नाट्य र रङ्गमञ्च अनुसन्धानमा विस्फोटक क्रान्ति

साहित्य, कला र संस्कृति मुलुकको नैतिक र सामाजिक विकासका आधारभूत मान्यताहरू हुन् । यिनको विकासको अभावमा आर्थिक, वैज्ञानिक र प्राविधिक विकासले मात्र मानव समाजको समग्रतामा विकास हुँदैन । हाम्रो समाज र संस्कृतिसित एकाकार नभएको विकास केवल यान्त्रिक विकास मात्र हो जसले अह्राए खटाएको काम मात्र गर्दछ कुनै विवेकविना नै । हाम्रा लोकमान्यता र परम्पराहरूले हामीलाई हाम्रो अपनत्वसित एकाकार गराउँछन् भने समाजको एउटा विवेकशील सदस्य बन्न प्रेरित गर्दछन् । 

नेपाल परापूर्वकालदेखि नै कला र संस्कृतिमा सम्पन्न देश रहिआएको छ । लिच्छवि र मल्लकालदेखिका हाम्रा परम्परागत सम्पदाहरू यसका साक्षी हुन् । हाम्रा मठमन्दिरहरूमा खोपिएका टुँडालका चित्र तथा मूर्तिहरूमा हाम्रो कलात्मक सम्पन्नता झल्किएको पाइन्छ भने चोकचोकका डबलीहरूमा देखाइने जात्रा तथा लोकनाटकहरूले प्राचीन कालदेखि नै हाम्रो सांस्कृतिक सम्पन्नताको चिनारी प्रदान गरिरहेका छन् । यस्ता विविध सम्पदाहरूमध्येको एउटा हो नाट्यक्षेत्र जसको नेपाली परम्परा पनि औधी पुरानो छ । हरिसिद्धि नाच, अष्टमातृका नाच, कार्तिकनाच, देवीनाच, भैरवनाच, हुड्केली नाच, छेलोनाच तथा चोकचोक डबलीमा देखाइने हाम्रा अन्य कलात्मक सम्पदाहरूले नेपाली नाट्यपरम्परालाई उजागर गर्दछन् । यस्तो ऐतिहासिक महत्व रहेको नाट्यक्षेत्रको अनुसन्धानमा आज जति कार्यहरू हुनुपथ्र्याे त्यति हुन नसकेको परिप्रेक्ष्यमा कला र साहित्यका समीक्षक नीलकमलको नवीनतम कृति सङ्क्षिप्त नेपाली नाट्यकोश नामक विशेष ग्रन्थ हालै प्रकाशनमा आएको छ ।

यो नाट्यकोशमा विशुद्ध नाट्य विषयक कोशीय परिभाषाहरू मात्र नभएर रङ्गमञ्चसित सम्बद्ध पारिभाषिक शब्दहरू पनि यथासम्भव सङ्गृहीत गरिएको छ । फेरि नाटक विधाको इतिहास औधी पुरानो रहेकाले यसको इतिहास खोतल्दा पौराणिक कालसम्म पुग्नुपर्ने हुन्छ । यथासम्भव त्यही उत्पत्तिकालदेखिको चर्चा यहाँ गर्न खोजिएको छ । एक हजारको आसपासमा नाटक विषयक पारिभाषिक शब्द र पदावलीहरू यहाँ उल्लेख गरिएको छ भने केही तिनका पर्यायवाची शब्द तथा पदावलीहरू पनि समावेश गरिएको छ । शब्दकोशको मर्मअनुसार पर्यायवाची रूपमा आएका पद तथा पदावलीको व्याख्या यहाँ गरिएको छैन, हेर्नू भनेर त्यसको पर्यायवाची शब्द तथा पदावलीहरूको सन्दर्भ दिइएको पाइन्छ । पारिभाषिक शब्दहरू त यसमा छँदैछन् नाटकसित सरोकार राख्ने नेपाल र विश्वभरकै नाटककारहरू, नाट्यकर्मी तथा नाट्यनिर्देशकहरू, नाटकसम्बद्ध अभियान, नाट्यसंस्थाहरू तथा नाटक विषयक अन्य पृथक्् महत्व राख्ने पदावलीहरू पनि परिशिष्टमा दिइएको छ । यसका अलावा नेपाली भाषामा हालसम्म लेखिएर पुस्तकाकार रूपमा प्रकाशित भएका नाटकका पुस्तकहरू, नेपाली भाषामा अन्य भाषाबाट अनुवाद भएका नाट्यकृतिहरू, नेपालभित्रकै विविध मातृभाषामा लेखिएका नाटकका पुस्तकहरू र बालनाटकको सूची पनि समावेश गरिएको छ ।

