र्‍यालले खाना पचाउने मात्र हैन, दाँतलाई बलियो बनाउने काम पनि गर्छ !

हामीमध्ये अधिकांशलाई थाहा भएकै कुरा हो– हाम्रो मुखमा आउने र्‍याल (saliva) मा विभिन्न पाचन इन्जाइमहरु हुने गर्छन् जसले हामीले चपाएर टुक्राएका खानेकुराहरुलाई सजिलै पचाउन सक्ने बनाइदिन्छ । तर र्‍यालको काम त्यति मात्र होइन । वास्तवमा र्‍यालले त हाम्रो मुखलाई स्वस्थ राख्न तथा दाँतलाई सुरक्षित राख्ने काम पनि गरिरहेको हुन्छ ।

वास्तवमा र्‍यालमा विभिन्न पाचन इन्जाइमहरुका साथसाथै  क्याल्सियम (calcium) पनि हुन्छ । त्यसले दाँतलाई स्वस्थ राख्न  महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। र्‍यालमा क्याल्सियमका साथै फास्फेट (phosphate) र अन्य खनिज तत्त्वहरू पनि हुन्छन्, जसले दाँतको इनेमल (enamel) लाई बलियो बनाइराख्न मद्दत गर्छ। दाँतको इनेमललाई बलियो बनाउन र मर्मत गर्न र्‍यालमा रहेको क्याल्सियम र फास्फेटले क्षय भएका भागहरूमा मिनरल पुनर्स्थापना (remineralization) प्रक्रिया सुरु गर्छ, जसले गर्दा साना दाँते घाउहरू आफैं ठिक हुन सक्छन्।

यसका साथै, र्‍यालले मुखको pH स्तरलाई सन्तुलनमा राख्छ, जसले मुखको एसिडिक वातावरणलाई न्यूनीकरण गर्छ र दाँत क्षय (tooth decay) हुने जोखिमलाई घटाउँछ। मुखमा पर्याप्त र्‍याल उत्पादन नहुँदो हो त क्याल्सियमको कमी भएर दाँत क्षय हुने सम्भावना पनि बढ्थ्यो ।

र्‍यालमा क्याल्सियम कसरी बन्छ ?

र्‍यालमा क्याल्सियम रक्त प्रवाहबाट (bloodstream) आपूर्ति हुने गर्छ। शरीरले विभिन्न स्रोतहरूबाट प्राप्त क्याल्सियमलाई अवशोषण (absorb) गरेर रगतमा पठाउँछ । यसमा खानाबाट प्राप्त क्याल्सियम पनि पर्छ। त्यसपछि रक्त प्रवाहले यसलाई विभिन्न अंगहरू तथार्‍याल ग्रन्थीहरू (salivary glands) पुर्‍याउँछ।

मुखमा रहेको तीन प्रमुख र्‍याल ग्रन्थीहरू — पारोटिड (parotid), सबम्यान्डिब्युलर (submandibular), र सबलिङ्गुअल (sublingual) — ले रक्त प्रवाहबाट आवश्यक पोषक तत्त्वहरू लिन्छन् र तिनलाई र्‍यालको रूपमा मुखमा स्रावित गर्छन्। र्‍यालमा क्याल्सियम र फास्फेटको मात्रा यसरी नै नियमित रूपमा सन्तुलित तवरले आपूर्ति हुने गर्छ ।

यस प्रक्रियामा शरीरको क्याल्सियमको मात्रामा असर पर्ने तत्त्वहरू — जस्तै: भिटामिन D को स्तर, हर्मोनल सन्तुलन (जसमा पेराथाइरोइड हर्मोनको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ) — पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छन्।

र्‍याल हुँदैन थियो भने ...

हाम्रो मुखमा र्‍याल हुँदैनथ्यो भने हाम्रो दाँत चाँडो खिइन्थ्यो र त्यो छिटोछिटो नष्ट हुने सम्भावना धेरै बढ्थ्यो। र्‍यालले दाँतलाई धेरै किसिमले सुरक्षित राख्ने भएकाले यसको अभावमा दाँतमा थरिथरिका समस्याहरु देखापर्न सक्थ्यो ।

र्‍यालले मुखको pH स्तरलाई सन्तुलनमा राखेर एसिडिक वातावरणलाई न्यूनीकरण गर्ने काम गरिरहेको हुन्छ। कदाचित मुखमा र्‍याल हुँदैनथ्यो भने त्यहाँ उत्पन्न हुने एसिड (acid) ले दाँतको इनामेललाई चाँडै क्षति पुर्‍याउँथ्यो। हाम्रो मुखमा हुने ब्याक्टेरियाहरूले चिनी र कार्बोहाइड्रेटलाई तोडेर एसिड उत्पादन गर्छन्, जसले इनामेललाई कमजोर बनाउँछ। र्‍याल नभएमा एसिडको यो असरलाई रोक्ने कुनै तरिका मुखमा उपलब्ध हुँदैनथियो । फलत: एसिडको प्रभावले दाँत छिट्टै खिइने थियो।

