स्वादमा तीतो तर गुणको खानी करेला !

करेला एक विशेष प्रकारको तितो स्वाद भएको तरकारी हो । धेरैलाई यो तरकारी यसको तीतो स्वादको कारण मन पर्दैन । तर कतिपयलाई भने यसको स्वाद निक्कै रुचिकर लाग्ने गर्छ । दक्षिण एशियाली, अफ्रिकी, र क्यारिबियन खानामा स्वादका पारखीहरुमाझ करेला लोकप्रिय पनि  छ।

करेलाको वैज्ञानिक नाम Momordica charantia हो, र यो लौका, काक्रो, फर्सी आदि पर्ने Cucurbitaceae परिवारभित्रका तरकारीमा पर्दछ । करेलालाई संस्कृतमा 'कटुतुम्बी' भनिन्छ भने विभिन्न भाषामा यसलाई फरक-फरक नामले चिनिन्छ, जस्तै हिन्दीमा 'करेला', नेपालीमा पनि 'करेला', र अंग्रेजीमा 'Bitter Gourd' वा 'Bitter Melon' भनिन्छ।

करेलाको उत्पत्ति

करेलाको उत्पत्ति दक्षिण पूर्व एशियामा भएको मानिन्छ। यसको प्रारम्भिक खेती  विशेष गरी भारत, चीन, र दक्षिणपूर्वी एसियाका विभिन्न क्षेत्रहरूमा भएको मानिन्छ ।  करेलाको खेती भारतमा ६०० ईसा पूर्वदेखि भएको तथ्य पाइन्छ। पछि यसको खेती अफ्रिका र क्यारिबियन क्षेत्रमा पनि फैलिएको थियो ।

करेलाको प्रयोग कहिलेदेखि सुरु भयो?

करेलालाई मानिसहरूले प्राचीन कालदेखि नै औषधीय तथा खानेकुराका रूपमा प्रयोग गर्दै आएका छन्। यसको प्रयोगको इतिहास ३००० वर्षभन्दा बढी पुरानो मानिन्छ। चीन, भारत, र प्राचीन ग्रीसका सभ्यताहरुमा यसको स्वास्थ्यलाई फाइदा पुग्ने गुणहरु मानिसले थाहा पाइसकेका थिए र त्यसबेलाका मानिसहरुले यसलाई स्वास्थ्यलाभका लागि प्रयोग गर्ने गरेका थिए। प्राचीन आयुर्वेदिक चिकित्सा प्रणालीमा पनि करेलालाई महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । आयुर्वेदको मान्यताअनुसार करेलामा हुने थुप्रै गुणहरुमध्ये यसको रगत शुद्धीकरण र मधुमेह नियन्त्रण गर्ने गुण निक्कै प्रभावकारी मानिन्छ ।

करेलामा के के पाइन्छन् ?

करेला विभिन्न पोषकतत्त्व, भिटामिन, खनिज, र एन्टिअक्सिडेन्टले भरिपूर्ण तरकारी हो । करेलामा हुने प्रमुख भिटामिन, खनिज, एन्टिअक्सिडेन्ट, र अन्य पोषकतत्त्वहरू यस्ता छन्:

१. भिटामिनहरू

भिटामिन C: करेलामा प्रचुर मात्रामा पाइने भिटामिन हो। यसले प्रतिरक्षा प्रणालीलाई सुदृढ बनाउने, संक्रमणबाट जोगाउने, र छालाका स्वास्थ्यलाई सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

भिटामिन A: यो करेलामा पाइने अर्को महत्त्वपूर्ण भिटामिन हो, जसले आँखाको स्वास्थ्य, छालाको चमक बढाउन र शरीरको कोषहरूको मर्मतमा मद्दत गर्छ।

भिटामिन B9 (Folate): करेलामा फोलेटको मात्रा राम्रो हुन्छ, जुन कोशिका विभाजन र DNA निर्माणका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।  

भिटामिन K: करेला भिटामिन K को स्रोत हो । यस भिटामिनले रगत जम्न (blood clotting) मद्दत गर्छ र हड्डीको स्वास्थ्यलाई मजबुत बनाउँछ।

२. खनिजहरू

पोटासियम: करेलामा पोटासियम उच्च मात्रामा पाइन्छ, जसले रगतको चापलाई नियन्त्रण गर्न र मुटुको स्वास्थ्यलाई राम्रो बनाउन मद्दत गर्छ।