चलनचल्तीका विभिन्न विषयका पारिभाषिक कोशहरूमा भन्दा यसको मुख्य पृथक् विशेषता के देखिन्छ भने कुनै एउटा पारिभाषिक शब्द वा शब्दावलीका जति भेदहरू हुन्छन् तिनलाई पृथक् खण्डमा प्रस्तुत गरिएको छ जसले गर्दा आफूले चाहेको पारिभाषिक शब्दलाई छोटो समयमा नै पत्ता लगाई अध्ययन गर्न सकिने छ । उदाहरणका लागि मानौँ अभिनय नामक पारिभाषिक शब्दको अभिनय खण्डमा नै छोटो चर्चा गरिएको छ भने यसका भेदहरू आहार्य अभिनय, सात्विक अभिनय, आङ्गिक अभिनय तथा वाचिक अभिनय आदिको चर्चा वर्णानुक्रम अनुसार पृथक् खण्डमा गरिएको छ । पारिभाषिक कोशको मान्यतासित त्यति मेल नखाए पनि यसले पाठकलाई आफूले चाहेको शब्द तथा पदावली पत्ता लगाउन सरल हुनेछ भने थप कोशको विशेषता झल्किने ठान्न सकिन्छ । अङ्ग्रेजी र हिन्दी साहित्यका क्षेत्रमा यस्ता कार्यहरू हुँदै गरे पनि नेपालको परिप्रेक्ष्यमा यो प्रस्तुति नौलो र नाट्यअध्येता तथा रङ्गकर्मीहरूका लागि उपयोगी हुनेछ भन्ने मत यी पङ्क्तिका लेखकको रहेको छ । साथै कृतिमा सन्दर्भ लिएका उद्धरणहरूलाई छड्के अक्षर (Italics) मा राखिएको छ ।

सम्भव भएसम्मका नेपाल र नेपालबाहिरका नाट्यसंस्थाहरूको सूची यहाँ समावेश गरिएको छ जसले गर्दा नाटकका विषयमा शोधअनुसन्धान गर्नेहरूलाई निकै सहयोग पुग्नेछ भन्ने आशा गर्न सकिन्छ । नेपाली बालनाटकका क्षेत्रमा भएका केही कार्यहरू पनि यहाँ समावेश गरिएको छ जसअन्तर्गत हालसम्म पुस्तकाकार रूपमा प्रकाशित नेपाली बालनाटकहरूको सूची यहाँ सङ्गृहीत छ । नाटकका नजिकका विधाहरू नृत्य, नृत्त, नाट्य, साहित्य र चलचित्रका विषयहरूको पनि यहाँ उठान गरिएको छ र यसका साथै कलाका वैचारिक मान्यताहरूको पनि थोरबहुत उल्लेख गरिएको छ । कतिपय रङ्गमञ्चसित सरोकार राख्ने शब्द तथा पदावलीहरूको नेपालीकरण भइनसकेकाले तिनलाई अङ्ग्रेजीमा नै राखिएको छ । हुन सक्छ सोझै अनुवाद गर्दा अव्यावहारिक लाग्ने भएकाले यसो गरिएको होला ।

यसरी नेपालको परिवेशमा केशवप्रसाद उपाध्याय, अशेष मल्ल, रामचन्द्र पोखरेल, कान्छी महर्जन, नन्दमाया नकर्मी आदिको नाति, छोरो र भाइपुस्ता भएर आए पनि प्रस्तुत कृतिले नेपाली रङ्गक्षेत्रमा प्रशस्त बहसको आमन्त्रण गर्न सक्नेछ भन्ने आशा सहजै गर्न सकिन्छ । वरिष्ठ रङ्गकर्मी निशा शर्माको नेतृत्वमा रहेको नेपाल सङ्गीत तथा नाट्य प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले यस्तो महत्वपूर्ण कृति प्रकाशन गरेर युगान्तकारी कार्य गरेको छ भने नेपाली नाटक तथा रङ्गमञ्चका क्षेत्रमा यसले एउटा विस्फोटक क्रान्तिको रुप लिनेछ भनी सहजै आशा गर्न सकिन्छ । आफू कुनै रङ्गकर्मी, नाट्य निर्देशक, अभिनेता तथा मञ्च नेपथ्यमा कार्य गर्ने कर्मी नरहे पनि नीलकमलले नेपाली रङ्गक्षेत्रलाई नजिकबाट नियालेको परिवेशमा यो कृति सिर्जना भएको हो । नेपाली रङ्गमञ्चको दुखसुखलाई बुझ्ने एउटा रङ्गमञ्चका उपासकको उपासनाको प्रतिफल भएर प्रस्तुत कृति आएको छ ।

कृति: सङ्क्षिप्त नेपाली नाट्यकोश

कृतिकार: नीलकमल

प्रकाशक: नेपाल सङ्गीत तथा नाट्य प्रज्ञा–प्रतिष्ठान

मूल्य: ५००।–

पृष्ठ: १६+४५६

प्रकाशन साल: २०८१