र्‍यालमा रहेको क्याल्सियम र फास्फेटले इनामेलको पुनर्स्थापना प्रक्रिया (remineralization) मा मद्दत गर्छ। दाँतको सानो क्षति वा दागहरू पुनर्स्थापित गर्न र्‍यालको खनिज तत्त्वहरूले भूमिका निर्वाह गर्ने गर्छन्। र्‍याल नभएको अवस्थामा, यो मिनरल पुनर्स्थापनाको प्रक्रिया बन्द हुनेथियो र दाँतमा क्षयका समस्या चाँडै सुरु हुनेथियो ।

र्‍यालले दाँतलाई तरलता (lubrication) दिने मात्र होइन, यसले मुखमा हुने ब्याक्टेरियालाई पनि नियन्त्रणमा राख्छ। र्‍याल नभएमा मुखको सुक्खापन (dry mouth) को समस्या बढ्ने थियो । मुखको सुख्खापनले दाँत क्षय, गिजाको रोग (gum disease), र अन्य संक्रमणको जोखिम बढाउँथ्यो।

र्‍यालले खानेकुरा र ब्याक्टेरियाका कणहरूलाई दाँतबाट हटाउन पनि भूमिका खेल्ने गर्छ । र्‍यालको अभावमा यी कणहरू दाँतमा नै टाँसिने भएकाले समयक्रममा तिनीहरूले प्लाक (plaque) बनाएर दाँतलाई खिइने बनाउने थियो ।

दाँतमा क्याल्सियमको आपूर्तिका अन्य माध्यमहरु

त्यसो त दाँतमा क्याल्सियमको आपूर्ति र्‍यालबाट मात्र नभई शरीरका अन्य स्रोतहरूबाट पनि हुन्छ। र्‍यालले दाँतलाई बाह्य रुपमा क्याल्सियम उपलब्ध गराउने भूमिका खेल्छ, तर शरीरमा क्याल्सियमको आपूर्ति तथा त्यसले दाँतलाई बलियो बनाउने अरु प्रक्रियाहरु पनि चलिरहेको हुन्छ ।  

शरीरको आन्तरिक क्याल्सियम स्रोत:

दाँतको विकास बाल्यकालदेखि नै हड्डी र दाँतलाई बलियो बनाउन क्याल्सियम आवश्यक हुन्छ। शरीरले आहारबाट क्याल्सियम अवशोषण गर्छ र यसलाई रक्तप्रवाहमार्फत शरीरका विभिन्न भागहरूमा पुर्‍याउँछ । यही प्रक्रियाबाट नै  दाँतनिर्माण हुने क्रममा आवश्यक पर्ने क्याल्सियमको पूर्ति हुने गर्छ । बाल्यकालमा हड्डी र दाँतमा पर्याप्त क्याल्सियमको सञ्चय हुने गर्छ ।

आहारबाट प्रत्यक्ष क्याल्सियम आपूर्ति:

दाँत र हड्डीलाई बलियो बनाउन शरीरलाई क्याल्सियमयुक्त खानेकुराहरु आवश्यक मात्रामा चाहिन्छ। दूध, पनिर, दही, हरियो पत्तेदार तरकारी, कागतीजन्य फलफूल, बदाम, र माछा क्याल्सियमका उत्कृष्ट स्रोत हुन्। यसले दाँत तथा हड्डीको आन्तरिक संरचना बलियो बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

भिटामिन डी:

क्याल्सियम अवशोषणमा भिटामिन डीको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। भिटामिन डीको अभावमा शरीरले क्याल्सियमलाई राम्रोसँग अवशोषण गर्न सक्दैन । यस्तो अवस्थामा दाँत र हड्डी कमजोर हुन सक्छन्। सूर्यको प्रकाश, भिटामिन डीयुक्त खाना, र केही सप्लिमेन्ट्सले शरीरमा भिटामिन डीको स्तरलाई सन्तुलित राख्न मद्दत गर्छन्।

हड्डीबाट क्याल्सियम लिने  प्रक्रिया:

शरीरमा क्याल्सियमको कमी भएको अवस्थामा हड्डीहरूबाट क्याल्सियम पुनःअवशोषित हुने गर्छ। शरीरमा क्याल्सियमको मात्रा कम भयो भने दाँतको जरा र दाँतको संरचनामा असर पर्न सक्छ।

समग्रमा भन्दा, दाँतलाई बलियो बनाउन र क्याल्सियमको आपूर्ति गर्न र्‍याल एक बाह्य स्रोत हो । तर त्यसका साथसाथै शरीरले आन्तरिक रूपमा पनि आहार, भिटामिन डी, र हड्डीको क्याल्सियम स्रोतहरूबाट दाँतलाई आवश्यक क्याल्सियमको आवश्यकताहरु पूरा गर्ने गर्छ ।

Image: https://www.startsmile.ru