क्याल्सियम: क्याल्सियम हड्डी र दाँतको मजबुतीका लागि महत्त्वपूर्ण खनिज तत्त्व हो । करेलामा यसको पनि मात्रा राम्रो हुन्छ।

सोडियम: करेलामा न्यून मात्रामा पाइने सोडियमले शरीरमा इलेक्ट्रोलाइट्सको सन्तुलन कायम गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

म्याग्नेसियम: म्याग्नेसियम पाचनमा मद्दत गर्न र नसा तथा मांसपेशीहरूको कार्यलाई सुदृढ बनाउन महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

जिंक: यसले प्रतिरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाउँछ र घाउ निको पार्न मद्दत गर्छ।

फलाम: करेलामा पाइने फलामले शरीरमा रातो रक्तकोषको उत्पादनलाई बढाउन र रगतको हेमोग्लोबिन स्तरलाई सुदृढ बनाउन मद्दत गर्छ।

३. एन्टिअक्सिडेन्टहरू

क्वेरसिटिन (Quercetin): करेलामा हुने प्रमुख एन्टिअक्सिडेन्ट हो, जसले शरीरमा भएका हानिकारक तत्त्वहरुको  प्रभावलाई कम गरेर कोषहरूको हानी रोक्न मद्दत गर्छ।

ल्युटिन (Lutein) र जियाजन्थिन (Zeaxanthin): यी एन्टिअक्सिडेन्टहरूले आँखाको स्वास्थ्यलाई जोगाउँछन् र मोतियाबिन्दु तथा आँखासम्बन्धी समस्याहरूबाट बचाउँछन्।

चरन्टिन (Charantin): मधुमेह नियन्त्रणमा प्रभावकारी मानिएको करेलाको एन्टिअक्सिडेन्ट तत्त्व हो, जसले रगतमा चिनीको मात्रा घटाउन सहयोग गर्छ।

४. अन्य पोषकतत्त्वहरू:

फाइबर: करेलामा उच्च फाइबर हुन्छ, जसले पाचन प्रणालीलाई सुधार गर्न, कब्जियतलाई रोक्न, र रगतमा कोलेस्ट्रोलको स्तर घटाउन मद्दत गर्छ।

प्रोटिन (Protein): करेलामा थोपा मात्रामा भए पनि प्रोटिन पाइन्छ, जसले शरीरका विभिन्न कार्यहरूमा सहयोग पुर्‍याउँछ।

क्यालोरी: करेला कम क्यालोरीयुक्त तरकारी हो, जसले वजन घटाउन मद्दत गर्छ।

कार्बोहाइड्रेट: यसमा न्यून कार्बोहाइड्रेट हुन्छ, जसले शरीरलाई आवश्यक उर्जा प्रदान गर्दछ।

करेलाका स्वास्थ्य फाइदाहरू

आयुर्वेदिक मान्यताअनुसार करेलामा थुप्रै औषधीय गुणहरू हुने गर्छन् ।खासगरी, करेलाको सेवन मधुमेह रोगीहरूका लागि लाभदायक मानिन्छ । यसमा पाइने चरन्टिन र पोलिपेप्टाइड-P जस्ता तत्त्वहरूले रगतमा चिनीको मात्रा घटाउन मद्दत गर्छ। यसले इन्सुलिनको काममा सहयोग पुर्‍याउँछ र मधुमेहको जोखिमलाई घटाउन सक्छ।

करेलाले रक्त शुद्धीकरणको काम पनि गर्छ । यसमा भएका एन्टिअक्सिडेन्टहरू र औषधीय तत्त्वहरूले रगतमा रहेका विषालु तत्त्वलाई बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छन्। यसले रगतलाई शुद्ध गरेर छालामा देखापर्ने फोका, डन्डिफोर,  दाद लगायतका समस्याहरु निको पार्नमा सहयोग गर्छ ।

करेलामा पाइने प्रमुख तत्त्व एन्टिअक्सिडेन्ट तत्त्वहरू, विशेष गरी क्वेरसिटिन (Quercetin), चरन्टिन (Charantin), र ल्युटिन (Lutein) जस्ता तत्त्वहरूले रक्त शुद्धिकरणको काम गर्छन्। यी एन्टिअक्सिडेन्टहरूले रक्तलाई शुद्धिकरण गर्ने र शरीरमा रहेका विषाक्त पदार्थहरूलाई हटाउन सहयोग गर्छन्।

