोखिम घटाउँछन्।

प्रोटिन: मेथीका बीउमा उच्च प्रोटिनको मात्रा पाइन्छ, जुन शरीरको कोशिकाहरूको पुनर्निर्माण र मांसपेशीहरूको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। विशेष गरी शाकाहारी आहारमा प्रोटिनको कमीलाई पूरा गर्न मेथी प्रभावकारी स्रोत हो।

फाइबर: मेथीमा फाइबरको अत्यधिक मात्रामा उपस्थिति छ, जुन पाचन प्रक्रियालाई सहज बनाउँछ। यसले कब्जियत र अपच जस्ता समस्याहरूलाई कम गर्न मद्दत गर्छ। फाइबरको उच्च मात्रा रक्त शर्करा स्तरलाई पनि नियन्त्रणमा राख्न सहयोग पुर्याउँछ।

भिटामिन: मेथीमा भिटामिन ए, सी, बी६ र फोलिक एसिड पाइन्छ। भिटामिन ए र सी शरीरको रोग प्रतिरोधक क्षमता बढाउँछन् र छालालाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ। भिटामिन बी६ मस्तिष्कको स्वास्थ्यको लागि महत्त्वपूर्ण छ र शरीरको ऊर्जा उत्पादनमा मद्दत पुर्‍याउँछ।

खनिज: मेथीमा आयरन, क्याल्सियम, म्याग्नेसियम र पोटासियम जस्ता महत्त्वपूर्ण खनिज पाइन्छ। आयरन र क्याल्सियमले हड्डीको स्वास्थ्य र रक्तको कमीलाई रोक्न मद्दत गर्छ, जबकि म्याग्नेसियम र पोटासियमले मांसपेशीहरूको कार्यप्रणालीलाई सुधार गर्छ।

एंटीअक्सिडेन्ट्स: मेथीका बीउमा फ्लावोनोइड्स र सैपोनिन्स जस्ता एन्टिअक्सिडेन्ट्स पाइन्छन्, जसले शरीरको वृद्धावस्थासँग जडित समस्याहरूलाई ढिलाइ गर्न र रोगहरूको जोखिम घटाउन मद्दत पुर्याउँछ। एन्टिअक्सिडेन्ट्स शरीरलाई फ्री रेडिकल्सबाट बचाउँछन् र रोग प्रतिरोधक क्षमता बढाउँछन्।

मेथीका स्वास्थ्य फाइदाहरू

मेथीका विभिन्न स्वास्थ्य लाभहरू छन्, तिनलाई निम्नानुसार बुझ्न सकिन्छ:

मुटुको ह्रदय स्वास्थ्यमा सुधार: मेथीका बीउमा पाईने फाइबर र एन्टिअक्सिडेन्ट्सले मुटुको स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछन्। यसले रक्तचापलाई नियन्त्रणमा राख्न, कोलेस्ट्रोल स्तरलाई घटाउन र हृदयघातको जोखिमलाई कम गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। यसले रक्तवाहिकाहरूको कार्यप्रणाली सुधार्ने काम पनि गर्दछ।

पाचन प्रणालीमा सुधार: मेथीमा पाइने फाइबरले पाचन प्रक्रियालाई सहज बनाउँछ। यसले पेटको ग्यास, कब्जियत र अपच जस्ता समस्याहरूलाई कम गर्न मद्दत गर्छ। साथै, मेथीको बीउको सेवनले आन्द्राको स्वास्थ्यलाई पनि राम्रो बनाउँछ र पखालाको समस्यामा राहत दिन्छ।

रक्त शर्करा नियन्त्रण: मेथीले रक्त शर्करा स्तरलाई नियन्त्रणमा राख्न मद्दत गर्छ। यसका बीउहरूले इन्सुलिनको संवेदनशीलता बढाउँछन् र टाइप२ मधुमेहको उपचारमा सहयोग पुर्‍याउँछन्। अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि मेथीको नियमित सेवनले रक्त शर्करा स्तरलाई प्राकृतिक रूपमा घटाउन मद्दत पुर्याउँछ।

हॉर्मोनल सन्तुलनमा सुधार: मेथी महिला र पुरुष दुवैको हर्मोनल सन्तुलनमा सुधार ल्याउन मद्दत गर्छ। विशेषगरी महिलामा मासिक धर्मको अनियमितता, रजोनिवृत्ति र दूध उत्पादनमा सुधार गर्न मेथी उपयोगी छ। मेथीले महिला प्रजनन प्रणालीमा समृद्धि ल्याउन र हर्मोनको असन्तुलनलाई सुधार गर्न मद्दत गर्छ।

तौल घटाउनमा मद्दत: मेथीको बीउमा पाइने फाइबरले भोक कम गर्न मद्दत गर्छ र शरीरको मेटाबोलिजमलाई उत्तेजित गर्दछ। यसले तौल घटाउनमा सहयोग पुर्‍याउँछ र शरीरको बोसो घटाउन मद्दत गर्छ।

छालाको स्वास्थ्यमा सुधार: मेथीका बीउहरूमा एन्टिअक्सिडेन्ट्स र भिटामिन सी पाइन्छ, जसले छालालाई स्वस्थ राख्न र वृद्धावस्थासँग सम्बन्धित समस्याहरूलाई कम गर्न मद्दत गर्छ। मेथीले छालामा राप र चमक ल्याउँछ र यसले छालाको चाउरी पर्ने समस्यालाई कम गर्न मद्दत गर्छ।

