किन घोडा उभिएरै सुत्ने गर्छ ?

सुत्ने भन्नेबित्तिकै हामीलाई आरामदायी ओछ्यानको याद आउँछ । जनावरको सुताइ सम्झँदा उनीहरु भुइँमा बसेको टाउको मोडेर जिउँमा अड्याएर सुतेको याद आउन सक्छ । तर यस संसारमा केही यस्ता प्राणीहरु पनि हुन्छन्, जो पल्टेर वा बसेर होइन, उभिएरै पनि सुत्ने गर्छ । त्यस्तो जीवमा घोडा पनि पर्छ ।

तपाईंहरुमध्ये कतिले याद गर्नु भएको छ कुन्नि, तर सत्य कुरा के हो भने घोडाहरू प्रायः उभिएरै सुत्ने गर्छन् ।

त्यसरी घोडा उभिएरै सुत्नु र त्यसरी घण्टौंसम्म पनि उभिँदा उनीहरुको खुट्टा नथाक्नुका पछाडि केही विशेष कारण र शारीरिक संरचना जिम्मेवार छ।

मानिसले आजभन्दा करिब ४,००० वर्षअघि (अन्दाजी २००० ईसापूर्व) बाट घोडा पाल्न सुरु गरेका थिए । त्यसअघि घोडा घरपालुवा हैन, मूलत: जङ्गली थियो । घाँस खाने यो प्रजातिमा उभिएर सुत्न सक्ने क्षमताले उनीहरूलाई शिकारबाट जोगिन मद्दत पुर्‍याउँथ्यो। जंगलमा वा मैदानमा आराम गर्दा, यदि घोडा ढल्किएर सुतिरहेको हुन्छ भने उसलाई सजिलै हमला गर्न सकिन्छ। तर, उभिएर सुत्दा, घोडाले तुरुन्तै खतरा महसुस गरी भाग्न सक्छ। यो उनीहरूको प्राकृतिक सुरक्षा रणनीति हो, जुन विकासक्रमको दौरानको महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो।

त्यसबेला सुतेको अवस्थामा शिकारी जनावरहरुले आक्रमण गरेर खाइदिन सक्थ्यो । त्यसबाट बच्नका लागि घोडाले उभिएर सुत्न सिके । त्यसो हुँदा केही गरेर सुतेको अवस्थामा नै शिकारी जनावरले आक्रमण गरेको अवस्थामा तुरुन्तै भाग्न सजिलो हुन्थ्यो । लामो समयक्रममा उनीहरुमा त्यो क्षमता विकसित भएर आयो ।

घोडाहरूको खुट्टामा एक विशेष मांसपेशी र लिगामेन्ट प्रणाली हुन्छ, जसलाई "stay apparatus" भनिन्छ। यो प्रणालीले घोडालाई उभिएर सुत्दा सन्तुलन कायम राख्न मद्दत गर्छ। यसले उनीहरूलाई आफ्नो खुट्टा थकानबाट जोगाउने काम पनि गर्छ। यो संरचनाले घोडाको अगाडिको खुट्टामा मांसपेशीहरूको कामलाई कम गर्छ र खुट्टा सन्तुलित रहन्छ।

विशेषतः, घोडाहरूको घुँडाको तल्लो भाग (stifle joint) स्वाभाविक रूपमा बाँधिएको हुन्छ, जसले गर्दा खुट्टा स्वतन्त्र रूपमा सीधा उभिन सक्छन्। घोडाहरूलाई यस्तो संरचनाले "passive lock" सुविधा प्रदान गर्छ ।

घोडाको खुट्टामा लिगामेन्ट र टेन्डनहरू विशेष किसिमले मिलेर बनेका हुन्छन् जसले खुट्टाको जोर्नीलाई स्थिर राख्न मद्दत गर्छ। जब "stay apparatus" सक्रिय हुन्छ, घोडाका खुट्टाको मांसपेशीलाई धेरै काम गर्नुपर्दैन। यो प्रणालीले उनीहरूको शारीरिक ऊर्जा बचत हुन जान्छ । फलत: जसले गर्दा उनीहरूको खुट्टा थक्दैन। यो विशेष खालको मांसपेशी प्रणालीले घोडाको शरीरको तौललाई न्यूनतम तनावमा सन्तुलित राख्छ, जसले गर्दा उनीहरुलाई थकान महसुस हुँदैन।

सामान्य रूपमा घोडाहरूलाई पूर्ण रूपमा सुत्न, खासगरी गहिरो "REM" (Rapid Eye Movement) निद्रामा जान, लगभग २ घण्टा मात्र आवश्यक हुन्छ। तर उनीहरूले अधिकांश समय हल्का निद्रा (light sleep) लिन उभिएर बिताउँछन्। यस प्रकारको निद्राले उनीहरूलाई थकान कम गर्न र खर्च भएको शारीरिक ऊर्जा पुनर्स्थापित गर्न मद्दत गर्छ।

घोडाहरूको निद्राको शैली अन्य स्तनधारी जनावरहरूसँग फरक छ। तिनीहरू दिनभरमा थोरै-थोरै आराम गरेर सुत्छन्। घोडाहरू औसतमा ३-४ घण्टा सुत्छन्, जसमध्ये अधिकांश समय उनीहरू उभिएर बिताउँछन्। धेरै जसो घोडाले हल्का निद्रामा रही उभिएर आराम गर्ने गर्छ । यो उनीहरूको दिमागलाई आराम दिने विशिष्ट तरिका हो ।

त्यसो त घोडा सधैं उभिएरै सुत्छ भन्ने पनि होइन । आवश्यकताअनुसार घोडा बसेर पनि सुत्ने गर्छ ।