त्यसैगरी, करेलामा पाइने फाइबर पनि पाचन प्रक्रियालाई सुधार गर्ने र रगतमा भएका विषाक्त तत्त्वहरूलाई बाहिर निकाल्न मद्दत पुर्‍याउँछ, जसले गर्दा रक्त शुद्धिकरणमा योगदान दिन्छ।

करेलामा एन्टिअक्सिडेन्टहरू र एंटी-कार्सिनोजेनिक तत्त्वहरू पाइने गर्छ । ती तत्त्वहरुले शरीरमा हुने नकारात्मक प्रभावलाई हटाउन मद्दत गर्छन्। यसले क्यान्सरको कोषहरूको वृद्धिलाई रोक्न तथा क्यान्सरको जोखिम कम गर्नु मद्दत गर्छ ।

करेलामा फाइबरको मात्रा पनि उच्च हुने गर्छ । फाइबरले पाचन क्रियालाई सुदृढ बनाउँछ। यसले कब्जियत जस्ता समस्याहरूलाई हल गर्न मद्दत गर्छ।

त्यसैगरी,  करेलामा पाइने भिटामिन सीले प्रतिरक्षा प्रणालीलाई सुदृढ बनाउँछ, जसले गर्दा शरीरमा संक्रमणको जोखिम कम हुन्छ।

करेलामा कम क्यालोरी हुने भएकोले यसलाई वजन घटाउने आहारमा उपयोगी मानिन्छ। यसले शरीरमा बोसोको मात्रा घटाउन मद्दत गर्दछ।

करेलामा पोटासियमको उच्च मात्रा पाइन्छ । सबैले थाहा पाएकै कुरा हो कि पोटासियमले रक्तचापलाई नियन्त्रण गर्न र मुटुको स्वास्थ्यलाई राम्रो बनाउन मद्दत गर्छ।

करेलाको सेवन कलेजोका लागि पनि फाइदाजनक हुन्छ। यसले कलेजोको कार्य सुधार्न मद्दत गर्छ र कलेजोसँग सम्बन्धित रोगहरूको जोखिम कम गर्छ।खासगरी, करेलामा पाइने चरन्टिन (Charantin) र ममोर्डिसिन (Momordicin) जस्ता बायोएक्टिभ यौगिकहरूले कलेजोको स्वास्थ्य सुधार्न विशेष भूमिका खेल्छन्। यी तत्त्वहरूले कलेजोलाई विषाक्त पदार्थहरूबाट जोगाउन, कलेजोको कार्यक्षमता सुधार्न, र यसलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छन्। करेला कलेजोको डिटक्सिफिकेसन (विषाक्तता हटाउने) प्रक्रियालाई बढावा दिन्छ र कलेजोको चिल्लो घटाउन (fatty liver) पनि सहयोग पुर्‍याउँछ।

साथै, करेलामा पाइने एन्टिअक्सिडेन्ट तत्त्वहरू (जस्तै क्वेरसिटिन, ल्युटिन) ले कलेजोलाई कोषहरुबाट उत्पादन हुने हानिकारक तत्त्वहरुको असरबाट जोगाउने काम गर्छ, जसले कलेजोको कोषहरूलाई क्षतिबाट सुरक्षित राख्छ। यसको उच्च फाइबर मात्रा पनि पाचनलाई सुधार गरेर कलेजोको बोझ कम गर्ने काममा मद्दत गर्छ।

करेलाको सेवन गर्दा अपनाउनुपर्ने सावधानीहरू

चिनी धेरै खायो भने तीतो हुन्छ भन्ने उखान नै छ । करेलाको अत्यधिक सेवनले पनि हानी गर्न सक्छ भन्ने कुराको हेक्का राख्नु जरुरी छ ।

करेलामा तितोपन धेरै हुने भएकोले यसको अत्यधिक सेवनले पेटको एसिडलाई बढी सक्रिय गराउँछ, जसले गर्दा ग्यास्ट्रिक समस्या हुन सक्छ।

गर्भवती महिलाहरूले करेलाको अत्यधिक सेवन गर्दा गर्भपतनको जोखिम बढ्न सक्ने जानकारहरु बताउँछन् । त्यसैले गर्भवती महिलाहरुले करेलाको सेवन गर्दा  सावधानी अपनाउनु पर्ने हुन्छ।

करेलाले रगतमा चिनीको मात्रा तथा रक्तचापलाई समेत घटाउने गर्छ । त्यसैले रगतमा चिनी भएका तथा रक्तचाप कम भएका व्यक्तिहरूले यसको सेवन गर्दा ख्याल गर्नु जरुरी हुन्छ ।