दूध उत्पादनमा सुधार: मेथीको सेवनले स्तनपान गराउने महिलामा दूध उत्पादन बढाउन मद्दत गर्छ। यसले दूधको प्रवाहमा सुधार ल्याउन र नवजात शिशुको पोषणमा मद्दत पुर्याउँछ। दूध उत्पादन कम हुने महिलाहरुका लागि मेथी एउटा सुरक्षित र प्राकृतिक विकल्प हुन सक्छ ।

पुरुषहरूको टेस्टोस्टेरोन स्तरमा प्रभाव: मेथी ले पुरुषहरुमा टेस्टोस्टेरोन बढाउन भूमिका खेल्नु कुरा  केही अध्ययनहरूले देखाएका छन् ।  यौन इच्छाशक्ति (लिबिडो) मा कमी भएकाहरुलाई नियमित मेथीको सेवनले पाइदा पुग्दछ ।

भोक नियन्त्रण: केही अध्ययनहरूले मेथीको सेवनले भोक नियन्त्रणमा सहयोग पुगको देखाएका छन् ।

कोलेस्ट्रोल स्तर: मेथीको नियमित र सन्तुलित सेवनले शरीरमा कोलेस्ट्रोल र ट्राइग्लिसेराइड स्तर घटाउने काम गर्छ।

अन्नप्रणालीको जलन: मेथीको सेवनले भोजन नलीमा हुने जलन कम गराउँछ ।
 

 

मेथीका नकारात्मक असर

सामान्यत: मेथीको सेवन सुरक्षित हुने गर्छ । तर हरेक जडिबुटीको अत्यधिक सेवनले नकारात्मक असर उत्पन्न गर्न सक्छ, मेथी पनि त्यसको अपवाद छैन । यहाँ मेथीको अत्यधिक सेवनका कारण हुन सक्ने केही  नकारात्मक असरहरु निम्नानुसार छन्:

गर्भवती महिलाले मेथीको अत्यधिक सेवन गर्नु हुँदैन, किनकि यसले गर्भपतनको जोखिम बढाउन सक्छ। खासगरी मेथीका बीउमा "फाइटोएस्ट्रोजेन" (phytoestrogen) नामक यौगिक पाइन्छ, जसले शरीरमा एस्ट्रोजेन हार्मोनको प्रभाव जस्तो कार्य गर्न सक्छ। अत्यधिक एस्ट्रोजेनको स्तर गर्भावस्थामा गर्भपतनको जोखिम बढाउन सक्छ। यसका अतिरिक्त, मेथीले गर्भाशयको संकुचन (uterine contractions) गर्न सक्छ, जसले गर्भपतनलाई प्रेरित गर्न सक्छ। त्यसकारण, गर्भवती महिलाले मेथीको सेवन गर्दा विशेष ध्यान दिनु पर्छ।

त्यसैगरी, मेथीको सेवनले सामान्यतया दूध उत्पादन बढाउन मद्दत गर्छ तर अत्यधिक सेवनले दूधको प्रवाहलाई अस्वाभाविक बनाउन सक्छ। मेथीले स्तनपान गराउने महिलामा पेटको ग्यास र अन्य पाचन समस्याहरू उत्पन्न गर्न सक्छ, जसले शिशुको पाचनमा असर पुर्याउन सक्छ।

मेथीका केही व्यक्तिहरूमा एलर्जी प्रतिक्रिया उत्पन्न गर्न सक्छ, जसमा छालामा रेशम, रातोपन र जलनको समस्या देखा पर्न सक्छ।

मेथीले रक्तचाप घटाउन सक्छ । तपाईंले रक्तचाप घटाउने औषधि प्रयोग गर्दै हुनुहुन्छ भने, मेथीको अत्यधिक सेवनले हाइपोटेन्सन (रक्तचापको कमी) निम्त्याउन सक्छ।

मेथीको अत्यधिक सेवनले ग्यास, पेट फुल्ने र पखाला जस्ता पाचन समस्याहरू उत्पन्न गर्न सक्छ।

त्यसैले मेथीको सेवन सन्तुलित मात्रामा गर्नु जरुरी हुन्छ । सामान्यत: मेथीको बीउको सेवन मात्रा दैनिक १–२ चम्चा बीउ वा ५–१० ग्राम पाउडरको रूपमा सिफारिश गरिन्छ।

सारमा भन्दा, मेथी मसला मात्रै हैन, बहुगुणकारी र मानव स्वास्थ्यमा फाइदा गर्ने जडीबुटी हो । यसलाई मानिसले लामो समयदेखि वैकल्पिक औषधिमा प्रयोग गर्दै आएको छ।उपलब्ध प्रमाणका आधारमा, मेथीले रक्त शर्करा स्तर घटाउने, टेस्टोस्टेरोन बढाउने, र स्तनपान गराइरहेका महिलाहरुमा दूध उत्पादन बढाउने फाइदाहरू दिन सक्छ। मेथीले कोलेस्ट्रोल स्तर घटाउन, सूजन कम गर्न, र भोक नियन्त्रणमा मद्दत गर्न सक्छ, तर यी क्षेत्रहरूमा थप अनुसन्धान आवश्यक छ।