विचित्रको हुन्छ मानव मस्तिष्क, जहाँ निरन्तर विचार पैदा भइरहेको हुन्छ !

के दावी गरिन्छ भने मानव मस्तिष्कले एक दिनमा लगभग ७०,००० विचारहरू उत्पन्न गर्छ । यो भनेको  प्रति घण्टा २,९०० विचारहरू हुन्। यस आधारमा मस्तिष्कले २.५ पेटाबाइट्ससम्मको जानकारी भण्डारण गर्न सक्छ, जुन ३० लाख घण्टा टिभी शो  बराबर हो। मस्तिष्कले २३ वाट ऊर्जा उत्पन्न गर्न सक्छ, जुन एक बत्तीलाई बाल्न पर्याप्त हुन्छ।

मस्तिष्क हाम्रो शरीरको तौलको केवल २% मात्र हुने गर्छ, तर यसले शरीरको लगभग २०% ऊर्जा खपत गर्छ। मस्तिष्कमा करिब १,६०,००० किलोमिटर लामो रक्तवाहिनीहरू हुने गर्छन्, जसले यसलाई पोषण र अक्सिजन पुर्‍याउँछन्। प्रत्येक न्यूरोनको अन्य न्यूरोनहरूसँग १०,००० सम्मको जडान (सिन्याप्स) हुन सक्छ, जसको अर्थ मस्तिष्कमा १,००० ट्रिलियन जडानहरू बन्न सक्छन्।

मानव मस्तिष्कमा लगभग १०० अर्ब न्यूरोनहरू हुन्छन्, र यसको तौल करिब १.४ किलोग्राम (३ पाउन्ड) हुन्छ। यसमा रहेको "अमिग्डाला" भन्ने अंगले भावनाहरूलाई उत्पन्न गराउने काममा गर्छ । मस्तिष्कले केवल २० मिलिसेकेन्डमा एउटा जानकारी प्रशोधन गर्न सक्छ, जुन हामीले कुनै कुरा थाहा पाउनुभन्दा पहिलेको समय भन्दा पनि छिटो हुन्छ।

यी कुराहरुले के देखाउँछ भने  मस्तिष्क एउटा शारीरिक अंग मात्र होइन, यो त अत्यन्तै प्रभावकारी र जटिल संरचना पनि हो। यसको कार्यक्षमताले मानिसको सोचाइ, स्मरणशक्ति, र भावनात्मक प्रतिक्रियाहरूलाई सक्रिय बनाउन मद्दत पुर्‍याउँछ। मस्तिष्कको कार्य सम्पादनमा न्यूरोकेमिकल्स (जस्तै डोपामाइन, सेरोटोनिन) को पनि महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ, जसले मनोविज्ञान र संज्ञानात्मक प्रक्रियाहरूलाई प्रभाव पार्छ।

दावीको सत्यतामाथि प्रश्न !

मानव मस्तिष्कले दिनमा करिब ७०,००० विचार उत्पन्न गर्छ भन्ने दाबी धेरै ठाउँमा उल्लेख गरिएको भए पनि, यो वैज्ञानिक अनुसन्धानमा कम, अत्यधिक सामान्यीकृत अनुमानमा बढी आधारित छ ।  अहिलेसम्मको प्रविधिको आधारमा विचारको संख्या मापन गर्न सकिने कुनै ठोस प्रमाण छैन। मस्तिष्कमा लगातार चल्ने विचारहरूको प्रवाहलाई "माइन्ड वन्डरिङ्ग" वा "मनोवैज्ञानिक हल्ला" भनिन्छ, जसले दिनभरि नै विचार उत्पन्न गर्ने संकेत गर्छ, तर यो ७०,००० भन्ने संख्यामा सीमित नहुन सक्छ। अर्थात् यो त्योभन्दा कम वा बेसी पनि हुन सक्छ ।

त्यसो त धेरै अनुसन्धानले मानव मस्तिष्कमा विचारहरू (thoughts) उत्पन्न हुने प्रक्रियाको गहिरो अध्ययन गर्न थालेका छन्, तर विचारको मात्रालाई मापन गर्नु जटिल कार्य हो। कुनै व्यक्तिले कतिबेला कस्तो विचार गरिरहेको छ भन्ने निर्धारण गर्न न्यूरोसाइन्सले विभिन्न उपकरणहरूको प्रयोग गर्छ (जस्तै fMRI, EEG) तर यस्ता प्रविधिहरूबाट संख्यात्मक रूपमा विचारहरू गन्न सम्भव छैन। साथै, विचारहरू लगातार प्रवाहित भइरहन्छन् र समय-समयमा ती विचारहरूको प्रकार, गहिराइ, र दिशा परिवर्तन हुने भएकोले निश्चित संख्यामा गन्न कठिन हुन्छ।

विचार उत्पादनको स्रोतका रूपमा मस्तिष्कका कार्य

मस्तिष्कका विभिन्न भागहरू (जस्तै, प्रि-फ्रन्टल कोर्टेक्स, हिप्पोक्याम्पस) विचार निर्माण र भावनात्मक प्रतिक्रियामा संलग्न छन्। प्रि-फ्रन्टल कोर्टेक्सले योजना, निर्णय, र समस्याको समाधानमा मद्दत पुर्‍याउँछ, जबकि अमिग्डालाले भावनात्मक प्रतिक्रिया सञ्चालन गर्छ। यस प्रक्रियाले गर्दा विचार उत्पन्न हुनुको संकेत दिन्छ, तर विचारहरूको संख्या सुनिश्चित गर्न हालसम्म विकसित प्रविधिको आधारमा गाह्रो छ।

यस विषयमा भएका केही अध्ययनले विचारको गणना गर्न भन्दा मस्तिष्कको कार्यक्षमता र विचार प्रवाह (mind wandering) मा ध्यान केन्द्रित गरेका छन्। Killingsworth र Gilbert (2010) ले आफ्नो अध्ययनमा देखाए कि औसत व्यक्तिले ४७% समय मानसिक रूपले विचारमा भुलेको अवस्थामा बिताउँछन् ।

मानसिक विचलन (mind-wandering) को विषयमा गरिएको उक्त अध्ययनमा अध्येताहरुले मानिसहरू सामान्यतया आफूले गरिरहेको काममा पूर्ण रूपमा ध्यान नदिई मानसिक रूपमा अन्यत्र हराउने अवस्था (mind-wandering) मा धेरै समय बिताउँछन् भन्ने निष्कर्ष निकालेका थिए।  मानिसहरू आफ्नो समयको करिब ४७% ध्यान अन्यत्र हराइरहेको अवस्थामा बिताउँछन् अर्थात् अधिकांश समय मानिसहरू आफ्नो वर्तमान कार्यभन्दा अन्य विचारहरूमा भुलिरहेको हुन्छन् भन्ने उक्त अध्ययनमा देखिएको थियो । यसबाट पनि मानिसहरुको मस्तिष्कमा निरन्तर विचारहरु पैदा भइरहेको हुन्छ भन्ने कुरालाई पुष्टि गरेको थियो ।

सारमा भन्दा, "दिनमा ७०,००० विचार उत्पन्न गर्छ" भन्ने दाबीलाई सटीक रूपमा प्रमाणित गर्न हालसम्म पर्याप्त वैज्ञानिक आधार उपलब्ध छैन, तर मस्तिष्कमा विचारको निरन्तर प्रवाह हुने र हाम्रो चेतनामा ती विचारहरूको विविध प्रकारको उपस्थिति रहिरहेको हुन्छ भन्ने कुरा चाहिँ पक्का हो।